Πάτροκλος Σκαφίδας©
Την πρεμιέρα του προγράμματος "Όλη η Ελλάδα ένας Πολιτισμός" σηματοδοτεί η παράσταση "Ανατολή” σε κείμενο της Έλλης Παπαδημητρίου που σκηνοθετεί ο Βαγγέλης Θεοδωρόπουλος στον αρχαιολογικό χώρο Μυκηναϊκής Ακρόπολης Τίρυνθας στις 15 και 16 Ιουλίου.
Η "Ανατολή” είναι μια θεατρική σύνθεση σε ποιητικό λόγο, μια εξιστόρηση της Μικρασιατικής εκστρατείας και καταστροφής του 1918-1922: νίκες και πανωλεθρίες, αιτίες και συνέπειες. Στο επίκεντρο βρίσκεται πάντα ο άνθρωπος και τα πάθη του. Το θανατικό κι ο ξεριζωμός, η θέληση για ζωή κι ο αγώνας, των γυναικών κυρίως, να στεριώσουν στην καινούργια πατρίδα, ο πόνος πλάι πλάι με την πίστη στη ζωή. Οι Μικρασιάτες φέραν στην Ελλάδα τη νοικοκυροσύνη τους, τις γεύσεις, τις παραδόσεις, τα τραγούδια, τους χορούς τους. Την μπόλιασαν με τον πολιτισμό τους.
"Η Ανατολή αποτελείται από εξιστορήσεις και διαλογικά μέρη. Η Έλλη έχει μια εμμονική σχέση με αυτό το έργο: φεύγοντας για τη Μέση Ανατολή στην Κατοχή, το μόνο χειρόγραφο που ρίχνει στη βαλίτσα της είναι η Ανατολή, που την εκδίδει για πρώτη φορά στο Κάιρο το 1941 και εν συνεχεία κάθε 10 χρόνια ξαναδουλεμένο: 1952, 1962, 1972, 1982, στις επετείους της Μικρασιατικής καταστροφής. Κατά τη γνώμη μου είναι το σημαντικότερο θεατρικό έργο που έχει γραφτεί για τη Μικρά Ασία και την καταστροφή. Αντιλαμβανόμαστε την αξία του τώρα στις πρόβες.
Η Έλλη ήταν Σμυρνιά, από μεγαλοαστικό σπίτι. Τελειώνοντας το σχολείο, έφυγε στην Αγγλία να σπουδάσει γεωπόνος, για να αναλάβει τα κτήματα της οικογένειάς της στη Μαγνησία. Δε γύρισε ποτέ στη Μικρά Ασία, μεσολάβησε η καταστροφή. Ήρθε στην Αθήνα και δούλεψε αμισθί στην επιτροπή για την αποκατάσταση των προσφύγων. Ταξίδευε σε όλη την Ελλάδα ως μέλος ομάδων με έργο το μοίρασμα της γης σε πρόσφυγες. Από τότε το προσφυγικό αλλά και ο λαϊκός πολιτισμός ήταν στο επίκεντρο της ζωής της. Μέσα από την επαφή που είχε με τους ανθρώπους, συνέλαβε την ιδέα να καταγράφει μαρτυρίες προσφύγων, υλικό που μοιράστηκε με το Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών. Συνέχισε να καταγράφει μαρτυρίες από την Κατοχή και τον Εμφύλιο. Όλη αυτή η διαδρομή οδήγησε στην έκδοση του τετράτομου Κοινού Λόγου, που πραγματοποιήθηκε στο διάστημα 1964-74. Ο Κοινός Λόγος είναι το μείζον και πιο γνωστό έργο της Παπαδημητρίου. Καταπιάστηκα μ’ αυτό όταν στράφηκα στη σκηνοθεσία. Είναι το πρώτο έργο που ανέβασα στον Νέο Κόσμο το 1997, στην αυλή της εγκαταλελειμμένης ζυθαποθήκης του ΦΙΞ, πριν ακόμα διαμορφωθεί σε θέατρο. Μια παράσταση που είχε μακρά πορεία και σημάδεψε τη σχέση μου με το αφηγηματικό θέατρο.
Η ζωή της Έλλης διασταυρώθηκε με τα μεγάλα ιδεολογικά ρεύματα και τα κοσμοϊστορικά γεγονότα του 20ού αιώνα. Ήταν μια δυνατή, ελεύθερη προσωπικότητα, που πορεύτηκε μακριά από τα οικογενειακά δεσμά, μια αντιφασίστρια, που γνώρισε εκτοπίσεις και διωγμούς, μια συγγραφέας που υπόταξε την προσωπική της δημιουργία στο όραμα της ελληνικής και πανανθρώπινης απελευθέρωσης. Έγραψε ποίηση, πεζογραφία, θέατρο, έδωσε το στίγμα της και σαν φωτογράφος. ΄Ηταν πολυπράγμων, πολυτάλαντη, απρόβλεπτη.
Το 1974, ως σπουδαστής στη δραματική σχολή του Ωδείου Αθηνών εργάστηκα για ένα διάστημα στις εκδόσεις Κέδρος της Νανάς Καλλιανέση. Η δουλειά μου στο βιβλιοπωλείο, η επαφή μου με την αφρόκρεμα των λογοτεχνών της εποχής, από τον Βάρναλη και τον Ρίτσο ως τον Τάσο Λειβαδίτη και τη Μάρω Δούκα στα πρώτα της βήματα, ήταν ένα μεγάλο σχολείο για μένα. Εκεί γνώρισα την Έλλη Παπαδημητρίου, με την οποία γίναμε φίλοι, παρά τα πενήντα τόσα χρόνια που μας χώριζαν. Την Έλλη τη θεωρώ δασκάλα μου με την πιο ουσιαστική σημασία της λέξης: ήταν αυστηρή μα και τρυφερή, ήξερε να ξεχωρίζει με την πρώτη ματιά το γνήσιο απ’ το κάλπικο. Είχε ένα δικό της κόσμο, που έγινε μέρος και του δικού μου κόσμου.
Η Έλλη αγαπούσε το θέατρο και είχε μεράκι να ανέβει στη σκηνή η Ανατολή. Μου είχε χαρίσει κάποιες από τις εκδόσεις του κειμένου, το κουβεντιάζαμε, πολύ θα ήθελε να το σκηνοθετήσω! Εγώ όμως εκείνα τα χρόνια ηθοποιός ήθελα να γίνω. Τελικά βέβαια στράφηκα στη σκηνοθεσία, και τώρα, με αφορμή την επέτειο των 100 χρόνων από τη Μικρασιατική καταστροφή αποφάσισα να ανεβάσω την Ανατολή, πραγματοποιώντας εκείνη την παλιά επιθυμία της Έλλης. Τα γυρίσματα της ζωής.
Στο μεταξύ, κυκλοφόρησε πρόσφατα από τις Εκδόσεις Ερμής η βιογραφία της Έλλης Παπαδημητρίου από την ιστορικό Ιωάννα Πετροπούλου. Το βιβλίο δεν εξιστορεί απλώς τον ατομικό βίο μιας γυναίκας, αλλά αφηγείται την ιστορία του 20ού αιώνα ιδωμένη μέσα από τις εμπειρίες της. Ήταν μεγάλη τύχη, ευλογία θα το ’λεγα, που την περίοδο της προετοιμασίας για την παράσταση η φίλη Ιωάννα Πετροπούλου μου έδωσε να διαβάσω σελίδες από το υπό έκδοση βιβλίο. Στη συνέχεια διάβασα με μεγάλη συγκίνηση το βιβλίο, κι έμαθα πάρα πολλά για τη μυθιστορηματική ζωή της Έλλης, για τα οποία εκείνη δε μιλούσε. 30 σχεδόν χρόνια μετά το θάνατο της Έλλης, ξανασυναντήθηκα μαζί της, θυμήθηκα, συμπλήρωσα πολλά. Πολύτιμες ήταν και οι συζητήσεις μου με τη Λένα Σαββίδη, επιστήθια φίλη της Έλλης, η οποία μου παραχώρησε τα δικαιώματα της Ανατολής, όπως γενναιόδωρα μου είχε παραχωρήσει τα δικαιώματα του Κοινού Λόγου.
Όπως ο Κοινός Λόγος ανέβηκε με φυσικό σκηνικό, σ’ εκείνη τη μαγική αυλή με το πηγάδι στο Νέο Κόσμο, έτσι και η Ανατολή θα ανεβεί τώρα σ’ έναν συγκλονιστικό χώρο, τον αρχαιολογικό χώρο της Τίρυνθας. Οι αρχαιολογικοί χώροι έχουν μια μοναδική ενέργεια, ανασαίνεις εκεί το βάρος της ζωής, του χρόνου, του πολιτισμού, της φθοράς, των πολεμικών καταστροφών. Πολύ κοντά στην Τίρυνθα βρίσκεται το προσφυγικό χωριό Νέα Κίος. Σκέφτομαι την παράσταση σαν μια επίσκεψη τη δεκαετία του ’30 μιας παρέας προσφύγων στην Τίρυνθα, σε μια ετήσια τελετή μνήμης για τη χαμένη τους πατρίδα. Εκεί θα θυμηθούν, θα εξιστορήσουν, θα αναπαραστήσουν γεγονότα που ζήσανε μέχρι την έξοδό τους, θα χορέψουν και θα τραγουδήσουν. Έτσι είναι γραμμένη η Ανατολή της Έλλης Παπαδημητρίου.
Η μουσική της Ανατολής είναι του Φώτη Σιώτα. Προϋπόθεση για την επιλογή των ηθοποιών ήταν να παίζουν όργανα και να τραγουδούν. Είμαι πολύ τυχερός που συνεργάζομαι μ’ αυτή την πολυτάλαντη ομάδα ηθοποιών: ο Μανώλης Μαυροματάκης, η Ελένη Ουζουνίδου, ο Μιχάλης Τιτόπουλος, ο Αποστόλης Ψυχράμης, ο Δημήτρης Καπουράνης. Μαζί τους ο τσελίστας Τάσος Μισυρλής”.
Τα σκηνικά και τα κοστούμια είναι της Κλαιρ Μπρέισγουελ, η κίνηση της Σοφίας Πάσχου και οι φωτισμοί του Αποστόλη Κουτσιανικούλη.
