Μαρία Πρωτόπαππα: "Το θέμα 'φύλο' με αφορά συνέχεια, ένας ηθοποιός όμως μπορεί να κάνει τα πάντα"

Άνθρωπος χαμηλών τόνων που διακρίνεται από ευγένεια, η χαρισματική ηθοποιός και σκηνοθέτρια Μαρία Πρωτόπαππα, ανεβάζει φέτος "Το σπίτι της Μπερνάρντα Άλμπα" του Λόρκα στο Θέατρο Τέχνης Καρόλου Κουν (από 27/1), χαρίζοντας το ρόλο στον Χρήστο Στέργιογλου. Με αυτή την αφορμή η ηθοποιός που πρωταγωνιστεί στην επιτυχημένη τηλεοπτική σειρά "Σασμός” στο ρόλο της Μαρίνας Βρουλάκη, μιλά στο "α” σε μια συνέντευξη εφ όλης της ύλης για το χώρο του θεάτρου αλλά και τη συμμετοχή της στην ταινία της Εύας Νάθενα πάνω στη "Φόνισσα” του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη, που εντυπωσίασε στο Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης, αποσπώντας έξι συνολικά βραβεία, ανάμεσά τους αυτά του κοινού και των διεθνών κριτικών.

Υπάρχει κάποια μέθοδος που ακολουθείτε όταν σκηνοθετείτε;
Πάντα βασίζομαι στο πρωτότυπο κείμενο. Η βάση μου είναι η γλώσσα και το ενδιαφέρον μου, ειδικά τα τελευταία χρόνια, είναι η ετυμολογία των λέξεων. Στους κλασικούς συγγραφείς προσπαθώ να καταλάβω πώς από τη μία φράση περνούν στην άλλη για να ανακαλύψω το φιδάκι της σκέψης τους. Εφόσον η τέχνη μας είναι εκφραστική, δεν αρκεί μόνο να ειπωθούν τα πράγματα. Χρειάζεται να έχουν μέσα τους και κάποια δόνηση, κάτι σωματικό, ένα μυϊκό φαινόμενο. Έπειτα πηγαίνω στα ενδιάμεσα, σε αυτά δηλαδή που δεν είναι γραμμένα και υπονοούνται. Στη σιωπή, στα βλέμματα και στις δράσεις που υπάρχουν εκεί μέσα. Αυτό είναι το αλφάβητο που ακολουθώ. Η αλήθεια είναι ότι αυτό παίρνει πάρα πολύ χρόνο, και δεν δίνεται πια χρόνος για πρόβες και για έρευνα. Υπάρχει μια ένδεια στο θέατρο και στις παραγωγές, όχι ως προς τα σκηνικά ή τα ρούχα, αλλά στην έννοια του χρήματος που μεταφράζεται σε χρόνο, το οποίο δεν επιτρέπει την ομαδική δουλειά και την ώσμωση, τη ζύμωση και την απόκτηση κοινής γλώσσας. Χρειάζεται να έχεις χρήματα ή να χάσεις χρήματα για να κάνεις κάτι. Έχω την αίσθηση ότι, επειδή η κατάσταση έχει περάσει σε χέρια εμπορικά, προκειμένου το θέατρο να βγάλει τα έξοδά του, περνάμε από παραγωγή σε παραγωγή κυνηγώντας ένα χιτ και όχι μια γλώσσα. Επιπλέον, υπάρχουν πράγματα αξίας που πετιούνται πολύ εύκολα. Είναι κρίμα· είναι σπατάλη. 

Τι συνέβη με το "Σπίτι της Μπερνάρντα Άλμπα"; 
Σε αυτή την περίπτωση πήρα μια πρωτότυπη και κατά λέξη μετάφραση που φτιάξαμε μαζί με την Ελένη Σπετσιώτη. Σε πολλά καίρια σημεία προσπαθούσα να καταλάβω τι πραγματικά λέγεται, για να φύγω από την ηθογραφία και τη φαινομενική ιστορία αυτής της οικογένειας, που αποτελείται μόνο από γυναίκες. Υπάρχουν ένας πατέρας εκλιπών, ένας υποψήφιος μνηστήρας που δεν εμφανίζεται ποτέ και αναφορές σε άνδρες οι οποίοι δεν πατάνε ποτέ στο εσωτερικό αυτής της οικίας, της κληρονομούμενης επίσης από πατέρα και παππού. Έχουμε ελάχιστες πληροφορίες για το τι έχει συμβεί στο παρελθόν τους. Τι κάνει λοιπόν ο Λόρκα; Μας δίνει στοιχεία για το πώς έχουν διαμορφωθεί και για ποιο λόγο, μέσα από τη στάση τους απέναντι σε πρόσωπα και καταστάσεις εκτός σπιτιού. 

"Το "Σπίτι της Μπερνάρντα Άλμπα" είναι μια αλληγορία για την ιστορία των χωρών που πάνω στην αλλαγή του συστήματος βίωσαν τεράστιες αλλαγές σε ταξικό και οικονομικό επίπεδο. Ο Λόρκα μέσα από αυτή την ιστορία μετέφερε αυτό που θεωρούσε λάθος της χώρας του, η οποία προσπαθούσε να κρατήσει τα κεκτημένα της, μη προσαρμοζόμενη στα νέα δεδομένα".

Τι είδατε στο πρόσωπο της Μπερνάρντα Άλμπα;
Είδα ότι το κεντρικό πρόσωπο δεν είναι απλώς μια μητέρα η οποία καταπιέζει τις κόρες της και τους επιβάλλει ένα οκταετές πένθος, γιατί αυτό είναι κάτι που το συνήθιζαν στην Ισπανία για τους θανάτους των ανδρών. Ο εγκλεισμός τους έχει να κάνει με το ότι δεν τους δίνει την ευκαιρία να βγουν έξω στη ζωή και να παντρευτούν, επειδή δεν υπάρχει κάποιος αντίστοιχός τους ταξικά. Δεν θέλει να χάσει η οικογένεια το κύρος της, αν και αυτό δεν έχει πια αντίκρισμα στην πραγματικότητα. Η Μπερνάρντα Άλμπα είναι η Ισπανία, και οι κόρες της εκπροσωπούν την πολύπαθη αυτή χώρα σε όλες της τις εκφάνσεις, γιατί είχε εκμεταλλευτεί τις αποικίες της. Αναφέρεται για παράδειγμα η Κούβα, που την έλεγαν μαργαριτάρι επειδή παρήγαγε ζάχαρη, και οι Ισπανοί πλούτιζαν από αυτήν την εκμετάλλευση. Ανάμεσα σε αυτές τις γενιές των γυναικών, ο συγγραφέας διατρέχει την ιστορία της Ισπανίας, με πολλές επιρροές από την ιστορία της Ευρώπης, διάφορες προσπάθειες εκδημοκρατισμού που τελικά κατέληξαν να φτάσουν σε πιο σκληρά καθεστώτα κ.ά. Είναι μια παραβολή, μια αλληγορία για την ιστορία των χωρών που πάνω στην αλλαγή του συστήματος βίωσαν τεράστιες αλλαγές σε ταξικό όσο και σε οικονομικό επίπεδο. Οι φεουδάρχες της Ισπανίας έπρεπε να παραδώσουν γη την οποία κρατούσαν ανεκμετάλλευτη, ενώ πολύς κόσμος πέθαινε από την πείνα. Ο Λόρκα μέσα από αυτή την ιστορία μετέφερε αυτό που θεωρούσε λάθος της χώρας του, η οποία προσπαθούσε να κρατήσει τα κεκτημένα της, μη προσαρμοζόμενη στα νέα δεδομένα. Αντίστοιχα η Μπερνάρντα Άλμπα παραμένει σε μια παλαιότερη ιδεολογία συντήρησης του συστήματος το οποίο της παραδόθηκε, θυσιάζοντας τα παιδιά της και την ελευθερία τους και απαγορεύοντάς τους να γεννήσουν κατά μία έννοια, να φέρουν το νέο αίμα. Ταυτόχρονα το έργο μιλάει για τη γυναίκα αλλά και για οποιονδήποτε καταπιεσμένο. Μιλάει για την πείνα, τη φτώχεια και την υποκρισία της καθολικής εκκλησίας, που έπραττε τα αντίθετα απ’ όσα κήρυττε σε σχέση με την αδελφοσύνη και τη φιλευσπλαχνία του Χριστού. Ο Λόρκα μάς δείχνει ότι κάθε τάξη –ακόμα και η υπηρέτρια προς την κατώτερή της, που είναι η ζητιάνα– αρνείται τη φιλευσπλαχνία και την αλληλεγγύη, όπως κάνουν οι πιο πάνω σ’ εκείνη. Κάνει, λοιπόν, αυτή την κοινωνική, πολιτική, υπαρξιακή κριτική, ενώ ταυτόχρονα πλησιάζει την ανθρώπινη ύπαρξη, όχι απλώς με κατανόηση, αλλά με έναν πόνο, με αγάπη και ενδιαφέρον, χωρίς να καταγγέλλει. Και το κάνει αυτό με μια υψηλή ποίηση. 

Θα λέγατε ότι η παράστασή σας φωτίζει περισσότερο τις πολιτικές πτυχές του έργου, στις οποίες βέβαια υπάρχει και το φεμινιστικό στοιχείο;
Το γυναικείο ζήτημα είναι μέσα στο έργο από τη γέννησή του. Ο Λόρκα διαλέγει γυναίκες που δεν είχαν φωνή, δεν είχαν την ελευθερία να επιλέξουν και ζούσαν στερημένες από άντρες γιατί αυτοί έλειπαν σχεδόν πάντα σε πολέμους. Μιλάω γι’ αυτή την ερήμωση και τη μοναξιά, την έλλειψη ευκαιρίας να εκμεταλλευτούν τη δυναμική τους. Αναφέρεται επίσης στη μητρότητα και στην απουσία στήριξης από την οποία υπέφεραν και υποφέρουν οι γυναίκες και τα παιδιά τους. Με αυτή την έννοια δεν ξέρω κατά πόσο είναι φεμινιστικό έργο. Είναι πολιτικό έργο, αλλά όχι κομματικό. Ο συγγραφέας ήταν ανθρωπιστής. Δεν δεχόταν να μπει σε κόμματα, να εκπροσωπήσει τέτοιου είδους ιδεολογίες. 

"Εγώ πάντα θα είμαι στο πλευρό αυτών που δεν έχουν τίποτα και στους οποίους δεν επιτρέπεται καν να απολαύσουν ειρηνικά το τίποτα που έχουν". Αυτή η φράση του Λόρκα και ο τρόπος σκέψης του λείπει από τη σημερινή εποχή ή υπάρχει ακόμα κάπου;
Ναι, πιστεύω ότι υπάρχουν ακόμα άνθρωποι που πονάνε τους άλλους. Δεν είναι εφικτό όμως αξίες όπως ο ανθρωπισμός να μην καπηλευτούν από συμφέροντα και σημαίες. 

"Το σώμα όπου ανατέλλει η αντοχή": Γιατί δώσατε αυτόν τον υπότιτλο στην παράσταση;
Πρόκειται για μία από τις κλίμακες αυτής της αλληγορίας. Η μικροκλίμακα του τίτλου είναι το σώμα, θα μπορούσε να είναι το γυναικείο σώμα ως πολύπαθο σώμα, το οποίο όμως από DNA φέρει αυτή την ανθεκτικότητα προκειμένου να μπορέσει να συντηρηθεί, να συνεχίσει και να φέρει ζωή. Η δεύτερη αμέσως μεγαλύτερη κλίμακα είναι το σπίτι και η τρίτη είναι η χώρα. Οι χώρες, οι πατρίδες δηλαδή, που ενώ στο εσωτερικό τους γίνεται πάλη, προσπαθούν να αντέξουν και να συνεχίσουν μετά την καταστροφή. 

"Πιστεύω ότι οι ηθοποιοί καλούμαστε να είμαστε ουδέτερα πλάσματα, με την έννοια ότι μπορούμε να βγούμε από τα στερεότυπα, γιατί αυτό είναι η δουλειά μας".

Ποιο είναι το σκεπτικό σας πίσω από την επιλογή του Χρήστου Στέργιογλου για το ρόλο της Μπερνάρντα Άλμπα; 
Διάλεξα έναν ηθοποιό εξαιρετικά ευαίσθητο, με κεραίες, με υποκριτικά μέσα, με τον οποίο μπορώ να συνεννοηθώ άμεσα και σε βάθος. Έχει σημασία ότι, στα χρόνια του, στην καταγωγή του, στον τρόπο με τον οποίο σκέφτεται και λειτουργεί ως ηθοποιός, είδα τον καλλιτέχνη που μπορεί να με βοηθήσει να πω αυτό που θέλω. 

Οπότε δεν σας απασχόλησε η διάσταση του φύλου σε αυτό. 
Το θέμα "φύλο" με αφορά συνέχεια. Απλώς ένας ηθοποιός μπορεί να κάνει τα πάντα. Γιατί στο θέατρο υπάρχει αυτό το κατά συνθήκην ψεύδος, υπάρχει η μεταμόρφωση. Πιστεύω ότι οι ηθοποιοί καλούμαστε να είμαστε ουδέτερα πλάσματα, με την έννοια ότι μπορούμε να βγούμε από τα στερεότυπα, γιατί αυτό είναι η δουλειά μας. Για μένα ο ηθοποιός είναι ένα ουδέτερο ον και ως τέτοιο πλάσμα οφείλει να βρίσκει τα στοιχεία που αποτελούν τον ήρωα ή την ηρωίδα του. Αυτό που με ενδιαφέρει είναι η ευαισθησία να μπορεί κάποιος να πιάσει τη σκέψη του συγγραφέα και αυτά τα περάσματα στις περιοχές μέσα στις οποίες βυθίζεται και ξαναβγαίνει ο ήρωας. 

Σας επηρέασε ο ρόλος της Δήμητρας της Λέσβου που ερμήνευσε το καλοκαίρι στο Φεστιβάλ Αθηνών ο Χρήστος Στέργιογλου στην παράσταση "Το ρόδο είναι ρόδο" της Κατερίνας Λούβαρη Φασόη σε σκηνοθεσία του Παντελή Δεντάκη;
Αυτό που έκανε σε αυτή την παράσταση ήταν αγγελικά πλασμένο, ένα θείο δώρο, και με έκανε πιο σίγουρη για την επιλογή μου επειδή είδα έναν ηθοποιό που δεν προβάλλει πουθενά τον εαυτό του. Ξέχασα ότι βλέπω κάποιον να παίζει. Είχε καταπιεί το ρόλο του και τον είχε καταπιεί ο ρόλος. 

Βλέποντας τις επιλογές σας, είτε ως σκηνοθέτριας είτε ως ηθοποιού, την "Αντιγόνη" του Ανούιγ τα δύο προηγούμενα χρόνια, την κινηματογραφική "Φόνισσα" του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη σε σκηνοθεσία της Εύας Νάθενα και τώρα το "Σπίτι της Μπερνάρντα Άλμπα", σας απασχολούν πολύ τα θέματα της ελευθερίας και της αυτοδιάθεσης. 
Αυτά τα θέματα με αφορούν βαθιά. Έχουν να κάνουν και με στερήσεις που βγαίνουν προς τα έξω, θυσίες ή πράγματα που δεν μπόρεσα να κάνω. 

"Υπάρχει μια ένδεια στο θέατρο, όχι ως προς τα σκηνικά ή τα ρούχα, αλλά στην έννοια του χρήματος που μεταφράζεται σε χρόνο, το οποίο δεν επιτρέπει την ομαδική δουλειά και την ώσμωση, τη ζύμωση και την απόκτηση κοινής γλώσσας. Έχω την αίσθηση ότι, επειδή η κατάσταση έχει περάσει σε χέρια εμπορικά, προκειμένου το θέατρο να βγάλει τα έξοδά του, περνάμε από παραγωγή σε παραγωγή κυνηγώντας ένα χιτ και όχι μια γλώσσα".

Ως γυναίκα ηθοποιός και σκηνοθέτρια με τι έχετε έρθει αντιμέτωπη; Ο χώρος του θεάτρου εξακολουθεί να κινείται με σεξιστικά στερεότυπα;
Στο θέατρο που ξέρω εγώ υπάρχουν και τα δύο. Νομίζω ότι σε σχέση με άλλους χώρους είναι πολύ πιο ανοιχτός γι' αυτούς που είναι διαφορετικοί. Όταν ξεκινούσα εγώ, οι γυναίκες ηθοποιοί ήταν πιο πολλές από τους άντρες, τώρα ευτυχώς αυτό έχει αλλάξει. Αυτό το θέμα καλλιτεχνικής έκφρασης των ανδρών πιστεύω ότι ήταν εξαιρετικά καταπιεστικό για εκείνους. Παλαιότερα βέβαια εμείς οι γυναίκες ηθοποιοί χαρακτηριζόμασταν ως ελαφριές ή ελευθεριάζουσες. Τώρα ως προς τη θέση του σκηνοθέτη, οδηγού θα έλεγα εγώ –γιατί οδηγείς τους ηθοποιούς πάνω σε μια σκέψη, δεν είναι θέμα εξουσίας και επιβολής– υποστηρίχθηκα πολύ από γυναίκες όπως η Δηώ Καγκελάρη και η Λένα Κιτσοπούλου. Η Δηώ Καγκελάρη ήταν η πρώτη που μου είπε να κάνω κάτι σκηνοθετικά μόνη μου. Με την Λένα Κιτσοπούλου σκηνοθετήσαμε μαζί τη "Μ.Α.Ι.Ρ.Ο.Υ.Λ.Α.” της. Πήρα θάρρος από αυτό. Σαν παιδί στο ερασιτεχνικό που ήμουνα ο δάσκαλός μας ήταν άντρας και πίστευε στη χειραφέτηση της γυναίκας. Ήταν ο μέντοράς μου και παρέμεινε για πολλά χρόνια και για τη ζωή μου. 

Πείτε μας δύο λόγια για την ηρωίδα που ερμηνεύεται στη "Φόνισσα” της Εύας Νάθενα (η οποία υπογράφει και τα σκηνικά και κοστούμια της παράστασης). 
Ανέλαβα το ρόλο της μητέρας της Φραγκογιαννούς που εμφανίζεται με τη μορφή "φαντάσματος". Αυτό ήταν μια σκέψη της Εύας την οποία ομολογώ ότι δεν είχα καταλάβει ακριβώς, υπάκουσα όμως. Δραματουργικά μέσα στην ταινία η Εύα υπολόγιζε πάρα πολύ σε αυτό τον παράλληλο άξονα της αφήγησης. Το αντιμετώπισα με την ασφάλεια ότι θα ακολουθήσω οδηγίες με όσο πιο καθαρά εκφραστικά μέσα μπορώ και με τη σιγουριά ότι έχω δίπλα μου αυτές τις δύο γυναίκες, την Καρυοφυλλιά Καραμπέτη και την Εύα Νάθενα. Με την Καρυοφυλλιά έχουμε συνυπάρξει ξανά, χωρίς να έχουμε την οικειότητα την τελείως λιωμένη αλλά με πάρα πολύ σεβασμό. Ξέραμε με ένα τρόπο τη λειτουργία η μία της άλλης, ότι δηλαδή βουτάμε μέσα σε άλλους κόσμους. Εγώ ακούμπησα στο ότι σίγουρα η Καριοφυλλιά βουτάει. Χάρηκα πολύ με το αποτέλεσμα. Ο κόσμος βέβαια που έφερε στις αίθουσες θα μπορούσε να μην έχει να κάνει με το αποτέλεσμα. Υπάρχουν για παράδειγμα ταινίες που μπορεί να φέρουν κόσμο αλλά εμένα να μη μου αρέσουν. 

Στην παράσταση πρωταγωνιστούν οι ηθοποιοί Χρήστος Στέργιογλου, Άννα Καλαϊτζίδου, Ευγενία Αποστόλου, Κατερίνα Φωτιάδη, Χριστίνα Χειλά-Φαμέλη, Δημήτρης Μαργαρίτης, Ελένη Σπετσιώτη (συνυπογράφει τη μετάφραση και την απόδοση του κειμένου μαζί με τη Μαρία Πρωτόπαππα). Η μουσική είναι του Φώτη Σιώτα, η κίνηση της Μαργαρίτας Τρίκκα και οι φωτισμοί της Βαλεντίνας Ταμιωλάκη.