Τι κοινό μπορεί να έχουν δυο έργα που ανήκουν σε διαφορετικές αλλά συγγενικές Τέχνες; Τι κοινό, η εργασία ενός θεατρικού συγγραφέα με εκείνη του auteur; Τι κοινό έχει ο Σεβαστίκογλου με τον Βούλγαρη; Σχεδιάζοντας τη σύνδεση, η "Αγγέλα" και "Το προξενιό της Άννας" είναι παράλληλα στο βαθμό που πραγματεύονται ζητήματα καθολικά που ξεπερνούν τα γεωγραφικά όρια ή την εποχή τους. Η "Άννα" είναι αστική ηθογραφία με στοιχεία δράματος και η "Αγγέλα" κοινωνικό δράμα. Το πρώτο, δεν είναι άλλη μια στερεοτυπική εικονογραφία των υπηρετριών της Φίνος Φιλμ, όπως το δεύτερο, δεν είναι απλώς στιγμιότυπα ενός θεατρικού ισοδύναμου νουβέλας-σαπουνόπερας με κοινωνικό και αισθηματικό περιεχόμενο. Αυτό που μοιράζονται τα έργα είναι ο κοινωνικός προσανατολισμός και η γυναικεία παρουσία. Στον Βούλγαρη, το αίτημα του εκδημοκρατισμού βρίσκει διέξοδο στο Νέο Ελληνικό Κινηματογράφο κυρίως μέσω της πολιτικής αλληγορίας. Ο Σεβαστίκογλου, από την άλλη, σε ένα κλίμα βαρύ και με τρόπους περισσότερο ωμούς, αποτυπώνει τρέχουσες καταστάσεις και προβλήματα. Και οι δυο, θίγουν τα κακώς κείμενα της σύγχρονης τους κοινωνίας, χωρίς όμως να διδάσκουν αλλά και χωρίς να προτείνουν λύσεις.
Η Ελλάδα της επόμενης ημέρας, αυτής που ακολουθήσε τα τραύματα που άφησαν πίσω ο Μεγάλος Πόλεμος και η Κατοχή αλλά και η φόρτιση του Εμφύλιου, είναι μια χώρα πολλαπλώς πληγωμένη και προδομένη. Και παρόλο που λίγο πολύ όλη η Ευρώπη παλεύει να σταθεί στα πόδια της, για εκείνη, η δεκαετία του ‘50 παρουσιάζεται ιδιαίτερα κρίσιμη και δύσκολη. Κρίσιμη, γιατί έφερε την κοινωνία αντιμέτωπη με το πρόβλημα της αποκατάστασης της οικονομίας και δύσκολη, γιατί η πολιτική ζωή ήταν ασταθής. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, συντελούνται μεταβολές μεγάλης κλίμακας όπως η αστικοποίηση, η βιομηχανική ανάπτυξη και η μετανάστευση –εσωτερική και εξωτερική. Η δεύτερη ομάδα μεταναστών πίστεψε, αναζήτησε και κυνήγησε μια καλύτερη τύχη στην άλλη άκρη του Ατλαντικού ακολουθώντας το ανανεωμένο αμερικάνικο όνειρο, όπως αυτό είχε αναδιαμορφωθεί την εποχή. Η πρώτη κινήθηκε από το ύπαιθρο στις πόλεις –και κυρίως την Αθήνα– και απορρίφθηκε σε διάφορες, συνήθως μικροαστικές, εργασίες. Οι γυναίκες της επαρχίας απασχολούνται, ως επί το πλείστον, ως οικιακοί βοηθοί σε σπίτια. Μια αστική οικογένεια, που σέβεται τον εαυτό της, έχει οπωσδήποτε στη δούλεψή της μια τέτοια επιβεβαιώνοντας, με αυτόν τον τρόπο, την οικονομική και κοινωνική της δύναμη. Επειδή όμως οι όροι εργασίας της εποχής διέφεραν κατά πολύ από τους σημερινούς, οι περισσότερες βίωναν κυρίως εκμετάλλευση και, σε μερικές περιπτώσεις, κακομεταχείριση, υποχρεωμένες να ζουν και να εργάζονται (γιατί ήταν εσωτερικές) σε καθεστώς τρομοκρατίας. Η ιστορία είναι κοινή για πολλές, ανάμεσά τους η Αγγέλα και η Άννα.
Η κατά Σεβαστίκογλου "Αγγέλα"
Η Αγγέλα φτάνει στην Αθήνα και αντικαθιστά σε μια οικογένεια την προηγούμενη υπηρέτρια που αυτοκτόνησε κάτω από αδιευκρίνιστες συνθήκες. Σταδιακά, πιάνει φιλίες με τις υπόλοιπες υπηρέτριες της πολυκατοικίας και μαζί μοιράζονται όνειρα –και τη διάψευσή τους, βάσανα, φόβους, αναμνήσεις, έρωτες. Οι διαφορές που τους χωρίζουν αρχίζουν να φαίνονται, όταν ο αδερφός της νεκρής αναζητεί την αλήθεια και, ξαφνικά, όλοι βρίσκονται μπλεγμένοι σε κάτι μεγαλύτερο από τους ίδιους.
Η χρονολογική παρουσίαση ακολουθεί την ηθική δοκιμασία και ψυχική καταπόνηση των ηρώων, όταν εκείνοι καλούνται μέσα από διλήμματα να επιλέξουν ανάμεσα στο σωστό και το λάθος, το δίκαιο και το άδικο στην πορεία ανεύρεσης της αλήθειας για την αυτοχειρία της υπηρέτριας δημιουργώντας, έτσι, περίπλοκα σχήματα μεταξύ τους. Καθώς όμως τα γεγονότα εξελίσσονται, η αλήθεια μοιάζει να έχει τελικά μικρότερη σημασία από ότι οι ίδιοι και αυτές τους οι επιλογές. Μέσα σε έναν κόσμο που έχει απωλέσει καθετί ανθρώπινο, η Αγγέλα διατηρεί μια δική της, πολύ προσωπική, αντίληψη της ηθικής, ψάχνει απαντήσεις και ορθώνει ανάστημα απέναντι στους άντρες αλλά και στην ίδια τη ζωή.
Η "Αγγέλα" του Γιώργου Σεβαστίκογλου, γραμμένη το 1957, ακροβατώντας ανάμεσα στο ρεαλιστικό και το νατουραλιστικό, ανταποκρίνεται στις επιταγές του καιρού της για αληθοφανή απόδοση της πραγματικότητας. Γιατί το θεατρικό κοινό, που προσλαμβάνει το έργο, είναι αυτό το οποίο έχοντας βιώσει τις συνέπειες του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, δείχνει μια ιδιαίτερη ροπή προς την αποκάλυψη του κοινωνικού και ψυχολογικού προβλήματος, της ασχήμιας της ζωής εν γένειꞏ τα δηλητήρια που αναδύονται από αυτό, ήτανε και δηλητήρια που αποζητούσε μια ορισμένη γενιά.
Έτσι, τα προβλήματα και τα φαινόμενα που επηρεάζουν τα πρόσωπα είναι ακριβώς εκείνα που αντιμετωπίζει η κοινωνία: Η φτώχεια και η ανεργία δίνουν και παίρνουν, ενώ η διαφθορά, που δημιουργείται από τον υπόκοσμο και συντηρείται από τους ισχυρούς μέσω της συγκάλυψης, μαστίζει τις πιο ευάλωτες κοινωνικές ομάδες. Στο κέντρο της δράσης, οι υπηρέτριες. Προερχόμενες από κατώτερα λαϊκά στρώματα, προσπαθούν να επιβιώσουν σε ένα κόσμο σκληρό, σκληρότερο για εκείνες επειδή είναι γυναίκες, υπηρέτριες και εσωτερικές μετανάστριες. Η αντιμετώπισή τους ως μη-πρόσωπα, που έχουν μόνο υποχρεώσεις και όχι δικαιώματα, από το στενό αλλά και το ευρύτερο περιβάλλον, τις κατατάσσει στους απόκληρους της ζωής μαζί με τόσους άλλους που βίωσαν την πίκρα της ματαίωσης. Σύμβολα της καταπίεσης και της ανισότητας, η Αγγέλα, η Φανή, η Άννα, η Γεωργία και η Νέρα επιβεβαιώνουν την ύπαρξή τους μέσα από σχέσεις υποταγής, ενώ η αξία τους αναγνωρίζεται στο βαθμό που και ο ίδιος τους ο θάνατος δεν προκαλεί στους εργοδότες τίποτα παραπάνω από τη σύγχυση στην κάλυψη μιας κενής θέσης.
Η περίπτωση της "Άννας"
Έως τη δεκαετία του ’70, που ο Παντελής Βούλγαρης παρουσιάζει "Το προξενιό της Άννας" (1972), η κατάσταση δεν είχε αλλάξει και πολύ. Η εποχή παρέμενε κρίσιμη στον πολιτικό τομέα. Ούτε η Επταετία είχε σκοπό να απαλλαγεί από τους παλιούς τρόπους ούτε οι οικογένειες από το θεσμό της υπηρεσίας. Όμως και η ύπαιθρος δεν έκοψε το συνήθειο να στέλνει τα κορίτσια της στην πρωτεύουσα, για να γλιτώσει η ίδια από την πείνα. Γιατί τα εμβάσματα που έστελναν, συντηρούσαν εκείνους που έμεναν πίσω.
Κάτι ανάλογο συμβαίνει και με την Άννα. Η Άννα (Άννα Βαγενά) εργάζεται για αρκετά χρόνια ως εσωτερική στο σπίτι μιας ηλικιωμένης και της ευρύτερης οικογένειάς της που φροντίζει να είναι μέρος στην καθημερινότητά της. Όταν η οικογένεια αποφασίζει να νοιαστεί για το μέλλον της Άννας, καλεί έναν υποψήφιο γαμπρό, τον Κοσμά, με σκοπό οι δυο τους να βγουν ένα αναγνωριστικό ραντεβού. Και ενώ όλα βαίνουν βάσει σχεδίου, η Κυρία εμφανίζει άγχος αποχωρισμού και αποφασίζει πως δεν θέλει πραγματικά να αφήσει την Άννα να φύγει. Το προξενιό διαλύεται από τα μέλη της οικογένειας αλλά η Άννα επιθυμεί να διαχειριστεί η ίδια τη ζωή της αυτή τη φορά.
Μολονότι η μεταχείριση της Άννας είναι φαινομενικά ευνοϊκότερη ή φιλικότερη από αυτή που τυγχάνουν άλλες υπηρέτριες και παρά το γεγονός ότι αντιμετωπίζεται ως ψυχοκόρη και όχι ως υπηρέτρια, όπως η Αγγέλα, με αφεντικά που την παίρνουν μαζί τους στις διακοπές, που της χαρίζουν δαχτυλίδια ή που μοιράζονται το ίδιο τραπέζι με τη μητέρα της, στο βάθος διαγράφονται καθαρά η καταπίεση και η βία που υπάρχουν και προσδιορίζουν τη σχέση με τα αφεντικά της. Η ψυχολογική πίεση που της ασκείται, καλύπτεται κάτω από το μανδύα της αγάπης και του ενδιαφέροντος χωρίς η ίδια να μπορεί ή να θέλει να την γνωρίσει, τουλάχιστον μέχρι τη νύχτα με τον Κοσμά.
Η καταπίεση όμως προέρχεται από δυο πλευρέςꞏ η Εύα Στεφανή στο μελέτημα της "Το προξενιό της Άννας": Οικογένεια και επιθυμία" διαχωρίζει τη θετή οικογένεια από τη βιολογική και τις τοποθετεί στην κλίμακα της καταπίεσης. Αμφότεροι έχουν τα δικά τους συμφέροντα και αναμένουν από εκείνη την ικανοποίηση των αναγκών τους, ακόμα και αν αυτό έρχεται σε σύγκρουση με τις δίκες της επιθυμίες. Αμφότεροι επιθυμούν να διαχειριστούν τη μοίρα της προς όφελος τους. Οι σχέσεις εξουσίας όμως κρύβουν μέσα τους μια βαθύτερη σχέση εξάρτησης, από τη μεριά του εξουσιαστή προς τον εξουσιαζόμενο, με τους ρόλους θύτη-θύματος να παραμένουν, παρόλα αυτά, παράδοξα αντεστραμμένοι.
Σε κάθε περίπτωση, τίποτα από τα παραπάνω δεν υποδηλώνει ότι ο Σεβαστίκογλου και ο Βούλγαρης πραγματεύονται αποκλειστικά την εργασιακή εκμετάλλευση. Η πολυθεματικότητα των έργων τους και η ψυχική πολυπλοκότητα των χαρακτήρων δεν θα επέτρεπαν τόσο μονοδιάστατες αναγνώσεις και ερμηνείες. Με φόντο το δράμα των υπηρετριών, οι δυο τους, πηγαίνουν ένα βήμα παραπέρα, απεικονίζοντας την πραγματικότητα των δεκαετιών ‘50 έως ‘70, διερευνώντας φαινόμενα όπως η ανέχεια, η ανεργία, η μετανάστευση και καταγγέλλοντας την κοινωνική αδικία, την έμφυλη καταπίεση και την οικονομική ανισότητα ως αιτίες παρακμής της μετεμφυλιακής Ελλάδας.
