Η Εύα Νάθενα μιλά για τη "Φόνισσα", το τραύμα και τον κόσμο του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη

Ένα από τα πλέον εμβληματικά μυθιστορήματα της ελληνικής πεζογραφίας, η "Φόνισσα" του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη, αποκτά μια στιβαρή, ατμοσφαιρική και καθόλα προσβάσιμη κινηματογραφική μεταφορά χάρη στη ματιά της Εύας Νάθενα. Μιας πολύπειρης σκηνογράφου και ενδυματολόγου, τόσο στο θέατρο όσο και στον κινηματογράφο, η οποία περνά για πρώτη φορά πίσω από την κάμερα σε συνεργασία με τη δοκιμασμένη Κατερίνα Μπέη στο σενάριο ("Ευτυχία", "Τα Καλύτερά μας Χρόνια", "Η Λίζα και Όλοι οι Άλλοι", "Θηλυκή Εταιρία"), και υπογράφει ένα μεγαλεπήβολο ντεμπούτο που φιλοδοξεί να γίνει σημείο αναφοράς τουλάχιστον στο σύγχρονο εμπορικό ελληνικό σινεμά. Ένα εξαιρετικά απαιτητικό εγχείρημα αν θυμηθούμε και άλλους δημιουργούς που έχουν "αναμετρηθεί" με τον Παπαδιαμάντη, κάτι που όμως δεν πτοεί τη Νάθενα, η οποία εργάστηκε μεθοδικά πάνω σε κάθε λεπτομέρεια της "Φόνισσας" για περισσότερα από δέκα χρόνια, ώστε να αποδώσει με τους όρους που αρμόζουν μια ιστορία αποκαρδιωτικά επίκαιρη.

Στην ταινία, η υπόθεση τοποθετείται σε ένα απομακρυσμένο νησί των αρχών του 20ού αιώνα, όπου η παράδοση της προίκας έχει φέρει στα όριά της τη φτωχή τοπική κοινωνία. Η κεντρική ηρωίδα Φραγκογιαννού (Καρυοφυλλιά Καραμπέτη), έχοντας εξουθενωθεί ψυχολογικά και συναισθηματικά από τις διαδοχικές γέννες κοριτσιών, από τις οποίες δεν μένει ανεπηρέαστη και η οικογένειά της, αποφασίζει να "προστατέψει" τα νεογνά από τα μελλοντικά βάσανα που τα περιμένουν, δολοφονόντας τα. Η Νάθενα προσεγγίζει την ιστορία του Παπαδιαμάντη σαν ένα στοιχειωμένο παραμύθι, όπου το τραύμα των γυναικών τροφοδοτεί έναν αέναο κύκλο πόνου και οι άνθρωποι κινούνται σαν σκιές του εαυτού τους, εγκλωβισμένοι ανάμεσα στην καταπίεση και την απόγνωση. Η "Φόνισσα" έκανε πρόσφατα πρεμιέρα στο 64ο Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης, όπου απέσπασε συνολικά έξι βραβεία και τώρα, ενόψει της κυκλοφορίας της στις αίθουσες στις 30 Νοεμβρίου, συζητάμε με τη Νάθενα γι’ αυτό το φιλόδοξο κινηματογραφικό εγχείρημα.

Πώς ξεκίνησε η ιστορία της "Φόνισσας";
Ως σκέψη υπήρχε στο μυαλό μου για περισσότερα από δέκα χρόνια. Μελετούσα, συνέλεγα στοιχεία, εικόνες, ιδέες και έρευνες, χωρίς να γνωρίζω αν θα οδηγούσαν απαραίτητα σε κάτι. Κάποια στιγμή, λοιπόν, γύρω στο 2009, ο άντρας μου μού έκανε δώρο ένα λάπτοπ. Δεν τα πήγαινα ποτέ καλά με την τεχνολογία, έτσι για να ξορκίσω την καχυποψία μου αποφάσισα να φτιάξω ένα φάκελο στην επιφάνεια εργασίας όπου θα έβαζα όλα όσα είχα συγκεντρώσει γύρω από τη "Φόνισσα". Δίστασα, όμως, να του δώσω αυτόν τον τίτλο, οπότε τον ονομάτισα απλώς "ταινία" και άρχισα σταδιακά να τον εμπλουτίζω. Πολύ καιρό μετά, την άνοιξη του 2020, κάναμε καραντίνα μαζί με την Καρυοφυλλιά Καραμπέτη και άλλους φίλους στην Επίδαυρο. Τότε τους αφηγήθηκα μια σύντομη συναναστροφή που είχα με το σκηνοθέτη Αλεξάντερ Πέιν όταν επισκέφθηκε το Φεστιβάλ Θεσσαλονίκης το 2013. Του είχα πει με θάρρος ότι πρέπει να έρθει να γυρίσει μια ταινία στην Ελλάδα και αυτή δεν θα μπορούσε να είναι άλλη πέρα από τη "Φόνισσα". Σημείωσε τον τίτλο στο μπλοκάκι του και μου υποσχέθηκε ότι μέσα σε ένα χρόνο θα ξέρει τόσο καλά ελληνικά, ώστε να το διαβάσει στο πρωτότυπο και να μοιραστεί μαζί μου τις εντυπωσεις του. Φυσικά κάτι τέτοιο δεν συνέβη, οπότε, όταν έφτασα σε αυτό το σημείο της ιστορίας, ένα μέλος της παρέας πρότεινε να γυρίσω εγώ την ταινία. Θυμίζω ότι βρισκόμασταν σε μια φάση όπου δεν υπήρχε καμία προοπτική δουλειάς στον ορίζοντα, επομένως όλη η συζήτηση έγινε μεταξύ σοβαρού και αστείου. Παρ’ όλα αυτά, επειδή μετρούσα ήδη μία δεκαετία εξοικείωσης με το έργο του Παπαδιαμάντη και η επιθυμία μου να τη μεταφέρω στο σινεμά ήταν πολύ μεγάλη, το ίδιο κιόλας βράδυ κάλεσα την Κατερίνα Μπέη ώστε να αρχίσει να δουλεύει πάνω σε ένα σενάριο. Σχετικά σύντομα, στήθηκε μια πρώτη ομάδα, η οποία άρχισε να δουλεύει δοκιμαστικά πάνω στη "Φόνισσα".

Άρα έτσι αναλάβατε τη σκηνοθεσία;
Πριν από εμένα είχαν πέσει πολλά ηχηρά ονόματα στο τραπέζι. Αλλά ήταν ο παραγωγός Διονύσης Σαμιώτης που αποφάσισε ότι πρέπει να σκηνοθετήσω, αφού γνώριζε από πρώτο χέρι ότι η προετοιμασία προχωρούσε οργανικά έχοντας ως βάση δικές μου καλλιτεχνικές αποφάσεις, από την επιλογή των ηθοποιών μέχρι την επιλογή των τοποθεσιών. Θυμάμαι μάλιστα να λέει χαρακτηριστικά "εσύ είσαι η ταινία, πρέπει να το κάνεις", αλλά εγώ πίστευα ότι μου κάνει πλάκα. Εδώ έχει σημασία να σας επισημάνω πως από την αρχή ένιωθα ότι μόνο στον κινηματογράφο θα μπορούσε να λειτουργήσει μια διασκευή αυτού του έργου. Κάτι που με τον τρόπο του επιβεβαιώνει ο Οδυσσέας Ελύτης στο σπουδαίο βιβλίο "Η Μαγεία του Παπαδιαμάντη", γραμμένο το 1976, όπου αναφέρει πως ο φωτογραφικός φακός συνιστά το κατάλληλο μέσο ώστε να αποτυπωθεί η λόγια γλώσσα που χρησιμοποιεί ο συγγραφέας. Επιπλέον, υπογραμμίζει την επιρροή των αρχαίων μύθων, τους οποίους ο Παπαδιαμάντης γνώριζε άριστα αν κρίνουμε από τα ονόματα των χαρακτήρων του, αλλά και τη σημασία που έχει η ντοπιολαλιά στις αφηγήσεις του. Στοιχεία τα οποία ενσωματώσαμε στην ταινία, όπως για παράδειγμα τους διαλόγους, οι οποίοι ακούγονται αυτολεξεί. Όσον αφορά το σενάριο, η δουλειά της Κατερίνας, η οποία έγραψε οκτώ διαφορετικές εκδοχές, υπήρξε καθοριστική. Βέβαια, η διαδικασία περιλάμβανε και εμένα να περνάω μερικές μέρες σε ένα μοναστήρι της Επιδαύρου, ώστε να βεβαιωθώ ότι το τελικό κείμενο αποδίδει στην εντέλεια το πνεύμα του πρωτότυπου.

Ωστόσο τολμήσατε ορισμένες κομβικές αφηγηματικές αλλαγές σε σχέση με το μυθιστόρημα.
Πράγματι, διότι μέσα από τον εξουθενωτικό κόπο της γραφής του σεναρίου, διαπιστώσαμε ότι οι κορυφώσεις του βιβλίου δεν θα λειτουργούσαν εξίσου καλά στη ταινία αν ακολουθούσαμε την ίδια αφηγηματική δομή. Πάντως, δεν θα έλεγα ότι κάναμε αλλαγές, είναι αδύνατο να κάνεις κάτι τέτοιο στον Παπαδιαμάντη. Αντίθετα, αποπειραθήκαμε να δώσουμε μια δική μας ερμηνεία στη "Φόνισσα". Η Φραγκογιαννού είναι μια γυναίκα που δεν σκοτώνει παιδιά, αλλά τον εαυτό της. Εάν αντιμετωπίσουμε κάθε φόνο που διαπράττει συμβολικά, θα δούμε ότι αφορούν διαφορετικούς ρόλους που είχε στη ζωή της. Αυτοκτονεί ως μητέρα, γιαγιά, σύζυγος, παιδί και στη συνέχεια οδηγείται στην έσχατη ύβρι, να διαγράψει τη δική της ύπαρξη. Μια πορεία που, αναπόφευκτα, κλιμακώνεται στο φινάλε. Αυτή η γυναίκα, η οποία έπνιγε παιδιά, πλέον επιστρέφει στο νερό, το οποίο, συμβολικά και πάλι, υποδηλώνει τη μήτρα. Ένιωσα ότι χρωστούσα αυτήν την κατακλείδα, αν και ήταν με διαφορά η δυσκολότερη σκηνή της ταινίας, έτσι ώστε ο χαρακτήρας να μη μείνει μετέωρος. Διότι τότε γίνεται πραγματικά τραγική η ηρωίδα, καθίσταται χειροπιαστή η επώδυνη διαπίστωση πως ούτε "καλό" έκανε στα παιδιά, ούτε την αποδοχή που αναζητούσε βρήκε, ούτε ηρέμησε μέσα της…

Συνολικά, υπάρχει μια απόκοσμη ατμόσφαιρα στην ταινία. Οι ηθοποιοί κινούνται σαν φαντάσματα στο χώρο, η διακόσμηση των σπιτιών είναι λιτή και σπάνια αναφέρεται κάτι για τους ήρωες που δεν συνδέεται με τη δυσμενή κατάσταση στην οποία βρίσκονται.
Αυτό που περιγράφετε ήταν εξ αρχής στις προθέσεις μου. Συγκεκριμένα, ήθελα να δίνεται η αίσθηση πως άνοιξε μια πτυχή στο χρόνο, μέσα από την οποία εμφανίζονται αυτοί οι χαρακτήρες, κατοικούν σε ένα χώρο, αφηγούνται την τραυματική ιστορία τους και στη συνέχεια εξαϋλώνονται. Έχουμε να κάνουμε με ένα αφήγημα το οποίο δεν περιορίζεται στην εποχή που αφορά, δηλαδή στις αρχές του 20ού αιώνα, αλλά είναι διαχρονικό, επειδή ο Παπαδιαμάντης περιγράφει κάτι οδυνηρά αληθινό.

Επιπλέον, κλειδί στο ύφος της "Φόνισσας" αποτελεί και η πρωτότυπη μουσική του Δημήτρη Παπαδημητρίου.
Έχει ενδιαφέρον ότι, επειδή είχα αφουγκραστεί για τόσο καιρό τα λόγια του Παπαδιαμάντη, τα οποία συχνά απήγγελλα κιόλας στον εαυτό μου, θεώρησα πως το μοναδικό όργανο που έπρεπε να χρησιμοποιήσει ο Δημήτρης στις συνθέσεις του είναι η ανθρώπινη φωνή. Εκείνος ξαφνιάστηκε διότι δεν είναι εξοικειωμένος με κάτι τέτοιο, αλλά ήταν πολύ γενναιόδωρος και ανταποκρίθηκε θερμά στην ιδέα. Για να φτάσουμε στο αποτέλεσμα που ακούγεται στην ταινία, χρειάστηκε πρώτα αρκετός πειραματισμός με τη συμμετοχή της Άννας Παγκάλου και τη δική μου, καθώς επίσης και του sound editor Νίκου Καραδοσίδη.

Με δεδομένο πως αυτή είναι η πρώτη σκηνοθετική απόπειρά σας, είχατε κάποιο κινηματογραφικό σημείο αναφοράς; Το όνομα του Αγγελόπουλου, για παράδειγμα, έρχεται πρόχειρα στο μυαλό μας…
Ο Αγγελόπουλος είναι αδιαπραγμάτευτα ένας σπουδαίος σκηνοθέτης, όπως εξάλλου και ο προγενέστερος Τάκης Κανελλόπουλος που τον επηρέασε καθοριστικά. Δικός μου δάσκαλος, όμως, θα έλεγα πως είναι ο Αντρέι Ταρκόφσκι. Σε συνδυασμό με τον Γιάννη Τσαρούχη, παρότι βεβαίως πρόκειται για ζωγράφο. Θυμάμαι να κοιμάμαι με τα βιβλία του στο προσκεφάλι μου, αυτά που έλεγε ήταν εξίσου μοναδικά με όσα αποτύπωνε σε καμβά. Πάντως τον Κανελλόπουλο δεν τον αναφέρω τυχαία, αφού κατά τη διάρκεια της προετοιμασίας επέλεξα μία μόνο ταινία να δείξω στους ηθοποιούς μου, τον "Μακεδονικό Γάμο". Θα ήθελα να μπορούσα να το φτάσω, αλλά αισθητικά μου "μίλησε" ο τρόπος με τον οποίο ο Κανελλόπουλος χειρίζεται το σταθερό κάδρο, ήταν κάτι που ήθελα να βρω και εγώ στη σκηνοθεσία μου. Είχα τα πάντα σχεδιασμένα, σε κάθε σελίδα του σεναρίου μου υπήρχε και το σκίτσο που έδειχνε πώς έπρεπε να στηθεί η αντίστοιχη σκηνή. Με αυτόν τον τρόπο μπορούσαμε όλοι να συνεννοηθούμε αμεσότερα ώστε να βγει το επιθυμητό αποτέλεσμα.

Αλήθεια, πού θα θέλατε να σταθεί το κοινό όταν συναντηθεί με τη "Φόνισσα";
Θα ομολογήσω με ειλικρινή συστολή πως πιστεύω ότι αυτή η ταινία απεικονίζει κάτι που βλέπουμε σπάνια στο σινεμά. Δηλαδή, το είδος της βίας που οι γυναίκες εκείνης της περιόδου ένιωθαν υποχρεωμένες να μεταλαμπαδεύσουν στις κόρες τους, ούτως ώστε να αποκτήσουν τα σκληρά αντισώματα με τα οποία θα ήταν ικανές να αντέξουν τη ζωή που τις περίμενε. Στην ουσία, η "Φόνισσα" μιλά για το διαγενεαλογικό τραύμα, κάτι το οποίο ήθελα να το "φωνάζει" η ταινία, καθώς πρόκειται για ένα ζήτημα το οποίο και εγώ η ίδια χρειάστηκα καιρό να το εντοπίσω, να το αναγνωρίσω, να εμβαθύνω σε αυτό και, εντέλει, να συμφιλιωθώ μαζί του. Μιλώντας με ειδικούς κατά τη διάρκεια των γυρισμάτων, έμαθα κάτι που με σόκαρε. Ένα παιδί, λέει, το οποίο έχει δεχθεί οποιασδήποτε μορφής και έντασης βία, βαθιά μέσα του παύει να αγαπά τον εαυτό του, αλλά δεν σταματάει ποτέ να αγαπάει τους γονείς του. Ας είναι η αγάπη κακοφορμισμένη ή εξαρτητική. Γι’ αυτό, ας πούμε, χρησιμοποιώ την παρουσία της μάνας της Φραγκογιαννούς σε τόσες σκηνές σαν μια μόνιμη σκιά.
Αν και διαφορετικής προέλευσης, παρόμοιο βάρος κουβαλούν και οι άντρες στην ταινία, τους οποίους συνειδητά επέλεξα να απεικονίσω ως αδύναμους, ανήμπορους να ανταποκριθούν στο ρόλο που τους έχει βίαια επιβληθεί. Μοιάζουν με ενήλικα παιδιά, συμπεριφέρονται έχοντας ως αποκλειστικό γνώμονα τις επιθυμίες τους, δίχως να γνωρίζουν τις συνέπειες των πράξεών τους, θεωρώντας πως έτσι πρέπει να φέρονται. Υπό αυτή την έννοια, ευελπιστώ η ταινία να επιδράσει θεραπευτικά, να απαλύνει ρητούς κι άρρητούς πόνους που συνδέονται με το φύλο και να αρχίσουμε να καταλαβαίνουμε καλύτερα ο ένας τον άλλο. Έπειτα, δεν είναι τυχαίο ότι βρισκόμαστε στη χώρα όπου όπου ο θεσμός της προίκας άρχισε να φθίνει πολύ αργά, τη δεκαετία του ’60, προτού καταργηθεί ολοκληρωτικά μόλις το 1983, στερώντας στο ενδιάμεσο τις ζωές εκατοντάδων γυναικών.