Ο σκηνοθέτης ως συγγραφέας και η δραματουργία σε αδιέξοδο (;): Όσα αποκομίσαμε από το ελληνικό πρόγραμμα του Φεστιβάλ Αθηνών Επιδαύρου

"Το στοιχείο της έκπληξης θα μπορούσαμε να πούμε ότι εμπεριείχαν οι ελληνικές παραστάσεις του φεστιβάλ, αφού είτε αποτελούσαν πρωτότυπες συνθέσεις, είτε βασίζονταν σε νέα θεατρικά έργα που γράφτηκαν ειδικά γι’ αυτές […]. Θεματολογικά κυριάρχησαν τα ζητήματα του σεξισμού, των έμφυλων ταυτοτήτων και της πατριαρχίας· επίσης υπήρξε ενδιαφέρον για την ελληνική ιστορία, ενώ σημαντική ήταν η παρουσία παραστάσεων που με οποιοδήποτε τρόπο απασχολήθηκαν με αληθινές ιστορίες": έτσι αποτιμούσαμε πέρυσι τέτοιο καιρό τις ελληνικές παραστάσεις του Φεστιβάλ Αθηνών και τα ίδια πάνω-κάτω λόγια μπορούν να χαρακτηρίσουν και το φετινό πρόγραμμα.

Με εξαίρεση την προσκεκλημένη παράσταση του ΚΘΒΕ, στην οποία ο Γκι Κασίερς σκηνοθέτησε τη νουβέλα του Φιλίπ Κλοντέλ, "Η αγαπημένη του κυρίου Λιν", είδαμε νέα έργα, που γράφτηκαν ειδικά για το Φεστιβάλ: "Ενενήντα" της Βαλέριας Δημητριάδου, "Κρυπτόγαμα" του Μιχάλη Αλπάτη, "Τα σκυλιά" των Γεράσιμου Μπέκα, Μιχάλη Πητίδη και Ανέστη Αζά^ επίσης, παραστάσεις που εκκίνησαν από πραγματικά ντοκουμέντα ή προσωπικές ιστορίες/μαρτυρίες: "50 χρόνια, μια νύχτα" από τον Μάνο Καρατζογιάννη, "Σφάλμα σύνδεσης" από τη Γιολάντα Μαρκοπούλου με την ομάδα μεταναστών και προσφύγων Station Athens, όπως και τη μη φεστιβαλική παράσταση της Ζωής Χατζηαντωνίου, που εντάχθηκε στο φετινό προγραμματισμό, "Amalia melancholia, η βασίλισσα των φοινίκων", βασισμένη σε επιστολές της βασίλισσας Αμαλίας. 

Με τον τρόπο τους, αυτές οι παραστάσεις έφεραν στο προσκήνιο ό,τι βρίσκεται στο "περιθώριο", ανθρώπους και θέματα που δεν βρίσκουν πάντα τη θέση που τους αξίζει στο δημόσιο διάλογο: την τρίτη ηλικία ("Ενενήντα"), τη ρευστότητα των έμφυλων ταυτοτήτων και τη σεξιστική βία ("Κρυπτόγαμα"), τις περιπέτειες της ένταξης των προσφύγων στην Ελλάδα ("Σφάλμα σύνδεσης"), την άγνωστη, προσωπική και τραυματική, ιστορία της ατεκνίας της πρώτης βασίλισσας του ελληνικού κράτους ("Amalia melancholia"). Η παράσταση του Καρατζογιάννη τίμησε την πεντηκοστή επέτειο του Πολυτεχνείου, ενώ τα "Σκυλιά" αποτέλεσαν μία ιστορία μυθοπλασίας με βάση το πραγματικό περιστατικό της κακοποίησης του σκύλου στην Αράχωβα. Ακόμη, είδαμε παραστάσεις που δημιούργησαν ένα "νέο" είδος μυθοπλασίας, εξόχως ελλειπτικό, που ουσιαστικά προορίζεται να ολοκληρωθεί στη σκηνική του πραγμάτωση: "Ετυμολογίες" του Ευθύμη Φιλίππου, "Αναψυκτήριο" της Αργυρώς Χιώτη, καθώς και την "Taverna Miresia" του Μάριο Μπανούσι (σε επανάληψη), που στηρίζεται στη δραματουργία των σκηνικών συμβάντων καθώς ο λόγος απουσιάζει.

Το ερώτημα είναι κατά πόσο αυτά τα κείμενα αποδεικνύονται λειτουργικά από σκηνικής άποψης. Έχουμε διατυπώσει και με άλλες αφορμές πως η αγωνία των σύγχρονων Ελλήνων καλλιτεχνών να βάλουν σε μια νέα δραματουργική κατασκευή τα ζητήματα που τους απασχολούν (έμφυλη βία, πατριαρχία, ρατσισμός, ελληνική πραγματικότητα) τους έχει οδηγήσει σε έργα που ρίχνουν το βάρος τους στο "μήνυμα", κάτι που μπορεί να τα καταστήσει διδακτικά, καταγγελτικά, προσχηματικά. Οι φετινές παραγωγές ξεπέρασαν αυτόν τον σκόπελο, τουλάχιστον έως ενός σημείου, όχι όμως χωρίς να εγείρουν ζητήματα δραματουργικής πληρότητας, όπως γράψαμε ήδη, π.χ., για το "Ενενήντα".

Δραματουργικές αδυναμίες εντοπίζονται και στα "Σκυλιά" των Μπέκα, Πητίδη και Αζά, που αποτέλεσαν παρ’ όλ’ αυτά την πιο ολοκληρωμένη πρόταση από πλευράς των Ελλήνων καλλιτεχνών. Μια πολύ ωραία ιδέα τροφοδότησε το έργο, το οποίο έδωσε πρωταγωνιστικό ρόλο όχι σε ανθρώπους αλλά σε μια αγέλη σκυλιών -με επικεφαλής ένα πρώην σκυλί της αστυνομίας-, που επιχειρούν να διελευκάνουν τον φριχτό και -όχι και τόσο- μυστηριώδη θάνατο ενός σκύλου, του Τουίστ, στην Αράχωβα. Έργο με στοιχεία παραβολής, περιπέτειας, νουάρ και μαύρης κωμωδίας, κατάφερε να συνθέσει μια ιστορία με ρυθμό, εξέλιξη και ζωηρούς χαρακτήρες, προσδίδοντας σε κάθε ήρωα/σκυλί τα δικά του χαρακτηριστικά και τη δική του ξεχωριστή ιστορία. Θίγοντας πολλά θέματα γύρω από την ανθρώπινη συμπεριφορά απέναντι στα ζώα, την ενοχή των κλειστών κοινωνιών, τη συμπεριφορά του νεοέλληνα, το έργο δεν αγνόησε τον σκηνικό παράγοντα, ευνοώντας μια παράσταση έντονης σωματικότητας και υψηλής ενέργειας, έστω κι αν κάπου το ‘χασε, από τον πλουραλισμό του ύφους και τη, σε σημεία, εξώφθαλμα διατυπωμένη κριτική.

Δραματουργικά προβληματική μπορεί να αποτιμηθεί η "Amalia melancholia", καθώς το κείμενο αποτελείται από μια μάλλον μονότονη παράθεση των επιστολών της Αμαλίας προς τον πατέρα της, παθητικό που κατάφεραν να ανατρέψουν μερικώς η ομορφιά της παράστασης και κυρίως η ευαίσθητη ερμηνεία της Έμιλυς Κολιανδρή. Ξεχωριστή περίπτωση αποτέλεσε το "Σφάλμα σύνδεσης", καθώς ήταν η μόνη παράσταση που δημιουργήθηκε και ερμηνεύθηκε από ερασιτέχνες. Υπακούοντας στο κατεξοχήν χαρακτηριστικό του θεάτρου ντοκιμαντέρ που ανεβάζει στη σκηνή τους ίδιους τους "ειδικούς",  τους φορείς της εμπειρίας που σχετίζονται με την εκάστοτε θεματική, η ομάδα Station Athens, που καθοδηγεί η Γιολάντα Μαρκόπουλου, αποτελείται από πρόσφυγες και μετανάστες, οι οποίοι δημιουργούν παραστάσεις μεταφέροντας ψήγματα της εμπειρίας τους. Με το "Σφάλμα σύνδεσης" ολοκλήρωσαν μια άτυπη τριλογία που αφορά τις περιπέτειες της εγκατάστασής τους στην Ελλάδα, εστιάζοντας αυτή τη φορά στο θέμα των διαπροσωπικών τους σχέσεων με τα αγαπημένα τους πρόσωπα, που έχουν μείνει πίσω, αλλά και στο τέρας της ελληνικής γραφειοκρατίας, που τους εμποδίζει από μια ουσιαστική ενσωμάτωση - παράσταση που ξεχωρίζει κυρίως για τον κοινωνικοπολιτικό της ρόλο, καθώς δίνει φωνή στους κατεξοχήν "αόρατους" της κοινωνίας, και επιβεβαιώνει τη μεταμορφωτική δύναμη της θεατρικής εμπειρίας για τους συμμετέχοντες αλλά και τους θεατές.

Τα πράγματα, πάντως, αποδείχτηκαν μη λειτουγικά στις περιπτώσεις των "Ετυμολογιών" και του "Αναψυκτηρίου" – δύο παραστάσεις με διαφορετικές θεματικές και προβληματισμούς αλλά κοινή συνισταμένη το ελλειπτικότατο κείμενο. Οι "Ετυμολογίες" του Ευθύμη Φιλίππου δανείζονται τη δομή ενός υποτιθέμενου συνέδριου γλωσσολόγων, όπου δύο επιστημόνισσες παρουσιάζουν στο κοινό του συνεδρίου –δηλαδή στους θεατές- τις ετυμολογίες διάφορων ελληνικών λέξεων. Εφευρίσκοντας παντελώς απίθανες ιστορίες από τις οποίες προέκυψε η σημασία των λέξεων, ο συγγραφέας ήθελε ενδεχομένως να κάνει μια σειρά σχολίων για την ελληνική ταυτότητα, τα fake news, την ψευδοεπιστημοσύνη; Σε καμία περίπτωση, πάντως, το κείμενο δεν αποδείχτηκε ικανό να συστήσει κάποιο υποτυπώδες σκηνικό σύμπαν, όπως φάνηκε και από την παράσταση, που εξελίχθηκε ως μια μονότονη προσομείωση επιστημονικού συνεδρίου, με ένα "ευχάριστο" μουσικό διάλειμμα ελαφρολαϊκού τραγουδιού.

Απολύτως κρυπτικό και εσωστρεφές αποδείχτηκε το "Αναψυκτήριο" της Αργυρώς Χιώτη: μια περφόρμανς που έμοιαζε να διαδραματίζεται σε έναν μεταιχμιακό τόπο μεταξύ πραγματικότητας και ονείρου, ζωής και θανάτου, συνειδητού και ασυνείδητου, πάνω και κάτω κόσμου. Ακατάλληπτες φράσεις, επαναλήψεις λέξεων, τραγούδια, λατινικές ονομασίες φυτών και λουλουδιών, ένας μονόλογος συνιστούσαν μεταξύ άλλων το ακατάληπτο κείμενο, το οποίο αποδόθηκε σκηνικά μέσα από ένα κυκλικό μοτίβο επαναλαμβανόμενων δράσεων, σε μια παράσταση που αποδείχτηκε εξίσου δύσκολη όχι μόνο στην αποκωδικοποίησή της αλλά και στην πρόκληση κάποιας συναισθηματικής ταύτισης. 

Είναι εμφανές ότι οι σύγχρονοι καλλιτέχνες ψάχνουν τρόπους να αποδώσουν προσωπικά βιώματα, σκέψεις, ανησυχίες, προβληματισμούς σε νέες θεατρικές κατασκευές, καθώς τα υπάρχοντα έργα δεν τους καλύπτουν. Νέες, πρωτότυπες δραματουργίες είδαμε εξάλλου και στις ξένες παραστάσεις, η μόνη που ανέβασε στη σκηνή κάποιο θεατρικό έργο ήταν αυτή της "Μήδειας" του Σάιμον Στόουν. Από εκεί και πέρα, ο Βαρλικόφσκι, η Καρολίν Ενγκιγέν, ο Ραμπί Μρουέ, οι Forced Entertainment, η Σουζάνε Κένεντι, ο Μούντρουτσο έφτιαξαν τα δικά τους κείμενα, κάθε είδους και ύφους: ελλειπτικά, πληθωρικά, βασισμένα σε τεκμήρια του Τύπου, σε λογοτεχνικές αναφορές ή σε προσωπικές ιστορίες. Φυσικά, το φαινόμενο δεν είναι νέο και έχει τις ρίζες του τόσο στο θέατρο της επινόησης (devised), όπου μια πληθώρα από διαφορετικά κείμενα αλλά και μη κειμενικές αναφορές συνθέτουν το κείμενο της παράστασης, όσο και στην εξέλιξη των παραστατικών τεχνών με παραστάσεις στις οποίες η σκηνοθεσία λετουργεί ως δραματουργία: τις περιπτώσεις εκείνες δηλαδή όπου η δραματουργία στηρίζεται όχι μόνο στον κειμενικό παράγοντα αλλά και σε όλα όσα συντελούνται επί σκηνής. Τα ερωτήματα όμως παραμένουν και είναι αμείλικτα: μήπως ο παράγοντας της δραματουργίας (είτε πρόκειται για "κανονικό" θεατρικό έργο είτε για κάποια σύνθεση) αποτελεί τελικά ένα σημαντικό θεμέλιο για μια στιβαρή σκηνική πρόταση, κάτι που οι καλλιτέχνες τείνουν να παραβλέπουν ή να υποτιμούν, εκδηλώντας την πίστη τους κυρίως στην ιδέα και στη δύναμη της σκηνικής πραγμάτωσης; Μήπως, τα πράγματα εμφανίζονται ακόμη πιο προβληματικά όταν ένας άνθρωπος επωμίζεται πολλούς τομείς (και συγγραφή/δραματουργία και σκηνοθεσία και, κάποιες φορές, ερμηνεία); Και μήπως τελικά όλοι μαζί πρέπει να επανεξετάσουμε τη θέση του κειμένου ως ισότιμου συντελεστή μιας παράστασης;