Η πατριαρχία απασχολεί το ελληνικό θέατρο

Ένα γυναικείο σώμα πάνω σε ένα κρεβάτι νεκροτομείου˙ ένας λεκές από αίμα στη μοκέτα ενός φτηνού ξενοδοχείου, ό,τι απέμεινε από τη δολοφονία μιας κοπέλας˙ η αναπαράσταση ενός βιασμού στο περιθώριο μιας φιλικής συγκέντρωσης˙ μία νεκρή γυναίκα από το χέρι του συζύγου της˙ μία παράθεση αναφορών σε επιθέσεις εις βάρος γυναικών σαν από αστυνομικό δελτίο. Είναι όλες σκηνές από παραστάσεις που παίζονται ή παίχτηκαν αυτή τη σεζόν στην Αθήνα, έργα που γράφτηκαν περισσότερα από είκοσι ή εκατό χρόνια πριν αλλά και σημερινά, ανδρών και γυναικών συγγραφέων, καθώς και συνθέσεις κειμένων και άλλων αναφορών σε devised παραστασιακή μορφή. Παραστάσεις που προβληματίστηκαν-αν και με διαφορετικούς σκηνικούς τρόπους- πάνω στις ίδιες παθογένειες: την τοξική αρρενωπότητα, τη φαλλοκρατική αντίληψη του κόσμου, την αντικειμενοποίηση του γυναικείου σώματος, την έμφυλη βία, το φαινόμενο των γυναικοκτονιών. Μέρος του ελληνικού θεάτρου δείχνει να θέλει να μεταβολίσει και να επεξεργαστεί την έξω πραγματικότητα, που είναι αμείλικτη. Στην Ελλάδα, στην Ευρώπη του 21ου αιώνα, η βία κατά των γυναικών, που κάποιες φορές φτάνει μέχρι την αφαίρεση ζωής -πολύ συχνά από τους ίδιους τους συντρόφους τους-, δεν αποτελεί φαινόμενο σε έκλειψη.

Στα "Αξύριστα πηγούνια" του Γιάννη Τσίρου, που ανέβηκε για δεύτερη σεζόν σε σκηνοθεσία του Γιώργου Παλούμπη, η δράση διαδραματίζεται σε ένα νεκροτομείο, με φόντο το νεκρό κορμί μίας στρίπερ. Πρόκειται για ένα έργο "μεταξύ ανδρών", που εκθέτει τη νοσηρότητα της ανδρικής θεώρησης του κόσμου εις βάρος του γυναικείου φύλου, ειδικά στις πιο ανυπεράσπιστες περιπτώσεις: η ηρωίδα είναι ξένη, και, επιπροσθέτως, ασκεί ένα επάγγελμα που ενισχύει την ανδρική πεποίθηση πως μπορούν να ασκούν εξουσία πάνω της. Η επιλογή του σκηνοθέτη να προσθέσει στην παράσταση δίπλα στους ήρωες (Γιώργος Πυρπασόπουλος, Ηλίας Βαλάσης, Στέλιος Δημόπουλος) την ίδια τη γυναίκα (το ρόλο ερμήνευσε η Μαρία Νεφέλη Δούκα) ενίσχυσε την ιδέα της καταχρηστικής ανδρικής ασέλγειας και την αντικειμενοποίηση του γυναικείου φύλου.

Το "Γεύμα" της Λείας Βιτάλη είναι ένα έργο-σοκ, που γράφτηκε το 1998 εστιάζοντας στην ανερχόμενη τότε νεόπλουτη τάξη των εταιρικών στελεχών, αλλά αφορά πια το σύνολο της κοινωνίας. Η συγγραφέας σχολιάζει με αξιοσημείωτη προοικονομία την κοινωνική αποκτήνωση μπροστά στην έμφυλη βία, και το φαινόμενο του victim blaming: μια παρέα τριών ζευγαριών αποφασίζει την αναπαράσταση ενός βιασμού, προκειμένου να εξερευνήσουν την αλήθεια ή μη ενός συμβάντος που κυριαρχεί στην επικαιρότητα, και τα αποτελέσματα θα είναι τραγικά. Το ανεβάζει σε μία εξίσου νευρώδη παράσταση ο Δημήτρης Μπίτος με μια νέα ομάδα ηθοποιών: Θεοδώρα-Έλλη Αθανασοπούλου, Κωνσταντίνος Δαλαμάγκας, Δημήτρης Καστανιάς, Θανάσης Κριτσάκης, Ελένη Μιχαηλίδου, Άλκηστις Πολυχρόνη (Θέατρο της Οδού Κυκλάδων).

Στην παράσταση "Δράκος, performance για μία νοοτροπία", ο Γιώργος Βαλαής δημιούργησε μία ψηφιδωτή σύνθεση αποσπασμάτων από ένα σύνολο έργων αλλά και πραγματικών γεγονότων που αφορούν βιασμούς, επιθέσεις και δολοφονίες γυναικών, εξετάζοντας το φαινόμενο της έμφυλης βίας ως ένα ανοιχτό, εν εξελίξει γεγονός που γράφεται από όλους εμάς, και άρα είναι στο χέρι μας να εξαλείψουμε - ενώ στην queer εκδοχή των "Κόκκινων φαναριών" που προτείνει ο Βασίλης Μπισμπίκης (Cartel Τεχνοχώρος), η βία -και από μεριάς του κατεστημένου κράτους σε αυτή την περίπτωση- στρέφεται εις βάρος μίας από τις πλέον περιθωριοποιημένες ομάδες, τις τρανς γυναίκες˙ στην παράσταση, κυριαρχεί η παρουσία της Μπέττυς Βακαλίδου, που αφηγείται σε μια στιγμή "παράβασης-ντοκουμέντου" την ιστορία των διώξεων των τρανς γυναικών στην Ελλάδα. Αλλά και ο "Γιατρός της τιμής του", το έργο του 17ου αι. του Καλντερόν,  μια ιστορία ερωτικής ζήλιας που καταλήγει σε δολοφονία, ανέβηκε από τον Θωμά Μοσχόπουλο  με το βλέμμα επαγρύπνησης ενός ανθρώπου που ξέρει ότι οι γυναικοκτονίες στο βωμό του "ερωτικού πάθους" δεν είναι κάτι που ανήκει στο παρελθόν. 

Το "Μοτέλ" που υπογράφει και σκηνοθέτησε ο Βασίλης Μαυρογεωργίου είναι ένα καλοδουλεμένο ψυχολογικό/αστυνομικό θρίλερ, που έχει στον πυρήνα του μια υπόθεση γυναικοκτονίας, κι έστω κι αν ο προσανατολισμός του συγγραφέα δεν είναι, πρωτίστως, ο σχολιασμός του φαινομένου, δεν παύει να φέρνει στο προσκήνιο εκφάνσεις της βίας κατά των γυναικών. Στο "Μάκιναλ", που σκηνοθετεί η Ιώ Βουλγαράκη (Θέατρο του Νέου Κόσμου), η συγγραφέας Σόφι Τρέντγουελ, σχεδόν έναν αιώνα πριν, έγραψε για έναν μηχανιστικό κόσμο χωρίς αγάπη, όπου οι κοινωνικές νόρμες καταπνίγουν τις γυναίκες, και έχοντας ένα πραγματικό περιστατικό ως έμπνευση δημιούργησε την ιστορία μίας γυναίκας που αφού υποτάχθηκε στους ρόλους που έχουν ορίσει άλλοι γι’ αυτή, επιχείρησε να απεμπλακεί από αυτούς, σκοτώνοντας το σύζυγό της. Αντιστοίχως, αν και σε τελείως διαφορετικό ύφος, η "Αφροδίτη" του Παύλου Μάτεσι, που σκηνοθετούν σε μία παράσταση αξιοσημείωτης ατμοσφαιρικότητας και σύλληψης του ματεσικού κόσμου η Κατερίνα Κλειτσιώτη και η Σοφία Κορώνη (Bios), η κεντρική ηρωίδα, που ζει σε έναν ανδροκρατούμενο κόσμο συνεχούς καταπίεσης και ευτελισμού, ακυρωμένη από σύζυγο, εραστή και γιο, βρίσκει τη λύτρωση στο ύψιστο έγκλημα της παιδοκτονίας.

Αν, μάλιστα, το θέμα ανοίξει στα θεατρικά έργα που μεταφέρουν με κάποιον τρόπο τη φωνή και τις μαρτυρίες γυναικών (πραγματικές ή μυθοπλαστικές), ανιχνεύοντας τις επώδυνες διαδρομές που χρειάστηκαν να διασχίσουν (και ακόμη διασχίζουν), θα προστεθούν παραστάσεις όπως οι "Λουόμενες" της Κατερίνας Μαυρογεώργη, που σκηνοθετεί η ίδια (Skrow), όπου τρεις γυναίκες ενώνουν τα βάρη τους σε μία καθαρτική συνάντηση σε ένα χαμάμ, ή η πρωτοβουλία με τίτλο "Ο Γιος μου" του θεάτρου Vault:  δύο νέα ελληνικά έργα δίνουν το βήμα στις μητέρες που βρίσκονται "πίσω" από σημαντικούς άνδρες: "Χαρίκλεια Καβάφη", σε κείμενο και σκηνοθεσία του Κοραή Δαμάτη και "Καραϊσκάκενα, o Θρύλος" της Σοφίας Καψούρου, που σκηνοθετεί ο Δημήτρης Καρατζιάς.

Το θέατρο, βέβαια, δεν μπορεί να αλλάξει τον κόσμο, ίσως μόνο να μετατοπίσει κάποιες συνειδήσεις, όμως οι καλλιτέχνες του θεάτρου, συγγραφείς, σκηνοθέτες και ηθοποιοί, δείχνουν πως βρίσκονται σε εγρήγορση και σε επαφή με τα επιτακτικά ζητήματα των καιρών μας. Η ύπαρξη της ανήσυχης μερίδας των Ελλήνων δημιουργών (δεν είναι οι μόνοι αυτοί που αναφέρθηκαν) επιβεβαιώνει πως το θέατρο έχει και κοινωνική αποστολή, είναι μια τέχνη όχι αποκομμένη από την κοινωνία, αλλά αντιθέτως συνδεδεμένη μαζί της. Μπορεί να μην είναι αυτό το θέατρο της πλειοψηφίας, δεν είναι όμως ανύπαρκτο, ούτε παραμένει χωρίς απήχηση. Η επιτυχία των παραστάσεων, η προσέλευση του κοινού, οι επαναλήψεις όπου συμβαίνουν, το μαρτυρούν. Κι αν αναλογιστούμε ότι η τηλεόραση βρίσκεται, στη χειρότερή της μορφή, στον αντίποδα ενός σκεπτόμενου, ανήσυχου μέσου, και στην καλύτερή της μη προσβάσιμη σε όλους, τότε η παρουσία παραστάσεων σαν τις προαναφερθείσες καθίσταται ακόμη πολυτιμότερη.

φωτό εξωφύλλου: "Το γεύμα"