Εδώ και μισό αιώνα έχετε ανατρέψει τα δεδομένα της υποκριτικής τέχνης, εισάγοντας, ήδη από το 1979, μια νέα επιστήμη, τη Θεατρική Ανθρωπολογία. Ποια είναι η βασική της αρχή; Θα σας απαντήσω με ένα ερώτημα. Γιατί ένας ηθοποιός μαγνητίζει τους θεατές του; ...Επειδή έχει ταλέντο, κάτι δηλαδή μυστηριώδες, το οποίο είναι αδύνατο να καθοριστεί; Ή, μήπως υπάρχουν κάποιοι αντικειμενικά αποδεκτοί παράγοντες και τεχνικοί όροι, βάσει των οποίων διεγείρονται τόσο οι αισθήσεις όσο και η διάνοια του θεατή; Η έρευνά μου εστίασε στις θεμελιώδεις αρχές που διέπουν κάθε θεατρική παράδοση. Η σημαντικότερη εξ αυτών είναι η αλλαγή της ισορροπίας: χάρη σε αυτήν, το βάρος μετατρέπεται σε ενέργεια, απ’ όπου και εκπορεύεται η ισχύς της σκηνικής παρουσίας.
Έχοντας διερευνήσει εξονυχιστικά τις θεατρικές παραδόσεις της Ινδίας και της Ασίας, έχετε δηλώσει, μεταξύ άλλων, πως «η Ανατολή και η Δύση δεν μπορούν πια να είναι χωρισμένες». Η προσφυγική κρίση, τα τρομοκρατικά χτυπήματα του ISIS και οι μετα-αποικιοκρατικές στρατηγικές καθιστούν σήμερα αυτό το όραμα μάλλον απατηλό. Τι μπορεί να γίνει και τι μπορεί να κάνει το θέατρο γι’ αυτό; Δεν πρέπει να μπλέκουμε την τέχνη με την πραγματικότητα. Στην τέχνη, η συνάντηση μακρινών πολιτισμών μπορεί να είναι εξαιρετικά γόνιμη. Σκεφτείτε μόνο τι συνέβη στον Πικάσο όταν ανακάλυψε της αφρικανικές μάσκες ή στους Γάλλους ιμπρεσιονιστές και τον Βαν Γκογκ όταν ενσωμάτωσαν στοιχεία της Ιαπωνικής λιθογραφίας –το ukiyoe- στη ζωγραφική τους! Όμως στον αληθινό κόσμο, οι συγκρούσεις και οι αντινομίες πρυτανεύουν: η οικονομία είναι οπωσδήποτε ο κυρίαρχος μοχλός, το ίδιο όμως ισχύει και με τις προκαταλήψεις, τις ιδιοσυγκρασίες και άλλους αισθηματικούς παράγοντες. Το θέατρο μπορεί να δημιουργήσει μοντέλα συνεργασίας και συνύπαρξης. Το Odin Teatret (σημ. η ομάδα που ίδρυσε το 1965 ο Μπάρμπα) είναι ένα τέτοιο παράδειγμα. Οι 35 συνεργάτες μας προέρχονται από 12 διαφορετικές χώρες από τις τέσσερις ηπείρους. Κι όμως, η ύπαρξή μας δεν θα μπορέσει να αλλάξει τη γνώμη εκείνων των Δανών που δεν θέλουν ξένους στη χώρα τους.
Κι εσείς ως ξένος φτάσατε κάποτε στη Νορβηγία. Τώρα που το σκέφτομαι, είχατε μια εξαιρετικά ενδιαφέρουσα ζωή. Αφήσατε την Ιταλία και μπαρκάρατε για τις Σκανδιναβικές χώρες, κάνατε κάθε είδους χειρωνακτική δουλειά –από οξυγονοκολλητής μέχρι ναυτικός- και κάποτε καταλήξατε στο θέατρο. Μιλήστε μας για έναν μεγάλο «σταθμό» της ζωής σας... Θα σας πω για την πρώτη σεισμική δόνηση που δέχτηκα. Ήταν, όταν, στα 17 μου, μετανάστευσα από την Ιταλία στη Νορβηγία. Τότε κατάλαβα τι σημαίνει να είσαι μουγκός. Δεν γνώριζα καμία λέξη στα αγγλικά ή σε οποιαδήποτε άλλη γλώσσα. Γνώριζα μόνο ιταλικά, λατινικά και αρχαία ελληνικά. Έπιασα, λοιπόν, δουλειά σε ένα μεταλλουργείο. Δεν μπορούσα, όμως, να καταλάβω ούτε μια λέξη στα Νορβηγικά. Οι άνθρωποι μου ζητούσαν τα πιο απλά πράγματα κι εγώ δεν καταλάβαινα τίποτα. Εκείνοι επαναλάμβαναν ό,τι μου είχαν μόλις πει αλλά το μόνο που εγώ αντιλαμβανόμουν ήταν άναρθροι ήχοι χωρίς κανένα νόημα. Με κοιτούσαν σαν να ήμουν ηλίθιος. Ήταν ζωτικής σημασίας να βρω τι ήθελαν να μου πουν, ήταν ζήτημα ζωής και θανάτου. Κινδύνευα να χάσω τη δουλειά μου, τη δυνατότητα να βγάζω το ψωμί μου. Άρχισα, λοιπόν, να παρατηρώ εξονυχιστικά τις χειρονομίες, τους μορφασμούς, τις εκφράσεις και τον τόνο της φωνής τους. Μόνο ύστερα από αρκετό καιρό ξεπέρασα το τραύμα της απώλειας της μητρικής μου γλώσσας και αντιλήφθηκα ότι αυτό που αρχικά ακουγόταν σαν ένα σύμπαν ενοχλητικών θορύβων σταδιακά μεταμορφωνόταν σε λέξεις με σημασία.
Εδώ και εξήντα χρόνια, όμως, δεν έχετε σταματήσει να «ακούτε» γλώσσες και πολιτισμούς, ταξιδεύοντας απ’ άκρη σ’ άκρη του πλανήτη. Τι είναι εκείνο που δεν ξεχνάτε ποτέ;
Τη γενναιοδωρία των ανθρώπων που συνάντησα, τον εγκάρδιο και αυθόρμητο τρόπο με τον οποίο με βοήθησαν, εμένα, έναν άγνωστο που έβλεπαν για πρώτη φορά. Θυμάμαι συχνά εκείνους τους τέσσερις μήνες του 1959, όταν πεζός ή κάνοντας ωτοστόπ, ταξίδεψα στην Ελλάδα και την Τουρκία. Ακόμη θυμάμαι πώς με καλωσόρισαν και πόσο με φρόντισαν τότε οι Έλληνες και οι Τούρκοι, ποιόν, εμένα, ένα είδος …περιπλανώμενου αλήτη!
Στα ‘60s και τα ‘70s, η ελπίδα και η ουτοπία έπνεαν στη Δύση, δημιουργώντας την επαναστατική διάθεση να αλλάξουν τα πράγματα προς το καλύτερο –κάτι που, ως ένα βαθμό, όντως συνέβη. Αυτή η αίσθηση έχει σχεδόν διαλυθεί μέσα στον ορυμαγδό της παγκοσμιοποίησης, του νεοφιλελευθερισμού και του νεοφασισμού. Συμφωνείτε; …Βλέπετε να υπάρχει, σήμερα, περιθώριο για ρήξεις; Η Ιστορία μας διδάσκει ότι υπάρχουν περίοδοι οπτιμισμού, ρήξης, κοινωνικών και πολιτιστικών τομών και επαν-ανακαλύψεων, τις οποίες είθισται να διαδέχονται σκοτεινοί καιροί. Τέτοιοι καιροί είναι οι δικοί μας. Σκεφτείτε, ωστόσο, πώς ήταν η Ευρώπη την περίοδο 1933-1945, με τον Χίτλερ, τον Μουσολίνι και τους εκατοντάδες χιλιάδες Ευρωπαίους που εγκατέλειψαν τις πατρίδες τους, με το Άουσβιτς και τα ακόμη 3.000 στρατόπεδα εξόντωσης και με τα 50 εκατομμύρια νεκρών του β΄ παγκόσμιου πολέμου. Είμαι βέβαιος ότι εκείνοι που θα έρθουν μετά από εμάς θα βρουν την αυτοπεποίθηση και τις πρακτικές λύσεις που απαιτούνται.
Ζήσατε κι εργαστήκατε κοντά σε έναν μυθικό σκηνοθέτη, τον Γέρζι Γκροτόφσκι. Πώς ήταν η εμπειρία; Ήμασταν σχεδόν συνομήλικοι. Ο Γκροτόφσκι ήταν μόλις τρία χρόνια μεγαλύτερός μου. Κι όμως, παρέμεινα κολλημένος σε μια καρέκλα επί τρία ολόκληρα χρόνια, παρακολουθώντας τον να δουλεύει με τους ηθοποιούς του σε μια μικρή επαρχιακή πόλη της Πολωνίας. Εκείνη την περίοδο, ο Γκροτόφσκι ήταν εντελώς άγνωστος. Συχνά αναρωτιόμουν: ‘Τι κάνω εδώ πέρα;’ ‘Γιατί παραμένω σ’ αυτό το απομονωμένο μέρος;’... Είχα την αίσθηση πως δεν μάθαινα τίποτα που θα μπορούσε να με βοηθήσει ως σκηνοθέτη. Αδιαμφισβήτητα, όμως, έμαθα τι σημαίνει αυτοπειθαρχία και αντοχή.
Το Living Theatre, το Performance Group και το Θέατρο των Καταπιεσμένων είναι ορισμένες από τις σπουδαιότερες θεατρικές κολεκτίβες που ιδρύθηκαν την ίδια περίοδο με το δικό σας Θέατρο Odin. Με ποιους νιώθετε «συμπατριώτες»; Πατρίδα όλων μας είναι η κουλτούρα που δημιούργησε αυτές τις ομάδες, με το Odin να ανήκει ανάμεσα στους πρώτους-πρώτους που την καλλιέργησαν. Προσωπικοί δεσμοί αγάπης και συνεργασίας με δένουν, όμως, και με πολλούς από τους άλλους πρωτοπόρους: το Living Theatre, τον Αουγκούστο Μποάλ (σημ. τον δημιουργό του Θεάτρου των Καταπιεσμένων), τον κολομβιανό θίασο La Candelaria ή τους περουβιανούς Yuyachkani και Cuatrotablas, όπως επίσης, την Αριάν Μνουσκίν και το Θέατρο του Ήλιου, καθώς κι αρκετές ακόμη ευρωπαϊκές ομάδες.
Πώς ήταν η πρόσφατη εμπειρία στην Κρήτη; Ένιωσα σαν να ήμουν σπίτι μου! Ξέρετε, έχω έρθει στην Ελλάδα πολλές φορές. Η πρώτη ήταν το 1959 και η τελευταία το 2002. Τώρα ήταν, όμως, η πρώτη φορά που ερχόμουν ως προσκεκλημένος μιας θεατρικής ομάδας –συγκεκριμένα, του ΌΜΜΑ Στούντιο. Γνωρίζω τους δημιουργούς του, την Ειρήνη Κουτσάκη και τον Αντώνη Διαμαντή, εδώ και περισσότερα από είκοσι χρόνια. Δεν είναι η πρώτη φορά συνεργαζόμαστε. Εκείνο, ωστόσο, που με εξέπληξε ήταν ότι περισσότεροι από πενήντα άνθρωποι, ήρθαν αυθημερόν στην Κρήτη από όλη την Ελλάδα αλλά και την Κύπρο, μόνο και μόνο για το σεμινάριό μου (σημ. ήταν ένα μονοήμερο masterclass).
Θα σας δούμε, άραγε, και στην Αθήνα; Είμαι σίγουρος πως μια μέρα θα βρεθώ στην Αθήνα για επαγγελματικούς λόγους. Το Πανεπιστήμιο της Πελοποννήσου στοχεύει να με αναγορεύσει επίτιμο διδάκτορα. Μπορεί αυτό να είναι μια ευκαιρία για να επισκεφθώ την πρωτεύουσά σας.
Είστε ένας ζωντανός θρύλος του θεάτρου. Ανάμεσα στα πολυάριθμα βραβεία και τις διακρίσεις που έχετε λάβει, ποια ήταν η σημαντικότερη;
Μάλλον το βραβείο Sonning του Πανεπιστημίου της Κοπεγχάγης που έλαβα το 2000. Είναι μια διάκριση που απονέμεται κάθε δύο χρόνια σε ανθρώπους που πέτυχαν μια ουσιαστική συνεισφορά στον ευρωπαϊκό πολιτισμό. Εντυπωσιακή ήταν τόσο η οικονομική επιβράβευση (σημ. το ποσό είθισται να ανέρχεται στα 135.000 ευρώ) όσο και η λίστα με τους προηγούμενους κατόχους: Ουίνστον Τσώρτσιλ, Μπέρτραντ Ράσσελ, Καρλ Πόππερ, Βάτσλαβ Χάβελ, Ίνγκμαρ Μπέργκμαν... Ήμουν, μάλιστα, ο δεύτερος Δανός που το παραλάμβανε –ο πρώτος ήταν ο Νιλς Μπορ το 1961.
Προσκεκλημένος του θεάτρου ΟΜΜΑ Στούντιο, ο Εουτζένιο Μπάρμπα παρουσίασε στις 28/8 στο Ηράκλειο της Κρήτης ένα master class στο πλαίσιο του τριετούς Ευρωπαϊκού προγράμματος «Caravan next», στο οποίο το ΟΜΜΑ Στούντιο είναι ο επίσημος συνδιοργανωτής από την ελληνική πλευρά. Ο Εουτζένιο Μπάρμπα συνοδευόταν από την ηθοποιό του θεάτρου Οντίν, Τζούλια Βάρλεϋ. Περισσότερα για το ΟΜΜΑ Στούντιο στο http://ommastudiotheater.weebly.com/
Στα ελληνικά κυκλοφορούν τα εξής βιβλία του Εουτζένιο Μπάρμπα: «Τα πλωτά νησιά» (Ανδρομέδα, 1982), «Θέατρο: Μοναξιά, δεξιοτεχνία, εξέγερση» (εκδ. ΚΟΑΝ, 2001), «Η γη της στάχτης και των διαμαντιών» (εκδ. Γαβριηλίδης, 2004), «Το χάρτινο κανό: ένας οδηγός στη Θεατρική Ανθρωπολογία» (εκδ. Δωδώνη, 2008) και ο τόμος-λεξικό της Θεατρικής Ανθρωπολογίας, «Η μυστική τέχνη του ηθοποιού» (εδκ. ΚΟΑΝ, 2008)
Θερμές ευχαριστίες στον Αντώνη Διαμαντή για την πραγματοποίηση αυτής της συνέντευξης και την παραχώρηση των φωτογραφιών από το masterclass. Οι υπόλοιπες φωτογραφίες προέρχονται από το αρχείο του θεάτρου Odin (Odin Theatret's Archive). Για την παράσταση «The Chronic Life», photo credits: Jan Rüsz.
