Ρομέο Καστελούτσι: "Η Ιζαμπέλ Ιπέρ είναι σαν μια μεγάλη φλόγα που μετουσιώνει τον πυρήνα του ίδιου του θεάτρου"

Στη "Βερενίκη" του Ρακίνα που θα δούμε στη Στέγη Ιδρύματος Ωνάση από 26 έως 30 Μαρτίου, η αγάπη και ο νόμος της πολιτείας βρίσκονται σε αντίπαλα στρατόπεδα. "Η 'Βερενίκη' μάς φέρνει δάκρυα στα μάτια γιατί βλέποντας τη θα μπορούσε να πει κανείς ‘είμαι εγώ’", σύμφωνα με όσα μάς είπε σε μια διαδικτυακή συνέντευξη τύπου ο πρωτοπόρος Ιταλός σκηνοθέτης Ρομέο Καστελούτσι, γνωστός για την προσωπική σκηνική του γλώσσα όπου πρωτοστατεί η δύναμη της εικόνας. 

Μετά το "Bros, όπως Αδερφοί" όπου μίλησε για το παγκόσμιο ζήτημα της αστυνομικής βίας, επιστρέφει στη Στέγη με μια ερωτική τραγωδία γεμάτη συναισθηματική ένταση. Η Ιζαμπέλ Ιπέρ θρηνεί ως Βερενίκη για τον χαμένο έρωτά της πλάι σε δεκατέσσερις άνδρες που στέκονται γύρω της ως βουβά πρόσωπα, στην πρώτη της συνεργασία με τον Ρομέο Καστελούτσι στην ελεύθερη διασκευή του έργου που έγραψε ο Ρακίνας το 1670. Εκτός από τους δύο ηθοποιούς, τους Cheikh Kébé και Giovanni Armando Romano, δώδεκα ακόμη άνδρες εμφανίζονται στη σκηνή, οι οποίοι επιλέγονται μετά από open call σε κάθε χώρα. 

Στην υπόθεση εν συντομία, το 79 μ.Χ. ο Τίτος επιστρέφει στη Ρώμη θριαμβευτής από τον Πρώτο Ιουδαϊκό Πόλεμο και μετά τον θάνατο του πατέρα του, Βεσπασιανού, ετοιμάζεται να τον διαδεχθεί ως Ρωμαίος αυτοκράτορας. Κατά τη διάρκεια της εκστρατείας γνώρισε τη Βερενίκη, μια Ιουδαία πριγκίπισσα της Κιλικίας, την οποία ερωτεύτηκε. Την έφερε μαζί του στη Ρώμη με την υπόσχεση του γάμου, όμως η Σύγκλητος και ο ρωμαϊκός λαός είναι αντίθετοι. Εκείνος αποκηρύσσει το γάμο, αλλά επειδή δεν έχει το θάρρος να της μιλήσει για τον λόγο του χωρισμού, στέλνει τον Αντίοχο να της ανακοινώσει την απόφασή του, φίλος και σύμμαχός του, βασιλιάς της Κομμαγηνής, ο οποίος είναι επίσης κρυφά ερωτευμένος μαζί της. 

'Ένα μνημείο μοναξιάς - Η επιλογή του Ρακίνα

Τη "Βερενίκη" του ο Ρομέο Καστελούτσι την παρομοιάζει με την Γουίνι του Σάμουελ Μπέκετ στις "Ευτυχισμένες μέρες". 'Όπως είπε σε ερώτηση του "α": "Η Βερενίκη είναι ένα δράμα χωρίς δράση. Οι ήρωες, αντίστοιχα με τον Μπέκετ, είναι ακίνητοι μέσα στην κινούμενη άμμο, προσκολλημένοι στις λέξεις". 

"'Όσο περισσότερο μιλάμε, τόσο πιο μόνοι είμαστε, και αυτό είναι τραγικό και απολύτως σύγχρονο, γιατί είναι ένα συναίσθημα που ανήκει στον καθένα μας". 

Μιλώντας για την επιλογή του έργου του Ρακίνα τόνισε ότι είναι κατά τη γνώμη του ένα μνημείο μοναξιάς. "Με ένα τρόπο η ίδια η "Βερενίκη" με διάλεξε και αυτό έχει να κάνει με την γοητεία που μου ασκεί η αρχαία ελληνική τραγωδία, την οποία ο Ρακίνας προσπαθούσε διαρκώς να προσεγγίσει". 'Όσο περισσότερο μιλάμε, τόσο πιο μόνοι είμαστε, και αυτό είναι τραγικό και απολύτως σύγχρονο για τον σκηνοθέτη, γιατί "είναι ένα συναίσθημα που ανήκει στον καθένα μας". Ο ίδιος έμεινε πιστός κειμενικά στο κομμάτι του χαρακτήρα της Βερενίκης, σβήνοντας όλους τους άλλους. "Στο τέλος, η Βερενίκη, που είναι ο μοναδικός γυναικείος ρόλος, περιτριγυρισμένη από πολιτικούς άνδρες, επιλέγει να φύγει από τη Ρώμη και να την εγκαταλείψει, κάτι που γίνεται ένα είδος θριάμβου για εκείνη. Αυτή η έξοδος είναι ο βασικός πυλώνας του έργου. Το σύγχρονο πνεύμα που διατρέχει τα έργα του Ρακίνα έγκειται ακριβώς σε αυτή τη μοναξιά και κατ’ επέκταση την απόσταση που δημιουργείται. Είναι πολύ σημαντικό να κάνουμε ένα βήμα πίσω για να δούμε την εποχή μας από απόσταση και ο Ρακίνας μας δίνει μια πολύ καλή αφορμή να το κάνουμε. "Μαζί με τον Μπέκετ, τα δύο έργα αντιπροσωπεύουν την κρίση της γλώσσας. 'Ότι δηλαδή δεν υπάρχει τίποτα να επικοινωνηθεί—είναι πολύ αργά".

"Πιστεύω ότι η Ιζαμπέλ Ιπέρ είναι μια σπουδαία ηθοποιός, γιατί στη σκηνή, αλλά και στην οθόνη, μπορείς να νιώσεις την παρουσία ενός ανθρώπου με ριζοσπαστικό πνεύμα, πολύ γενναιόδωρου και ανοιχτού στο να εκτεθεί". 

Για τη συνάντησή του με την Ιζαμπέλ Ιπέρ

Ο Ρομέο Καστελούτσι γνώρισε την Ιζαμπέλ Ιπέρ πριν από πολλά χρόνια σε μια πολύ τρυφερή συνάντηση κατά την οποία και οι δύο εξέφρασαν την επιθυμία τους να συνεργαστούν. "Η Βερενίκη δεν έχει νόημα χωρίς την Ιζαμπέλ", τόνισε και είναι λογικό να θέλει στο πλάι του μια σπουδαία ηθοποιό για να "αγκαλιάσει" ένα τόσο μεγάλο έργο όπως αυτό του Ρακίνα, να από τα πιο ριζοσπαστικά κείμενα της δυτικής λογοτεχνίας. "Πιστεύω ότι η Ιζαμπέλ είναι μια σπουδαία ηθοποιός, γιατί στη σκηνή, αλλά και στην οθόνη, μπορείς να νιώσεις την παρουσία ενός ανθρώπου με ριζοσπαστικό πνεύμα, πολύ γενναιόδωρου και ανοιχτού στο να εκτεθεί. Στην πραγματικότητα η Βερενίκη και η Ιζαμπέλ είναι ένα είδος διπλού πορτρέτου. Η Ιζαμπέλ Ιπέρ είναι σαν μια μεγάλη φλόγα που καίει πάνω στη σκηνή, μετουσιώνοντας την ίδια στιγμή τον πυρήνα του ίδιου του θεάτρου".

Η αγάπη της Βερενίκης κόντρα στο νόμο της πολιτείας

Ο Ρομέο Καστελούτσι μας εξήγησε ότι οι δεκατέσσερις σιωπηλοί άνδρες επί σκηνής, μαζί με τον Αντίοχο και τον Τίτο, είναι σαν απόηχοι, σαν φαντάσματα γύρω από τη Βερενίκη. Ποιος είναι επομένως ο πραγματικός ανταγωνιστής; Ο δημιουργός απαντά ότι "ο ανταγωνιστής είναι η ίδια η Ρώμη. Οι Ρωμαίοι συγκλητικοί. Η Ρώμη αντιπροσωπεύει το κράτος. Και το κράτος είναι σαν τον Λεβιάθαν (θαλάσσιο τέρας που αναφέρεται στην Παλαιά Διαθήκη). 'Όπου υπάρχει κράτος, δεν υπάρχει χώρος για αγάπη. Αυτό είναι μια διαπίστωση, μια ανακάλυψη. Η γλώσσα της αγάπης, σε αυτή την περίπτωση, εκφράζεται μέσα από τα συναισθήματα της Βερενίκης. Είναι η μόνη που είναι πραγματικά ειλικρινής. Αλλά της απαγορεύεται κάθε είδους επαφή. Δεν υπάρχει καμία αγκαλιά, κανένα φιλί, τίποτα – μόνο λέξεις. Και οι λέξεις γίνονται όλο και πιο δηλητηριώδεις. Μετατρέπονται σε βαθιές πληγές". Μιλώντας για την πολιτική διάσταση του έργου, σημειώνει ότι είναι κρυμμένη αλλά καθοριστική. "Ο νόμος του κράτους δεν μπορεί να κατανοήσει τον νόμο της αγάπης. Αυτή είναι η κύρια αντίφαση, αλλά είναι και μια από τις βασικές συγκρούσεις που συναντά κανείς στη δυτική δραματουργία. Η αγάπη είναι πάντα το πιο εύθραυστο σημείο—οι ερωτευμένοι είναι πάντα θύματα". 

"Πιστεύω στη δράση, αλλά όχι μέσα από την τέχνη. Η τέχνη είναι κάτι πολύ πιο προσωπικό. Γι’ αυτό θεωρώ ότι η Βερενίκη δίνει τη σωστή απάντηση. 'Έφυγε και έτσι ανέστειλε όλους τους κανόνες του παιχνιδιού".

Τίθεται, παράλληλα βέβαια και το ζήτημα της ξενοφοβίας. Ήταν αδύνατο για τη Ρώμη εκείνης της εποχής να δεχτεί μια ξένη βασίλισσα. "Αυτό είναι κάτι που αφορά τη σημερινή κοινωνία". Για κανένα πολιτικό ζήτημα δεν μιλάει άμεσα παρόλα αυτά μέσα από την παράσταση γιατί όπως μάς είπε δεν πιστεύει στον ακτιβισμό μέσα από το θέατρο και κατ’ επέκταση μέσα από την τέχνη. "Η τέχνη αποτελεί τη ματιά ενός ανθρώπου, η οποία στο θέατρο παρουσιάζεται επί σκηνής. Και μόνο το γεγονός ότι είσαι μάρτυρας ενός γεγονότος, αυτό, για μένα, είναι η αρχή κάθε πολιτικής. Δηλαδή το να βγεις στον δρόμο και να παλέψεις, ή να το κάνεις μέσα από τα δικαστήρια ή το κοινοβούλιο, είναι δράση. Πιστεύω στη δράση, αλλά όχι μέσα από την τέχνη. Η τέχνη είναι κάτι πολύ πιο προσωπικό. Γι’ αυτό θεωρώ ότι η Βερενίκη δίνει τη σωστή απάντηση. 'Έφυγε και έτσι ανέστειλε όλους τους κανόνες του παιχνιδιού. Αν χάνεις συνεχώς, πρέπει να βρεις ένα άλλο παιχνίδι, έναν άλλο κόσμο, μια άλλη γλώσσα". 

Τι σημαίνει για σένα αγάπη Ρομέο Καστελούτσι;

"Η αγάπη είναι μια πάλη και ο μοναδικός λόγος για τον οποίο αξίζει να πονέσουμε. Στην ποπ κουλτούρα συνδέεται ή ταυτίζεται πολλές φορές με κάτι αρνητικό. Η αγάπη περιλαμβάνει πάντα κάποιο σφάλμα με ένα τρόπο γιατί είναι απόλυτα συνδεδεμένη με την τρέλα. Ξεφεύγεις από τη λογική όταν είσαι ερωτευμένος και αυτό συμβαίνει και στην περίπτωση της Βερενίκης". Πίσω από την πολύ ακριβή και αυστηρά δομημένη ποίηση του Ρακίνα, σύμφωνα με τον Καστελούτσι, μπορείς να νιώσεις μια άβυσσο, αλλά και ένα είδος ερωτισμού. Ο Ρακίνας είναι διάσημος για την αντίφαση ανάμεσα στην τελειότητα της γλώσσας, τον απόλυτο έλεγχο, που, όμως, καλύπτει ένα ένστικτο σχεδόν ζωώδες. Και αυτή είναι μια υπέροχη αντίθεση, γιατί μιλάμε για έρωτα – και όπου υπάρχει έρωτας, υπάρχει πάντα κάτι επικίνδυνο". Η γλώσσα στην παράσταση αποτελεί την κύρια αρχιτεκτονική, με τον ρυθμό του αλεξανδρινού στίχου να καθοδηγεί την παραγωγή. "Όσο προχωράει το έργο η Βερενίκη χάνει τον έλεγχο. Στο τέλος βρίσκει τον εαυτό της – και γι' αυτό αποφασίζει να εγκαταλείψει τη Ρώμη. Αλλά πρέπει να πληρώσει ένα πολύ υψηλό τίμημα. Στη δική μου εκδοχή, αυτό το τίμημα είναι η εγκατάλειψη της γλώσσας", σημειώνει.

Η αντίδραση του κοινού

Απ’ ότι φαίνεται ο Ρομέο Καστελούτσι απολαμβάνει τις αμφιλεγόμενες κριτικές, το θέατρο άλλωστε είναι για να σε προβληματίζει, όπως έχει δηλώσει, και ισχύει ότι οι παραστάσεις του προκαλούν πάντα ζωηρές συζητήσεις γύρω από τα θέματα που πραγματεύονται αλλά και γύρω από την ίδια την τέχνη του θεάτρου. Σύμφωνα με τον ίδιο: "Τις πρώτες μέρες που έπαιξε η ‘Βερενίκη’ στο Παρίσι, υπήρξαν διαμαρτυρίες. Αλλά για μένα, αυτό ήταν καλό νέο. Το γεγονός ότι υπήρξαν διαμαρτυρίες σημαίνει ότι οι άνθρωποι που περίμεναν μια εικονογραφική προσέγγιση απογοητεύτηκαν. Ακριβώς έτσι όμως αντιμετώπισα τη φιλοσοφία του Ρακίνα -όπως κάθε μεγάλος δραματουργός ήταν ταυτόχρονα ποιητής και φιλόσοφος-, δίνοντας έμφαση και σεβασμό σε κάθε λέξη. Το πραγματικό συναίσθημα όμως δεν εκφράζεται με λέξεις. Εκφράζεται μέσω της γλώσσας του σώματος, του ήχου, της σιωπής—ενός πλούσιου λεξιλογίου πέρα από τις λέξεις. Είναι εντελώς μόνη της, και αυτό είναι που κάνει τον χαρακτήρα της Βερενίκης τόσο υπέροχο και τόσο κοντά μας".

Το διαχρονικό έργο, που, όπως αποδεικνύεται αγγίζει διαφορετικά κομμάτια της σύγχρονης ζωής, επενδύεται με την μοναδική μουσική του Σκοτ Γκίμπονς, ενώ τα εντυπωσιακά κοστούμια σχεδίασε η διάσημη Ολλανδή σχεδιάστρια μόδας 'Ίρις βαν Χέρπεν.

Η παράσταση είναι στη γαλλική γλώσσα με ελληνικούς και αγγλικούς υπέρτιτλους.