Έλλη Παπακωνσταντίνου: "Οι "Βάκχες" μου αγκαλιάζουν όλες τις θηλυκότητες και τα τραύματά τους"

Μια θεατρική δίνη χαρακτηρίζει ο γαλλικός τύπος τις "Βάκχες”, τη νέα διεθνή συμπαραγωγή της ομάδας ODC Ensemble, σε σκηνοθεσία της Έλλης Παπακωνσταντίνου, που εντάσσεται στην πρωτοβουλία εξωστρέφειας "grape" του Φεστιβάλ Αθηνών και την οποία θα δούμε στην Πειραιώς 260 από 4 έως 6 Ιουλίου. Η διακεκριμένη σκηνοθέτιδα που έχει καθιερωθεί διεθνώς για τις καινοτόμες αναγνώσεις και μεταφορές αρχαίου δράματος και κλασικών έργων, αλλά και την υβριδική θεατρική της γλώσσα, δίνει μια συνέντευξη στο "α” και μιλάει για τη δική της queer εκδοχή πάνω στην τραγωδία του Ευριπίδη, η οποία πλέκει τον αρχαίο μύθο με την έρευνά της πάνω στη ρευστότητα των φύλων.

Τι πιστεύετε ότι κάνει τις "Βάκχες" το κατάλληλο έργο με αφετηρία το οποίο μπορούμε να μιλήσουμε για τη ρευστότητα των φύλων, τη συμπερίληψη, την ορατότητα, την πολιτική ορθότητα και την πατριαρχία;
Οι "Βάκχες" αποτυπώνουν τη μετάβαση από ένα κόσμο ορθοκανονικότητας σε ένα κόσμο αμφίσημο, απροσδιόριστο, ρευστό. Υπάρχει μια κίνηση πέρα και πάνω από τα ζητήματα οικονομίας και πολιτικής. Μια κίνηση προς τα ζώα, προς τα πράγματα, προς την φύση. Ο Ευριπίδης διασχίζει σύνορα, γνωσιολογικά σύνορα, έμφυλα, μεταξύ μυθοπλασίας και πραγματικότητας, όπου ο Διόνυσος, ούτε άντρας ούτε γυναίκα, επιστρέφει για να εκδικηθεί. Ο τραγικός ποιητής έγραψε τις "Βάκχες" εξόριστος από την Αθήνα και σε επαφή με τις Αποκρυφιστικές σχολές του Βορρά και τα Καβείρια Μυστήρια. Βλέπω τον Διόνυσο ως μια  queer θεότητα σε διαρκή ροή, δραπετεύει κάθε σχήματος και περιγράμματος. Βρίσκεται μέσα στην ίδια την Ύλη του κόσμου σε ένα διαρκές becoming. Στο έργο του ο Ευριπίδης εκφράζει την πολλαπλότητα, και την ένωση με το Όλον και σε αυτόν τον ορίζοντα τον συναντάω για να δώσω μια άλλη εκδοχή της ιστορίας. Δουλεύω πολύ με τους μύθους όχι για να τους κάνω καλύτερους -σε καμιά περίπτωση, είναι αριστουργήματα της παγκόσμιας κληρονομιάς μας- αλλά για να δημιουργήσω ένα παλίμψηστο. Αφηγούμαι εκ νέου μια ιστορία που γεννήθηκε σε συγκεκριμένο ιστορικό πλαίσιο, αλλά τώρα που η ανθρωπότητα ανοίγει προς τη θηλυκότητα κατά κάποιο τρόπο αφηγούμαι αυτήν την μετάβαση από έναν κανονικοποιημένο κόσμο σε ένα κόσμο επιθυμίας. Υπάρχει μια συνέχεια στην ιστορία του φύλου και εκεί στις ιστορίες που μεταπλάθουμε, εγγράφεται το αποτύπωμά μου. Η αφήγηση μου αφορά και εναγκαλίζεται όλες τις θηλυκότητες και τα τραύματά τους. Στην παράσταση ένας σεισμογράφος καταγράφει διαρκώς τον παλμό, τις δονήσεις της γης και των περφόρμερ. Βλέπουμε το γράφημα σε εξέλιξη. Νομίζω είναι μια εικαστική παρέμβαση για το πώς αντιμετωπίζω τη σχέση μου με την ιστορία που διαρκώς ξαναγράφεται. Συνυπογράφω το έργο μαζί με τις Χλόη Κολύρη και Κάκια Γουδέλη.

Με ποιον τρόπο ανατρέπεται ο μύθος στην παράσταση και σε ποιον χωροχρόνο τοποθετείται;
Το έργο ξεκινάει σε ένα όχι και τόσο μακρινό μέλλον μετά το #MeToo, σε έναν κόσμο πολιτικής ορθότητας, ταξικά άνισο, όπου οι έμφυλες ταυτότητες και οι σχέσεις των ανθρώπων έχουν ρυθμιστεί. Την ιδέα του θεού "την έχουν σκοτώσει" αλλά έχουν πάλι βαλτώσει μέσα σε μια νέα κανονικοποίηση που αποτελεί μια νέα εκδοχή της πατριαρχίας. Εκεί κάπου καταφτάνει ο Διόνυσος, αποκαλύπτει την ουσία των πραγμάτων και οδηγεί τα πρόσωπα στη βαθύτερη επιθυμία που είναι αμφίσημη και σκοτεινή. Αποκλίνω από τον μύθο, βάζοντας τον Διόνυσο να απελευθερώνει τον Πενθέα αντί να τον τιμωρεί. Ο Πενθέας εδώ ανακαλύπτει τον πραγματικό του εαυτό. Στις "Βάκχες" μου δεν συμβαίνει αυτό με βίαιο τρόπο. Αντίθετα, υπάρχει βία πριν την έλευση του Διονύσου, όπου με ενδιαφέρει να αποκαλύψω την υποκρισία ενός κανονικοποιημένου κόσμου (ο Πενθέας βιάζει κρυφά μια υπηρέτρια, αν και λίγο πριν κομπάζει ότι η διακυβέρνησή του υποστηρίζει απόλυτα τις ατομικές ελευθερίες).

"Περνώντας μια μακρά περίοδο στο Βασιλικό Θεάτρο της Σουηδίας, είχα την ευκαιρία να παρατηρήσω τις έμφυλες συμπεριφορές σε μια κοινωνία όπου οι σχέσεις έχουν ρυθμιστεί από το ‘90. Με έβαλε σε σκέψεις η κατάσταση εκεί σε σχέση με την υπερβάλλουσα πολιτική ορθότητα, η οποία τείνει να δημιουργήσει ένα νέο συντηρητισμό που τελικά στοχεύει (και πάλι) στο να ρυθμιστεί η επιθυμία. Η ερωτική επιθυμία όμως κινείται πάντοτε στο κατ’ εξαίρεση”.

Η queer αισθητική και αφήγηση των "Βακχών" ανοίγει νέους ορίζοντες στην σκηνική σας γλώσσα;
Θέλω να δημιουργήσω έναν δυνατό οπτικοακουστικό κόσμο που να υπηρετεί την ρευστότητα όχι μόνο των έμφυλων ταυτοτήτων αλλά και της αισθητικής και της γλώσσας. Συνειδητά επέλεξα να συνδέσω διαφορετικές αισθητικές και εκφραστικά μέσα και να φέρω σε διάλογο το κιτς με την κλασική όπερα, την "υψηλή τέχνη" με την ποπ κουλτούρα. Στην παράσταση υπάρχει ένα μείγμα γλωσσών σε όλα τα επίπεδα (επίσης και κυριολεκτικά ακούγονται γαλλικά, αγγλικά, ισπανικά και ελληνικά). Αυτή η ιδέα της αναζήτησης μιας νέας παγκόσμιας γλώσσας βρίσκεται στην καρδιά του έργου. Αυτό σημαίνει για μένα queer αισθητική. Δεν είναι ορατές οι ραφές και δεν μπορείς να κατηγοριοποιήσεις το έργο στο σύνολό του. Οι "Βάκχες" μιλάνε για τη ζωή, για το τι σημαίνει να είσαι ζωντανός. Εύχομαι αυτός ο παλμός να διαπερνά και να σείει όλα τα "είδη" (genres). Καταλαβαίνω το queer ως πολιτική έννοια, αν θεωρήσουμε ότι η πολιτική είναι ανοιχτή όχι μόνο στις υποθέσεις των ανθρώπων αλλά και στον κόσμο. Πέρα και πάνω από εμάς. Ανοιχτό στα ζώα, στα πράγματα. Στο έργο μου η αισθητική  παίρνει πολλές μορφές, χωρίς να ανησυχεί πραγματικά να συγκλίνει με μια κύρια έκφραση.

"Ο Διόνυσος έρχεται με σάρκα και οστά και καθοδηγεί τους ήρωες προς το Δωμάτιο του Πόθου. Δεν υπάρχει πιο τρομακτικό δωμάτιο". Τι αντιπροσωπεύει αυτό το Δωμάτιο του Πόθου προς το οποίο κινούνται οι ήρωες;
Πρόσφατα πέρασα μια μακρά περίοδο στη Στοκχόλμη όπου το Βασιλικό Θεάτρο της Σουηδίας μου ανέθεσε να γράψω και να σκηνοθετήσω ένα έργο βασισμένο στην "Άλκηστη" του Ευριπίδη. Εκεί είχα την ευκαιρία να παρατηρήσω τις έμφυλες συμπεριφορές σε μια κοινωνία όπου οι σχέσεις έχουν ρυθμιστεί από το ‘90. Ζούμε μια περίοδο μετάβασης της ανθρωπότητας προς την θηλυκότητα και αυτή η μετάβαση πιστεύω πως ανοίγει την σκέψη μας σε νέες δυνατότητες. Με έβαλε σε σκέψεις η κατάσταση εκεί σε σχέση με την πολιτική ορθότητα και την επιθυμία γενικότερα. Ταυτόχρονα, παρατήρησα ότι στη Σουηδία η υπερβάλλουσα πολιτική ορθότητα τείνει να δημιουργήσει ένα νέο συντηρητισμό που τελικά στοχεύει (και πάλι) στο να ρυθμιστεί η επιθυμία. Η ερωτική επιθυμία όμως κινείται πάντοτε στο "κατ’ εξαίρεση". Πώς αντιμετωπίζεται σήμερα αυτό το δωμάτιο της βαθιάς επιθυμίας; Ο Διόνυσος στην παράσταση μάς ανοίγει την πόρτα σε αυτό το δωμάτιο που συνδέεται με τις επιθυμίες αυτές που δε συνάδουν απαραίτητα με την ταυτότητά μας και δεν υπόκεινται στον έλεγχο του μυαλού μας ή του εκάστοτε συστήματος. Στόχος της παράστασης είναι να ανοίξει η συζήτηση για την συμπερίληψη όχι μέσα από συστημικούς όρους ορθότητας, αλλά με όρους ποίησης και αμφισημίας.

Είναι ενθαρρυντικά τα σχόλια που έχετε λάβει μέχρι στιγμής για την παράσταση στο εξωτερικό;
Οι γαλλικές κριτικές μίλησαν για "μια εορταστική δίνη". Έχει ενδιαφέρον πώς συνδέεται ο σημερινός θεατής με τον ελληνικό μύθο και ακολούθησαν πολλές συζητήσεις μετά τις παραστάσεις ειδικά στο Φεστιβάλ της Ολλανδίας, όπου έμεινε το κοινό για να ανταλλάξει απόψεις μετά την παράσταση, κάτι που όπως μας είπαν δεν συνηθίζεται καθόλου. Αυτό πραγματικά με έκανε χαρούμενη, το να είναι δηλαδή η παράσταση αφορμή για γόνιμες συζητήσεις καθώς πρόκειται για ένα έργο που αγαπάει την διαφορετικότητα.