9 πράγματα που δεν ξέρατε για τις "Τρωάδες" του Ευριπίδη

Το Κρατικό Θέατρο Βορείου Ελλάδος παρουσιάζει αυτήν την εβδομάδα (18 και 19/8), στο πλαίσιο του Φεστιβάλ Αθηνών Επιδαύρου, την αντιπολεμική τραγωδία του Ευριπίδη "Τρωάδες". Υπό την σκηνοθετική καθοδήγηση του Χρήστου Σουγάρη, οκτώ ηθοποιοί (Λουκία Βασιλείου, Μαρία Διακοπαναγιώτου, Αντώνης Καφετζόπουλος, Αλέξανδρος Μπουρδούμης, Κλειώ Δανάη Οθωναίου, Ρούλα Πατεράκη, Δημήτρης Πιατάς, Μαρίζα Τσάρη) και ένας πολυμελής γυναικείος Χορός θα βρεθούν επί σκηνής για να δώσουν φωνή στους ηττημένους κάθε πολέμου.

Η δράση τοποθετείται στην Τροία αμέσως μετά την άλωση και το φόνο των Τρώων ανδρών, όταν οι τύχες των γυναικών και των παιδιών της πόλης αποφασίζονται από τους νικητές Έλληνες. Μια μικρή ομάδα γυναικών του βασιλικού οίκου, αιχμάλωτες τώρα, θρηνούν για τη σκλαβιά που τους περιμένει αφού πρόκειται να μοιραστούν ως δώρα σε πρίγκιπες σε όλο τον ελληνικό κόσμο που έχουν ηγηθεί δυνάμεων του ελληνικού στρατού, ενώ το βρέφος Αστυάνακτας, καταδικάζεται σε θάνατο. Τελικά, η Τροία καίγεται από τους Αχαιούς και οι γυναίκες οδηγούνται στα πλοία.

Το έργο του Ευριπίδη φέρνει στο προσκήνιο τον άλλο, τον αντίπαλο, τον εχθρό. Η ισοπεδωτική στάση και η χωρίς έλεος βιαιότητα των νικητών, οι οποίοι απροκάλυπτα διεμήνυσαν την υπεροχή τους και εισήγαγαν ως δίκαιο το δίκαιο του ισχυρού, προσφέρουν τώρα τροφή για σκέψη. Προβληματισμοί που σε καιρό πολέμου θα μπορούσαν να θεωρηθούν "επικίνδυνοι", δίνουν την μεγαλύτερη εικόνα και θυμίζουν πόσο ανθρώπινος είναι ή δεν είναι ο εχθρός, πόσο σχετική και στιγμιαία μπορεί να είναι η πολεμική υπεροχή και, πάνω από όλα, πόσο σημαντικό είναι ο άνθρωπος να παραμένει στο μέτρο.

#1 Ο πόλεμος εισβάλει στην τραγωδία

Η ζοφερή θεματολογία και η διάθεση του έργου, στο τρωικό του σκηνικό, βρίσκει τις αντιστοιχίες της στον Πελοποννησιακό Πόλεμο, που διεξαγόταν κατά την εποχή, στη δεύτερη Σικελική εκστρατεία και την ολοκληρωτική καταστροφή των αθηναϊκών στρατευμάτων όπως επίσης και στην κατάληψη της Μήλου από τους Αθηναίους οι οποίοι υπέταξαν και σφάγιασαν τον πληθυσμό της νωρίτερα το 415. Οι "Τρωάδες" μιλούν τόσο για τον περίφημο πόλεμο της Τροίας όσο και για την μεγάλη επιστροφή του πολέμου στην Αθήνα που έλαβε χώρα την εποχή που έγραφε ο Ευριπίδης υποδεικνύοντας πως η επικαιρότητα καθοδηγούσε την πένα του.

#2 Το τρίτο της τετραλογίας

Αν και ο Ευριπίδης έγραψε τέσσερα έργα (οι τραγωδίες "Αλέξανδρος", "Παλαμήδης", "Τρωάδες" και το σατυρικό δράμα "Σίσυφος") για τα Διονύσια στις αρχές της άνοιξης του 415, μόνο οι "Τρωάδες" σώζονται σήμερα. Γνωρίζουμε όμως, από αποσπασματικά στοιχεία, ότι τα τρία πρώτα έργα είχαν θέμα τον Τρωικό Πόλεμο, χωρίς ωστόσο να αποτελούν μια στενά αλληλένδετη τριλογία, όπως είναι η Ορέστεια του Αισχύλου, καθότι ο Ευριπίδης δεν ευνοούσε τόσο συνδεδεμένες τριλογίες. Στον σχετικό θεατρικό διαγωνισμό, ο ίδιος κατέλαβε τη δεύτερη θέση, πίσω από τον άγνωστο σήμερα Ξενοκλή.

#3 Μια ανορθόδοξη τραγωδία

Οι "Τρωάδες" δεν ακολουθούν τη συνηθισμένη δομή των ευριπίδειων τραγωδιών και της τραγωδίας του 5ου αιώνα εν γένει. Δεν είναι ένα έργο διαφυγής, ούτε περιέχει το συνδυασμό αναγνώριση-σκευωρία, δεν εμφανίζει ανέλιξη πλοκής ή χαρακτήρων και δεν υπάρχει κορύφωση και κάθαρσηꞏ "οι ηθοποιοί μπαίνουν στη σκηνή για να κλάψουν, να καταραστούν και να φύγουν". Μιλάμε, συνεπώς, για ένα μη αριστοτελικό έργο με αρχή μέση και τέλος στο οποίο ο χρόνος ακολουθεί λογική συνέχεια και ευθεία ροή καθώς τα γεγονότα διεξάγονται εντός μίας περιόδου του ηλίου.

#4 Συγγένειες εκλεκτικές

Ως Αθηναίος δραματουργός του τέλους του 5ου αιώνα, ο Ευριπίδης είναι κληρονόμος τόσο των παραδόσεων της προφορικής ποίησης όσο και της μυθοποιίας. Έτσι, οι τέσσερις Τρωαδίτισσες Εκάβη, Ανδρομάχη, Κασσάνδρα και Ελένη, που συναντάμε όσο περιμένουν τη μοίρα τους στην Ελλάδα, είναι οι ίδιες που εμφανίζονται στο τελευταίο βιβλίο της "Ιλιάδας", θρηνώντας πάνω από το πτώμα του Έκτορα. Της ίδιας περίπου εποχής είναι και η "Εκάβη", άλλο έργο του Ευριπίδη. Η τραγωδία αυτή περιέχει πλείστα επεισόδια από την άλωση της Τροίας αλλά και από τις συμφορές που επήλθαν στην οικογένεια του Πριάμου και κατ’ επέκταση των Τρώων.

#5 Αιρετικές "Τρωάδες"

Από το 1965 και την αναβίωση του Τάκη Μουζενίδη έως το ανέβασμα αυτής της εβδομάδας στα πλαίσια του Φεστιβάλ, οι "Τρωάδες" γνώρισαν ορισμένους σημαντικούς σταθμούς. Μια παράσταση με ξεχωριστό ενδιαφέρον στάθηκε αυτή του Γιάννη Τσαρούχη. Πρωτοπόρος και καινοτόμος, ο Τσαρούχης επέλεξε το 1977 να παρουσιάσει την τραγωδία (ο ίδιος ανέλαβε την σκηνοθεσία, τη μετάφραση, τα σκηνικά και τα κουστούμια) σε ένα μη θεατρικό χώρο, σε μια άδεια σκηνή στο υπαίθριο πάρκινγκ της οδού Καπλανών στο κέντρο της Αθήνας. Παρά τις επικρίσεις, η παράσταση έδωσε πραγματικά το στίγμα μιας εποχής.

#6 Στο θέατρο

Οι "Τρωάδες" έχουν αποτελέσει υλικό και αφορμή για πολλές μεταγραφές στα διάφορα καλλιτεχνικά πεδία του θεάτρου, της λογοτεχνίας, του κινηματογράφου. Από τις γνωστότερες είναι το θεατρικό "Les Troyennes" του Ζαν-Πολ Σαρτρ το 1965. Πρόκειται για μια εκδοχή του ευριπίδειου έργου κατά την οποία επιχειρείται από τον φιλόσοφο μια έμμεση σύνδεση με τα πολιτικά γεγονότα την εποχής του και μια δευτερεύουσα αναφορά σε υπαρξιακές ανησυχίες. Ο Σαρτρ παραμένει αρκετά πιστός στο πρωτότυπο προσαρμόζοντας το ωστόσο στο δικό του κοινό.

#7 Στην έβδομη τέχνη

Στη μεγάλη οθόνη, ο Ευριπίδης εκπροσωπείται με σεβασμό από τον Μιχάλη Κακογιάννη. Η τριλογία του, με τις ταινίες Ηλέκτρα (1962), Τρωάδες (1971) και Ιφιγένεια (1977), αποτελεί έργο ζωής και πολύτιμη παρακαταθήκη στην ιστορία του ελληνικού κινηματογράφου. Ο ίδιος δηλώνει πως "[…] η ταινία αυτή είναι απόλυτα επίκαιρη και το μήνυμα είναι και σήμερα τόσο ηχηρό όσο και την εποχή που γράφτηκε. Εγώ ο ίδιος απεχθάνομαι τον πόλεμο, τη βία, το μιλιταρισμό, το σπαραγμό και δε βρήκα κανένα καλύτερο τρόπο να τα πω, παρά δια μέσου του Ευριπίδη". Τη μουσική της ταινίας υπογράφει ο Μίκης Θεοδωράκης.

#8 Στη λογοτεχνία

Αναπόφευκτα, η ενέργεια μεταφέρεται και στη λογοτεχνία. Δυο σύγχρονες συνειδητές απαντήσεις στον μεγάλο τραγικό είναι τα μυθιστορήματα της Αγγλίδας συγγραφέα Πατ Μπάρκερ, η οποία ενθαρρύνθηκε να γράψει το 2018 το "The Silence of the Girls", όπου φαντάζεται την ανείπωτη ιστορία των γυναικών στην καρδιά του Τρωικού Πολέμου, και, πιο πρόσφατα, το "The Women of Troy", ενα μυθιστόρημα, για να ακουστούν οι φωνές των ίδιων των γυναικών που εμφανίζονται στον Ευριπίδη. Κάτι ανάλογο επιχειρεί και η Έμιλι Χάουζερ με το δικό της "For the Most Beautiful" το 2016.

#9 Τελικά συνέβη στ’ αλήθεια;

Είναι αδύνατο να πούμε αν ο Τρωικός Πόλεμος συνέβη πραγματικά. Αν υπήρξε, πιθανότατα διεξήχθη στην ύστερη Εποχή του Χαλκού, ίσως τον 12ο αιώνα στο Χισαρλίκ στη βορειοδυτική Τουρκία. Αυτό που γνωρίζουμε με βεβαιότητα είναι ότι υπάρχουν στοιχεία στην τοποθεσία για μια σημαντική καταστροφή και πυρκαγιά στην πόλη ακριβώς γύρω στο 1250 π.Χ. Οι αφηγήσεις για τον πόλεμο φαίνεται να έχουν μεταδοθεί προφορικά με αποκορύφωμα επικά ποιήματα που χρονολογούνται πιθανώς στα τέλη του 8ου αιώνα και μετά. Η Ιλιάδα και η Οδύσσεια είναι τα μόνα σωζόμενα πρώιμα ελληνικά επικά ποιήματά με θέμα την Τροία.