Μαριάννα Κάλμπαρη, Λένα Παπαληγούρα, Λουκία Μιχαλοπούλου | Οι 50 "Ικέτιδες", η Επίδαυρος και η ψυχική δύναμη της διωκόμενης γυναίκας κόντρα στην ανδρική επιβολή

Η φετινή Επίδαυρος κλείνει το διήμερο 23-24 Αυγούστου με τις "Ικέτιδες" του Αισχύλου. Το μοναδικό και σπάνια παιζόμενο έργο που διασώζεται από την τετραλογία του Αισχύλου "Δαναΐδες" επέλεξε να σκηνοθετήσει η καλλιτεχνική διευθύντρια του Θεάτρου Τέχνης Καρόλου Κουν Μαριάννα Κάλμπαρη για τη δεύτερη κάθοδό της στο Αρχαίο Θέατρο Επιδαύρου, εξήντα χρόνια μετά την πρώτη παρουσίασή του στο αργολικό θέατρο (με ελληνικούς και αγγλικούς υπέρτιτλους). Αξίζει να σημειωθεί ότι οι παραστάσεις στο πλαίσιο του Φεστιβάλ Αθηνών Επιδαύρου είναι ένα βήμα πριν το απόλυτο sold out, ενώ θα παρουσιαστεί και στην Αθήνα το Σάββατο 31 Αυγούστου στο Δημοτικό Θέατρο Λυκαβηττού και στην Ελευσίνα στις 15 Σεπτεμβρίου (Παλαιό Ελαιουργείο), μεταξύ άλλων. Πρωταγωνιστής σε αυτή την τραγωδία είναι ο ίδιος ο Χορός των πενήντα Δαναΐδων, που μαζί με τον πατέρα τους Δαναό ζητούν άσυλο στο Άργος προκειμένου να ξεφύγουν από τους πενήντα γιους του Αιγύπτου και εξαδέλφους τους, που απαιτούν να τις παντρευτούν με τη βία. 

Μήπως είναι τώρα περισσότερο από ποτέ κατάλληλη η στιγμή να αναδειχθούν τα θέματα που διαπραγματεύονται οι "Ικέτιδες", ρωτήσαμε τη Μαριάννα Κάλμπαρη, που τα τελευταία χρόνια την απασχολούν πολύ το έμφυλο ζήτημα, οι μύθοι και ο τρόπος με τον οποίο διαμόρφωσαν τα ήθη και τα στερεότυπα που είναι βαθιά ριζωμένα στην κοινωνία και φυσικά το πώς τους ξαναδιαβάζουμε σήμερα: "Οι "Ικέτιδες” αφηγούνται έναν από τους αρχαιότερους μύθους του κόσμου μας, τον μύθο των Δαναΐδων. Τα ζητήματα της προσφυγιάς, της δικαιοσύνης, της δημοκρατίας, της μη ανοχής στη βία, της αυτοδιάθεσης είναι ουσιώδη στο συγκλονιστικό κείμενο του Αισχύλου. Όμως σήμερα, σε μια εποχή που οι αλλαγές που συντελούνται στα ήθη ξεκλειδώνουν υπόγειες αντιδράσεις αλλά και μια ολοφάνερη έξαρση της έμφυλης βίας, δεν είναι δυνατόν να μη δω πάνω απ’ όλα μέσα στο έργο τον τρόπο με τον οποίο ο μύθος αλλά και ο ίδιος ο ποιητής ορίζουν τη "μοίρα της γυναίκας”, τη θέση της στον κόσμο, τον τρόπο με τον οποίο "οφείλει” να συμπεριφέρεται, ακόμα και το πώς πρέπει να διαχειρίζεται την ίδια τη σεξουαλικότητά της. "Η τιμή σας αξίζει περισσότερο από τη ζωή σας”: αυτή και μόνο η φράση που ο πατέρας Δαναός λέει στις πενήντα κόρες του θεωρώ ότι είναι αποκαλυπτική του τρόπου με τον οποίο μύθοι σαν κι αυτόν διαμόρφωσαν τη γυναικεία ταυτότητα αιώνες τώρα".

Οι "Ικέτιδες" έρχονται στο σήμερα για να ειπωθούν ξανά η ιστορία και το βίωμα της πατριαρχίας από τη γυναικεία οπτική, φέρνοντας για πρώτη φορά στην ορχήστρα του θεάτρου της Επιδαύρου (αλλά και στον Λυκαβηττό) έναν πενηνταμελή Χορό, όσες και οι Δαναΐδες του μύθου. Το μεγαλύτερο μέρος του Χορού αποτελείται από τις CHÓRES, ενώ συμμετέχουν σπουδάστριες της Δραματικής σχολής του Θεάτρου Τέχνης, μέλη της χορευτικής-ακροβατικής ομάδας "κι όμως κινείται" και νέες χορεύτριες, μαθήτριες της Χριστίνας Σουγιουλτζή. Όπως σημειώνει η σκηνοθέτιδα: "Το ζητούμενο -και η πρόκληση- βέβαια, είναι να δίνεται η αίσθηση ότι όλες μαζί εκφράζονται σαν ένα σώμα. Στα υπόλοιπα θέατρα η ίδια ιστορία λέγεται φυσικά με τον ίδιο τρόπο και μέσα από το σχήμα των 17 Δαναΐδων. Για την Επίδαυρο όμως υπήρχε εξαρχής η ιδέα να δοκιμάσουμε τη μεγάλη κλίμακα, γιατί αυτό το "εξωφρενικό” μέγεθος μας οδηγεί στην καρδιά της μυθικής διάστασης που φέρει το αρχαίο δράμα.

"Οι Δαναΐδες έρχονται να συναντήσουν τις ηρωίδες του σήμερα, τα κορίτσια που παλεύουν ενάντια στα στερεότυπα και την έμφυλη βία, που αναζητούν την ταυτότητα τους στο κατώφλι μιας ενηλικίωσης που σήμερα είναι πιο ρευστή από ποτέ, που φοβούνται τον έρωτα αλλά δεν έχουν σταματήσει να τον επιθυμούν, που θέλουν να ζήσουν επιτέλους τη ζωή τους ελεύθερα και με όσο λιγότερο πόνο γίνεται". - Μαριάννα Κάλμπαρη

Όλος ο λόγος του Χορού των Δαναΐδων, που είναι και ο απόλυτος πρωταγωνιστής του έργου, έχει μοιραστεί ανάμεσα στις δύο πιο γνωστές Δαναΐδες του μύθου, την Υπερμνήστρα (Λένα Παπαληγούρα) και την Αμυμώνη (Λουκία Μιχαλοπούλου). Έτσι όλες οι άλλες "αδελφές” εκφράζονται μέσα από το πολυφωνικό τραγούδι, τον χορό και την ακροβασία. Πήρα την πρωτοβουλία να μοιράσω όλο το κείμενο του Χορού σε δύο πρόσωπα που ερμηνεύουν τις δύο πλευρές που ενυπάρχουν σε κάθε Δαναΐδα, σε κάθε κορίτσι ακόμη και σήμερα. Απέναντί τους οι τρεις εξουσίες που αποφασίζουν για τη μοίρα τους, με όλο το μέγεθος και το βάρος που κουβαλά καθεμία: ο "πατριάρχης” Δαναός που ερμηνεύει ο Άκης Σακελλαρίου, ο Αιγύπτιος Κήρυκας που έρχεται με τη βία να διεκδικήσει το σώμα τους, τον οποίο υποδύεται ο Γιάννης Τσορτέκης, και η πολιτική εξουσία που δίνει και τη λύση στο έργο, σε ερμηνεία της Λυδίας Κονιόρδου. Ο ρόλος της (βασιλιάς Πελασγός) είναι μεν ανδρικός, αλλά σημασία δεν έχουν για εμάς τα "ανδρικά χαρακτηριστικά”. Αντιθέτως, καθώς υπάρχει η εικασία ότι οι Πελασγοί ήταν φύλο μητριαρχικό, σε αντίθεση με τους Δαναούς που επικράτησαν ιστορικά στα ελληνικά χώματα και επέβαλαν την πατριαρχία, ήθελα να τονίσουμε μέσα από την επιλογή αυτή το γεγονός ότι η πολιτική εξουσία δεν πρέπει να έχει φύλο. Τέλος, στη διανομή συμμετέχουν η Χριστίνα Σουγιουλτζή σε έναν ρόλο που προέκυψε μέσα από τις πρόβες, τον βουβό και πολύτιμο ρόλο της Ιούς και ως σολίστ η Μαρίνα Σάττι που θα ερμηνεύσει ζωντανά στην Επίδαυρο τους δύο ύμνους που ακούγονται στην παράσταση (της Αρτέμιδας και της Αφροδίτης). Η Μαρίνα Σάττι είναι μια ταλαντούχα και πολυσχιδής καλλιτέχνις και έχει ξαναεμφανιστεί στην Επίδαυρο. Την προσέγγισα καιρό πριν της γίνει η πρόταση για την Eurovision, με αφορμή τις CHÓRES που είναι δημιούργημά της και έχουν μια εξαιρετική και όλο και πιο δυναμική παρουσία που στηρίζεται μάλιστα από φορείς όπως η Εθνική Λυρική Σκηνή. Επιπλέον, με τον Χαράλαμπο Γωγιό που υπογράφει τη μουσική της παράστασης, έχω συνεργαστεί πολλές φορές στο παρελθόν σκηνοθετώντας δικές του όπερες. Ο Χαράλαμπος είναι επίσης συνεργάτης της Μαρίνας Σάττι και καλλιτεχνικός διευθυντής στις CHÓRES. Η ίδια ερμηνεύει αυτά τα δύο μοναδικά σόλι στην Επίδαυρο ζωντανά".

Η Λένα Παπαληγούρα υποδύεται την Υπερμνήστρα. Μία από τις πενήντα κόρες του Δαναού που καταφθάνει εξόριστη στο Άργος ζητώντας άσυλο. "Είναι δυναμική και έτοιμη να κάνει τα πάντα προκειμένου να μη βιαστεί, τη χαρακτηρίζει μια βαθιά πίστη στη θεϊκή δύναμη, αλλά ταυτόχρονα είναι και εύθραυστη", σχολιάζει η ηθοποιός. "Σύμφωνα με τον μύθο, είναι η μόνη από τις πενήντα αδελφές που δεν υπάκουσε στην εντολή του πατέρα τους Δαναού και δεν σκότωσε τον σύζυγό της Λυγκέα την πρώτη νύχτα του γάμου της. Είτε, λένε, από έρωτα είτε επειδή δεν ήθελε να λερώσει τα χέρια της με αίμα. Είναι αυτή επομένως που κρύβει μέσα της μεγάλη δύναμη αλλά και που έχει τη διαύγεια να αντισταθεί στο παράλογο της πατρικής εξουσίας. Επίσης, θεωρώ ότι μπορεί να διακρίνει το φως μέσα στο σκοτάδι. Γοητεύεται από τη θεά Αφροδίτη και επιθυμεί να ζήσει τον έρωτα. Όσο περνά το έργο μας, μοιάζει η ηρωίδα μου να στρέφεται όλο και περισσότερο προς τη φωτεινή πλευρά της ζωής", σημειώνει η ηθοποιός για τον ρόλο που ερμηνεύει. Παρόμοια χαρακτηριστικά συναντάμε και στο πρόσωπο της Αμυμώνης που υποδύεται η Λουκία Μιχαλοπούλου: "Την ηρωίδα μου χαρακτηρίζει η πίστη στον πατέρα της, μια στρατιωτική πειθαρχία μαζί με μια βαθιά πίστη σε οτιδήποτε μεταφυσικό. Είναι καμικάζι έτοιμη για όλα προκειμένου να γλιτώσει να παραδοθεί σε κάποιον που δεν θέλει. Γήινη αλλά ταυτόχρονα έχει και χαρακτηριστικά Κασσάνδρας, μιας μάντισσας που μπορεί όμως να δει μόνο το κακό...". 

"Οι "Ικέτιδες” είναι ένα ποιητικό, βαθιά πολιτικό έργο στο κέντρο του σύγχρονου προβληματισμού για την έννοια του ασύλου σε μια δημοκρατική κοινωνία - ιδιαίτερα όταν στη θέση του διωκόμενου βρίσκονται οι γυναίκες. Μιλά για την ανάγκη κάθε ανθρώπου για ελευθερία και δικαιοσύνη". - Λένα Παπαληγούρα

Όσον αφορά την οπτική της Μαριάννας Κάλμπαρη πάνω στο έργο, η Λένα Παπαληγούρα πιστεύει ότι θέλησε να φτιάξει μια παράσταση που να μιλά για τη Γυναίκα. "Οι "Ικέτιδες” είναι ένα ποιητικό αλλά και βαθιά πολιτικό έργο στο κέντρο του σύγχρονου προβληματισμού για την έννοια του ασύλου σε μια δημοκρατική κοινωνία - ιδιαίτερα όταν στη θέση του διωκόμενου βρίσκονται οι γυναίκες. Επίσης, πολύ σημαντικό είναι κατά τη γνώμη μου ότι επιλέγει να μιλήσει για την ενηλικίωση της γυναίκας και την ανάγκη κάθε ανθρώπου για ελευθερία και δικαιοσύνη. Η πολυπλοκότητα του κειμένου του Αισχύλου και η ποίηση του μάς επιτρέπει να μιλήσουμε γι’ αυτά τα θέματα, θέτοντας ερωτήματα στο κοινό αλλά και σε εμάς τους ίδιους". 

Η δημιουργία ουσιαστικά των δύο αυτών ηρωίδων, οι οποίες στο πρωτότυπο δεν είναι σαφώς σκιαγραφημένες, αποτελεί για τη Λένα Παπαληγούρα ένα από τα μεγαλύτερα επιτεύγματα της παράστασης. "Μια πολύ ενδιαφέρουσα δραματουργία που μοιράζει τον λόγο στις δύο αδελφές, λαμβάνοντας υπ’ όψιν τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά και την ψυχοσύνθεση της καθεμιάς. Αν και είναι απόλυτα ενωμένες στον φόβο τους, στα θέλω τους, στην πίστη και την αγωνία τους, όσο προχωράει το έργο μοιάζει να διαφοροποιούνται. Η Υπερμνήστρα γοητεύεται από τον έρωτα και η Αμυμώνη φοβάται την ανδρική επιβολή. Χαίρομαι πάρα πολύ που τη συνύπαρξη αυτή τη ζω στη σκηνή με τη Λουκία Μιχαλοπούλου. Την εκτιμώ και την αγαπώ βαθιά. Νιώθω σα να είμαστε όμοιες και τελείως διαφορετικές ταυτόχρονα, λίγο σα τις ηρωίδες μας". Στο πόσο καθαρή είναι η διασκευή που υπογράφει η Μαριάννα Κάλμπαρη συμφωνεί και η Λουκία Μιχαλοπούλου, η οποία πιστεύει ότι το να ξεχωρίσουν αυτές οι δύο ηρωίδες "ήταν το πιο σημαντικό εργαλείο για την έρευνά μας. Οι ομοιότητες και οι διαφορές τους ήταν ανάγλυφα καθαρές. Η Μαριάννα προέρχεται από το Θέατρο Τέχνης, ένα μέρος για εμένα τρομερά οικείο και αγαπημένο. Άρα θέλοντας και μη ο τόπος μάς ενώνει σε μια κοινή γλώσσα. Η ίδια εμπιστεύεται τους ηθοποιούς, τους προκαλεί και προσκαλεί να είναι συνδημιουργοί". 

"Η Μαριάννα Κάλμπαρη προέρχεται από το Θέατρο Τέχνης, ένα μέρος για εμένα τρομερά οικείο και αγαπημένο. Άρα θέλοντας και μη ο τόπος μάς ενώνει σε μια κοινή γλώσσα. Η ίδια εμπιστεύεται τους ηθοποιούς, τους προκαλεί και προσκαλεί να είναι συνδημιουργοί". - Λουκία Μιχαλοπούλου

Σίγουρα ένα τόσο πολυπληθές θέαμα είναι πρόκληση για έναν σκηνοθέτη, η Μαριάννα Κάλμπαρη όμως έχει αρκετή εμπειρία στα μεγάλα μεγέθη καθώς έχει σκηνοθετήσει παραστάσεις όπερας με πολύ περισσότερους ερμηνευτές επί σκηνής. "Δε με τρομάζει το μέγεθος εφόσον υπάρχει φυσικά σωστή οργάνωση και προετοιμασία. Για πρακτικούς λόγους δεν μπορούσαμε να έχουμε όλο αυτόν τον κόσμο μαζί, παρά μόνο για πολύ περιορισμένο χρόνο. Έπρεπε, λοιπόν, να προετοιμαστώ τόσο μόνη μου όσο και με όλους τους καλλιτεχνικούς συνεργάτες προκειμένου να οργανώσουμε τη σύνθεση αυτού του παζλ υπο-ομάδων που έκαναν πρόβα χωριστά ανάλογα με τις ανάγκες αλλά και τη δυνατότητα χρόνου που διέθεταν. Η περισσότερη δουλειά προετοιμασίας έγινε με  την σκηνογράφο - ενδυματολόγο Χριστίνα Κάλμπαρη για να συνθέσουμε την εικόνα που θα "ξεκλείδωνε" κάθε σκηνή και με την χορογράφο Χριστίνα Σουγιουλτζή για να επεξεργαστούμε το σχεδιασμό του στησίματος των σκηνών. Όσον αφορά στην πρόβα, σε βάθος χρόνου δουλέψαμε με τις δύο πρωταγωνίστριες Λουκία Μιχαλοπούλου και Λένα Παπαληγούρα. Η συνεργασία με τις τέσσερις αυτές καλλιτέχνιδες υπήρξε καθοριστική για την δημιουργία της παράστασης. Η αδερφή μου, εικαστικός και σκηνογράφος Χριστίνα Κάλμπαρη έχει μια πολύ ιδιαίτερη ματιά που πάντα με εμπνέει. Σε αυτή την παράσταση δουλέψαμε την όψη μέσα από τη δραματουργία, σκηνή-σκηνή. Έχει κάνει μια εξαιρετική δουλειά τόσο στο σκηνικό όσο και στα (πολλά!) κοστούμια που ζωγράφισε στο χέρι. Το ενδιαφέρον στην αισθητική που δημιούργησε για την παράσταση, βρίσκεται στον τρόπο με τον οποίο ανάμειξε τα χρώματα, τα υλικά, τους κόσμους, τις εποχές αλλά και στο πώς "έπαιξε" με κάθε είδους στερεότυπο. Τη ματιά της φωτίζει κυριολεκτικά και μεταφορικά η επίσης στενή συνεργάτις Στέλλα Κάλτσου". 

"Η Επίδαυρος είναι τόπος θεραπείας της ψυχής. Τόπος σκέψης και ανταλλαγής ιδεών και συναισθημάτων. Η Επίδαυρος έχει θέση για οτιδήποτε προσωπικό ή συλλογικό γεννιέται μέσα από το κείμενο και την παράσταση". - Μαριάννα Κάλμπαρη

Κάπως έτσι έρχονται από τα βάθη του χρόνου οι Δαναΐδες - Ικέτιδες, μέσα από ένα έργο διαχρονικό και σημαντικό -μια τεράστια προσευχή- που στην πραγματικότητα δε κλείνει κύκλους αλλά τους ανοίγει, όπως σημειώνει η Λουκία Μιχαλοπούλου, για να συναντήσουν τις ηρωίδες του σήμερα, οι οποίες είναι για την Μαριάννα Κάλμπαρη "Όλα εκείνα τα κορίτσια που παλεύουν ενάντια στα στερεότυπα, τις προκαταλήψεις, την έμφυλη βία, την αδικία, τον έλεγχο που ακόμα προσπαθεί με χίλιους τρόπους να ασκήσει η κοινωνία ακόμα και σήμερα πάνω τους. Τα κορίτσια που αναζητούν την ταυτότητα τους στο κατώφλι μιας ενηλικίωσης που σήμερα είναι πιο ρευστή από ποτέ. Τα κορίτσια που φοβούνται τον έρωτα αλλά δεν έχουν σταματήσει να τον επιθυμούν. Τα κορίτσια που θέλουν να ζήσουν επιτέλους τη ζωή τους ελεύθερα. Και με όσο λιγότερο πόνο γίνεται". 

Αντί επιλόγου παραθέτουμε τα λόγια της σκηνοθέτιδας, με αφορμή και τις αντιπολεμικές εκδηλώσεις με πανό και συνθήματα που παρατηρήθηκαν φέτος στο Αρχαίο Θέατρο της Επιδαύρου μετά το τέλος των παραστάσεων, τόσο για την Παλαιστίνη όσο και για την Κύπρο, κυρίως γιατί συνοψίζουν πολύ εύστοχα κατά τη γνώμη μας την ουσία αυτού του εμβληματικού χώρου: "Η Επίδαυρος είναι τόπος θεραπείας της ψυχής. Τόπος σκέψης και ανταλλαγής ιδεών και συναισθημάτων. Η Επίδαυρος έχει θέση για οτιδήποτε προσωπικό ή συλλογικό γεννιέται μέσα από το κείμενο και την παράσταση".