Φίλιππος Σοφιανός: "Χρήσιμο είναι το θέατρο που μπαίνεις μέσα και δεν βγαίνεις ήσυχος"

Ο Φίλιππος Σοφιανός, ταλαντούχος ηθοποιός και σκηνοθέτης με σημαντική καριέρα στο χώρο του θεάτρου του σινεμά και της τηλεόρασης επιζητά ένα χρήσιμο θέατρο που δεν στοχεύει στη διασκέδαση, αλλά στην ψυχαγωγία. Με αφορμή την "Ολεάννα" του Ντέιβιντ Μάμετ που ανεβαίνει για 2η χρονιά στο θέατρο Άνεσις, μιλά στο "α” για το αριστοτεχνικά γραμμένο έργο που αγγίζει το επίκαιρο θέμα της σεξουαλικής παρενόχλησης, της έλλειψης επικοινωνίας και της συναισθηματικής αποξένωσης. Φέτος, στο πλευρό του επί σκηνής ανεβαίνει η νέα ηθοποιός Δένια Μιμερίνη. Η συζήτησή μας πηγαίνει φυσικά και στην τηλεοπτική σειρά του Μανούσου Μανουσάκη "Το κόκκινο ποτάμι - Η συνέχεια”, όπου πρωταγωνιστεί στο ρόλο του Δημήτριου Γαλάνη, σηματοδοτώντας την επιστροφή του στη μικρή οθόνη.

Έχετε πει ότι η "Ολεάννα” αποτελεί μια αφετηρία κι έναν προορισμό για το #MeToo. Πείτε μας δυο λόγια γι’ αυτό.
Αφετηρία γιατί είναι το πρώτο έργο που γράφτηκε το 1992 από τον Ντέιβιντ Μάμετ με αφορμή την πρώτη μήνυση που κατατέθηκε για σεξουαλική κακοποίηση. Ο προορισμός έρχεται να μας βρει τώρα, μετά την τελευταία διετία, που "έσκασε" το #MeToo στη χώρα μας. Από τη μία μπορεί να έγιναν καταγγελίες και αυτό είναι προς τιμήν των ανθρώπων που έσπασαν αυτό το φράγμα. Από την άλλη μεριά, όμως, η διαχείριση από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης έγινε λίγο άτακτα, όπως συνέβη και στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Ακούστηκαν πολλά πράγματα, ο καθένας έλεγε ό, τι ήθελε και δεν δόθηκε η ευκαιρία να γίνει μια πολύ σοβαρή συζήτηση γύρω από το #MeToo, ακριβώς γιατί σε αυτό το θέμα εμπλέκονται δύο πλευρές. Ο θύτης και το θύμα. Τον θύτη είναι πολύ εύκολο να τον εξοστρακίσουμε και το θύμα είναι πολύ εύκολο να το συμπαθήσουμε. Υπάρχει, ωστόσο, και μια αντιστροφή των ρόλων αυτών. Πάνω σε αυτό βασίζεται το έργο του Μάμετ. Το τι γίνεται δηλαδή όταν το θύμα βρει το κουράγιο να αντεπιτεθεί και επίσης κατά πόσο μπαίνει η πολιτική ορθότητα σε αυτήν την υπόθεση και κατά πόσο "ξεβράκωτο” είναι το νομικό σύστημα και η κοινωνία απέναντι στην όλη ιστορία. Νομίζω ότι πρέπει να γίνει μια εμπεριστατωμένη κουβέντα γύρω από το θέμα της παρενόχλησης, όποιας μορφής και να είναι. Συνήθως είναι από εξουσιαστή σε εξουσιαζόμενο. Στην "Ολεάννα” ένας καθηγητής πανεπιστημίου εκμεταλλεύεται την εξουσία της καρέκλας του απέναντι σε μια φοιτήτρια η οποία αγωνιά για το αν θα περάσει το μάθημά του ή όχι.

 

"Το θέατρο δεν είναι διασκέδαση, είναι ψυχαγωγία. Και ψυχαγωγία σημαίνει ότι παίρνω την ψυχή σου, την ταξιδεύω και την πάω σε ένα χώρο που υπό κανονικές συνθήκες δεν θα τον επισκεπτόσουνα. Είναι ένα παράθυρο στη γνώση, την επίγνωση, την αντίληψη και στα ζητήματα που αφορούν στις σχέσεις των ανθρώπων”. 

 

Το έργο τάσσεται υπέρ του θύτη, του θύματος, ή βλέπει τα πράγματα από μία εξωτερική σκοπιά;
Το έργο παραθέτει τα γεγονότα αλλά δεν παίρνει θέση για το ποιος είναι ο "κακός” της ιστορίας. Κι εδώ υπάρχει κάτι εξίσου καταπληκτικό και παράδοξο. Ο ίδιος ο Μάμετ δηλώνει ότι σε όποιο συμπέρασμα και να καταλήξει ο θεατής, σίγουρα θα κάνει λάθος. Αυτό είναι το σατανικό του έργου. Δηλαδή είναι ένα έργο αφορμή για συζήτηση. Εμένα αυτό με ιντριγκάρει και αυτό με έκανε να ασχοληθώ παθιασμένα με αυτό το έργο ήδη πολύ πριν από το #MeToo. Είναι από τα έργα που είχα πάρα πολύ καιρό στο μυαλό μου. Αυτή η απόλυτα επικίνδυνη ισορροπία, στις πολύ λεπτές, σχεδόν αόρατες γραμμές της προστασίας της προσωπικότητας του ανθρώπου καταγράφεται από τον Μάμετ με αριστουργηματικό τρόπο. Νομίζω ότι δεν χρειάζονται συστάσεις. Είναι ένας συγγραφέας ολκής που έχει βραβευτεί επανειλημμένα και έχει γράψει συγκλονιστικά σενάρια και θεατρικά έργα. Αυτή τη στιγμή στην Αθήνα παίζονται τέσσερα έργα του. Θεωρώ την "Ολεάννα” ένα σπουδαίο έργο που εξυπηρετεί ένα είδος θεάτρου που τείνει να εκλείψει. Ένα θέατρο από εκείνα που μπαίνεις μέσα και δεν βγαίνεις ήσυχος. Βγαίνεις, αντίθετα, με την διάθεση να συζητήσεις, να ανταλλάξεις απόψεις, να δεις, να ερμηνεύσεις, να διορθωθείς, να καλυτερέψεις, κλπ. Είναι αυτό που λέω εγώ ένα "χρήσιμο θέατρο”. Το θέατρο δεν είναι διασκέδαση, είναι ψυχαγωγία. Και ψυχαγωγία σημαίνει ότι παίρνω την ψυχή σου, την ταξιδεύω και την πάω σε ένα χώρο που υπό κανονικές συνθήκες δεν θα τον επισκεπτόσουνα. Είναι ένα παράθυρο στη γνώση, την επίγνωση, την αντίληψη και στα ζητήματα που αφορούν στις σχέσεις των ανθρώπων. Είναι το θέατρο που έχει λόγο να υπάρχει και είναι το θέατρο που υπηρετώ εδώ και τόσα χρόνια. 

Λέτε ότι αυτό το "χρήσιμο θέατρο” τείνει να εκλείψει. Από άποψη επιλογής έργων ή παραστάσεων;
Το λέω από άποψη παραστάσεων κυρίως. Υπάρχει ένα νέο κύμα, ένας νεωτερισμός στις παραστάσεις, όπου ο θεατρικός λόγος έχει πάει περίπατο και έχουμε μείνει στον εντυπωσιασμό των σκηνικών, των εφέ, των κοστουμιών, του "σκηνοθετισμού”. Άνθρωποι κάνουν σκηνοθετικά κόλπα και τρικ για να εντυπωσιάσουν. Αυτό παρατηρώ με θλίψη. 

 

"Υπάρχει μια γενιά που έρχεται η οποία έχει μια διάθεση να γκρεμίσει τα πάντα. Την βλέπω, την αισθάνομαι, την νιώθω, την παρακολουθώ με πολύ ενδιαφέρον. Περιμένω με πολύ μεγάλη αγωνία να δω τι έχουν να προτείνουν μετά το γκρέμισμα αυτό”. 

 

Μιλάτε άρα για μία επιδερμική αντιμετώπιση των έργων, ειδικά των κλασικών. 
Ακριβώς αυτό. Υπάρχουν κλασικά κείμενα τα οποία "ποδοπατούνται” στο όνομα του νεωτερισμού. Υπάρχει μια γενιά που έρχεται η οποία έχει μια διάθεση να γκρεμίσει τα πάντα. Την βλέπω, την αισθάνομαι, την νιώθω, την παρακολουθώ με πολύ ενδιαφέρον. Περιμένω με πολύ μεγάλη αγωνία να δω τι έχουν να προτείνουν μετά το γκρέμισμα αυτό. Η "αποδόμηση” είναι ωραία λέξη, το λένε και στις σχολές και διδάσκουν την αποδόμηση του ρόλου. Ποια αποδόμηση; Θα αποδομήσουμε τον Παρθενώνα; Έχουμε κάποιο λόγο να το κάνουμε αυτό και έπειτα να τον ξαναστήσουμε; Δεν μπορείς να αποδομήσεις τον Ντοστογιέφσκι, τον Μπέκετ, τον Τσέχοφ, τον Σαίξπηρ. Δεν επιδέχονται αποδόμηση αυτοί οι άνθρωποι, είναι οι πυλώνες. Το θλιβερό φαινόμενο είναι ότι οι άνθρωποι πάνω στο θέατρο απαίδευτοι, αστοιχείωτοι και χειροκροτούν μανιακά τον νεωτερισμό. Αυτό εμένα μου φαίνεται αδιανόητο ως ένας άνθρωπος που έχει αποφοιτήσει το 1980 από τη δραματική σχολή του Εθνικού Θεάτρου με καθηγητές τον Αλέξη Μινωτή, την Ελένη Χατζηαργύρη, την Μαίρη Αρώνη, τον Τάσο Λιγνάδη, τη Μαρία Χορς, τον Βασίλη Διαμαντόπουλο, κ.ά., οι οποίοι μας έδωσαν μία παιδεία, μία σκυτάλη, μας έμαθαν να σεβόμαστε το αρχαίο κείμενο, τις λέξεις, τις έννοιες, τους συγγραφείς. 

Το θέατρο οδεύει κατά τη γνώμη σας σε μια περίοδο επανεκκίνησης ή και κάθαρσης;
Ναι θα μπορούσαμε να το πούμε. Υπάρχουν οι λεγόμενοι επαναλαμβανόμενοι κύκλοι. Το θέατρο είναι μια πάρα πολύ μεγάλη υπόθεση για να είναι τρωτό. Κρατάει αιώνες. Δεν θα πάθει τίποτα το θέατρο από κάποιες παρεκκλίνουσες συμπεριφορές. Απλώς περνάει μία φάση, όπως περνάει και η κοινωνία ολόκληρη. Τα δύο χρόνια της καραντίνας δημιούργησαν έναν νέο κοινωνικό ιστό, πολύ επιθετικό και εχθρικό προς τους πάντες, με μεγάλη εσωστρέφεια η οποία δεν ξέρουμε τι θα γεννήσει ακόμα. Το καταφύγιο σε όλη αυτήν την υπόθεση το βρίσκω πάντα στο καλό θέατρο, στους κλασικούς συγγραφείς και την εκ νέου ανάγνωση κάποιων κλασικών θεμάτων. 

Τι είδατε στη νέα ηθοποιό Δένια Μιμερίνη και την επιλέξατε για το ρόλο της συμπρωταγωνίστριάς σας στην "Ολεάννα”;
Μετά από εξοντωτική οντισιόν, είδα ότι η Δένια Μιμερίνη φέρει σημάδια ανθρώπου καλλιεργημένου, που δεν ανήκει στη μεγάλη πλειοψηφία των ηθοποιών που περιφέρονται αμόρφωτοι και αγράμματοι μην έχοντας διαβάσει ποτέ Φιτζέραλντ, Ντοστογιέφσκι, κ.ά., προς τιμήν της σχολής της, του Ωδείου Αθηνών. Επίσης, με μία αντίληψη περί τα θεατρικά πάρα πολύ οξυμένη, μια σκηνική ευφυΐα κι ένα ήθος που σπάνια έχω δει στα 24-25 χρόνια που διδάσκω. Νιώθω ότι ανακάλυψα ένα διαμάντι μέσα σε έναν ξερότοπο. Τη θεωρώ εξαιρετική ηθοποιό και αυτό μόνο στην παράσταση μπορεί να το διαπιστώσει κανείς. Είναι από τις πολύ λίγες φορές που απολαμβάνω μια σκηνική συνεργασία, έχοντας τη διπλή ιδιότητα του σκηνοθέτη και του παρτενέρ, κάτι το οποίο δεν είναι εύκολο να διαχειριστεί κανείς. 

Ήταν πρόκληση για εσάς να μπείτε στη θέση του καθηγητή στην "Ολεάννα”;
Ναι ήταν μεγάλη πρόκληση. Από την διδακτική μου πείρα, έχοντας πάντα σχέση με νέα παιδιά, θεωρώ ότι ήταν πολύ μεγάλος πειρασμός ο ρόλος ενός καθηγητή που λειτουργεί πολύ διαφορετικά απ’ ότι λειτουργώ εγώ ο ίδιος. Ένας καθηγητής υπεράνω πάσης υποψίας, πολύ συμπαθητικός, προχωρημένος και "αιρετικός”, εκ πρώτης όψεως, ο οποίος θεωρεί δεδομένη την επιβολή του, σε σημείο που κανιβαλίζει τους άλλους, τους κάνει να αμφιβάλλουν για τον ίδιο τους τον εαυτό και αυτό το θεωρεί μέθοδο μάθησης. Το ψυχολογικό bullying, δηλαδή, γίνεται μέσο εκπαίδευσης. Οι ύπουλα κακοί ρόλοι ασκούσαν μια γοητεία πάνω μου και τους κυνήγαγα πάντα. 

Πείτε μας λίγα λόγια και για το "Πάρτι γενεθλίων" που επαναλαμβάνεται στο Μέγαρο Μουσικής. Πως προέκυψε η δημιουργία της παράστασης και η συνεργασία σας με την Σαλίνα Γαβαλά;
Αυτή η παράσταση έχει να κάνει με την αγάπη μου για τη μουσική και την πολύχρονη γνωριμία μου με τη Σαλίνα Γαβαλά, η οποία θεωρώ ότι ακόμα δεν έχει πάρει τη θέση που της πρέπει και της αρμόζει στο χώρο του τραγουδιού. Πέρα από το τραγούδι και τις σπουδές της στην υποκριτική, έχει και συγγραφικό ταλέντο. Μου έφερε ένα κείμενο αυτοβιογραφικό, μια μοναχική γιορτή γενεθλίων κατά τη διάρκεια της καραντίνας. Μια αφήγηση σε πρώτο πρόσωπο που περιέχει και κάποια τραγούδια για ένα πιάνο και ένα κοντραμπάσο. Η αρωγή της τεχνολογίας μέσα από τη χρήση των ολογραμμάτων έρχεται να ολοκληρώσει αυτό το αφήγημα και να του δώσει μια πρωτογενή μορφή. Ένα καινούργιο φορμάτ, θα μπορούσαμε να πούμε, για το αφηγηματικό θέατρο. Περιλαμβάνονται τρία τραγούδια της Σαλίνας και επιλεγμένα, συναισθηματικά φορτισμένα, κομμάτια από το ελληνικό ρεπερτόριο που σηματοδοτούν πολλά για πολλούς. Η Σαλίνα με την ιδιαίτερη χροιά της, που δεν μοιάζει με τις πολλές άλλες φωνές που ακούμε και δεν αναγνωρίζουμε ποιος τραγουδάει καθώς δεν έχουν ταυτότητα, έχει τη δυνατότητα να μας κάνει να ακούμε χιλιοειπωμένα τραγούδια με ένα καινούργιο αυτί. Το αποτέλεσμα της δουλειάς που έγινε μας δικαίωσε. Οι παραστάσεις που έγιναν στο Άλσος τον περασμένο Απρίλιο ήταν μαγικές και τώρα συνεχίζεται στη Μουσική Βιβλιοθήκη του Μεγάρου Μουσικής μέχρι τις 30 Νοεμβρίου.

Επιστρέψατε και στην τηλεόραση μετά από μεγάλο διάστημα. Πώς την αφήσατε και πώς την βρήκατε;
Το 2011 όταν έφυγα για την Κύπρο άφησα μία τηλεόραση η οποία ήταν στο τέλος μιας χρυσής δεκαετίας με τις παραγωγές της να ανταγωνίζονται μεταξύ τους. Πέρασε στη συνέχεια η δεκαετία της παρατεταμένης κρίσης όπου η τηλεόραση φτήνηνε πάρα πολύ και πήξαμε στα ριάλιτι, τα talent show και σε οτιδήποτε μπορεί να γυριστεί μέσα σε ένα στούντιο μέσα σε λίγες ώρες. Ενώ για να παραχθούν δύο ώρες μυθοπλασία έπρεπε να δοθούν τα εκατονταπλάσια χρήματα. Τα τελευταία χρόνια η τηλεόραση άρχισε να αναδύεται από τη μεγάλη τρικυμία που πέρασε. Οι παραγωγές της κρατικής τηλεόρασης έχουν ξεχωρίσει. Το "Κόκκινο ποτάμι” ξεχώρισε επίσης, και ήταν η αφορμή να γυρίσω σε ένα τοπίο που εμπλουτίζεται διαρκώς. Έχει ξυπνήσει ξανά ο ανταγωνισμός προς όφελος των θεατών, αλλά από την άλλη βλέπουμε τώρα και έναν πληθωρισμό, που δεν σε αφήνει να διαλέξεις. Είναι κάτι πολύ ενθαρρυντικό και για τους ηθοποιούς. Ελπίζω να συνεχιστεί και να μην είναι μία έξαρση θνησιγενής. 

Πείτε μας δυο λόγια για τη συμμετοχή σας στο "Κόκκινο ποτάμι - Η συνέχεια” σε σκηνοθεσία του Μανούσου Μανουσάκη.
Με τον Μανούσο Μανουσάκη έχω κάνει πολύ σπουδαία πράγματα στην τηλεόραση και είχαμε μια πολύ παραγωγική και γόνιμη σχέση τόσο στην μικρή οθόνη όσο και στο θέατρο. Μου έδωσε φέτος την ευκαιρία να επανενταχθώ στην τηλεόραση με μια παραγωγή πραγματικά αξιοζήλευτη, με χρόνους εξαιρετικά ευνοϊκούς για τους ηθοποιούς, γιατί ως γνωστόν στο συγκεκριμένο μέσο ο εχθρός είναι ο χρόνος. Κάνουμε λίγες σελίδες την ημέρα που σημαίνει ότι τα πράγματα είναι σχεδόν χειροποίητα και γίνονται με κινηματογραφικούς όρους. Οι συντελεστές είναι όλοι καλοί επαγγελματίες με κινηματογραφική αίγλη. 

Εσείς ποιο ρόλο ερμηνεύετε;  
Εγώ είμαι ο Δημήτρης Γαλάνης, ένας καθηγητής πανεπιστημίου γιατρός τον οποίο έστειλε ο Βενιζέλος στο Καραμπουρνάκι στη Θεσσαλονίκη προκειμένου να ερευνήσει κατά πόσο τηρούνται οι εντολές της κυβέρνησης για τον επαναπατρισμό των προσφύγων (Αρμενίων, Ποντίων). Τα σημεία αυτά της ελληνικής ιστορίας είναι λίγο μελανά. Υπήρχε η πολιτική βούληση, υπήρχαν όμως και οι "Εφιάλτες” οι οποίοι κατασπαταλούσαν το χρήμα για δικό τους όφελος.

Σε ποιο σημείο βρισκόμαστε ιστορικά τη φετινή σεζόν;
Η φετινή σεζόν θα καταλήξει παραμονές της Καταστροφής της Σμύρνης. Αφορά την περίοδο από το 1919 μέχρι το 1922, την εποχή του Κεμάλ, όταν ο Ελευθέριος Βενιζέλος έχασε τις εκλογές από τους βασιλικούς. Ουσιαστικά πρόκειται για το μεγάλο όραμα του Βενιζέλου για την Ελλάδα "των δύο ηπείρων και των πέντε θαλασσών” με ό, τι συνεπάγεται αυτό. Η μυθοπλασία της σειράς παρουσιάζει ανθρώπινες σχέσεις και έρωτες που ξεκινούν, εξελίσσονται, ακμάζουν και παρακμάζουν πάνω σε ένα καμβά ιστορικών γεγονότων και αυτό έχει μια γοητεία. Γενικά τα ιστορικά γεγονότα εμπνέουν την μυθοπλασία. Μια περιφερειακή ματιά στο Netflix αρκεί για να παρατηρήσει κανείς ότι όλες οι ιστορικές σειρές είναι μικρά αριστουργήματα. Αυτό το επίπεδο μπορεί να είναι ένας στόχος για τις ελληνικές σειρές. Βέβαια εκεί τα budget είναι δυσθεώρητα. 

Τα ιστορικά θέματα αντιμετωπίζονται με μεγαλύτερο σεβασμό;
Σκεφτείτε πόσο μεγάλη είναι η ευθύνη του σεναριογράφου απέναντι στην ιστορία. Για παράδειγμα, όταν σε μια σκηνή παίζει ο Ελευθέριος Βενιζέλος, ο οποίος είναι τοτέμ της ελληνικής ιστορίας, έχει πολύ μεγάλη σημασία τι θα πει όταν ανοίξει το στόμα του. 

Πιστεύετε ότι σαν λαός μαθαίνουμε από τα λάθη μας;
Πολύ δύσκολα! Κοιτώντας την ιστορία που επαναλαμβάνεται συνεχώς, βλέπουμε ότι το κύριο χαρακτηριστικό της χώρας αυτής είναι ο διχασμός. Είτε πάμε πίσω στο 1821 είτε στο 1940-44, πάντα ο διχασμός μας ταλάνιζε. Ο μόνος τρόπος να γίνει κάτι γι’ αυτό, είναι μέσω της παιδείας. Να μάθουν τα ελληνόπουλα να εργάζονται ομαδικά και να καταλάβουν ότι δεν είμαστε μονάδες που επιβάλλονται στους άλλους. Ο ατομικισμός καταστρέφει τη δημοκρατία και χανόμαστε.