"Ο "Ηλίθιος" είναι για εμένα μια κατάθεση ψυχής"

Ο ηθοποιός και σκηνοθέτης Νικόλας Ανδρουλάκης προσεγγίζει το θέατρο ως έναν ζωντανό οργανισμό που εξελίσσεται μέσα από τη συνεχή αλληλεπίδραση με την κοινωνική πραγματικότητα. Με την καλλιτεχνική ομάδα Ντουέντε, δημιουργεί παραστάσεις που αμφισβητούν τα όρια της θεατρικής σύμβασης. Πλημμυρισμένος ανησυχίες για την Τέχνη και το ρόλο της εν γένει, υπερασπίζεται ένα θέατρο ζωντανό, όπου η ανάγκη για επαφή – εγκεφαλική, πνευματική, σωματική – παραμένει πάντα το κεντρικό ζητούμενο. Στην παράστασή του "Ηλίθιος του Ντοστογιέφσκι", εμπνευσμένη από το ομώνυμο έργο, εξερευνά την αθωότητα, την αγάπη και την πίστη στον άνθρωπο, αναζητώντας μια βαθύτερη αλήθεια, επιχειρώντας να δημιουργήσει μια θεατρική εμπειρία που αμφισβητεί τα όρια μεταξύ σκηνής και ζωής. Μιλήσαμε μαζί του με αφορμή το ανέβασμα της παράστασης στο 'Ίδρυμα "Μιχάλης Κακογιάννης" στις 7, 8, 14 και 15 Απριλίου. 

"Αν ο "Παίχτης" είναι το πετσί του Φιόντορ Ντοστογιέφσκι και το "'Όνειρο ενός γελοίου" η πύκνωση του φιλοσοφικού του μανιφέστου, ο "Ηλίθιος" είναι για εμένα μια κατάθεση ψυχής", τονίζει ο Νικόλας Ανδρουλάκης για το πιο προσωπικό μυθιστόρημα του μεγάλου Ρώσου συγγραφέα. Αποτελεί για τον ίδιο το έργο αναφοράς της δικής του προσωπικής ωρίμανσης, της μετατόπισης μετά τα 30 προς έναν πιο αγαθό, ορθολογικό και μετρημένο τρόπο ζωής· επίσης τον απασχόλησε η "χειραφέτηση του νου από τα υλικά που μας κρατούν δέσμιους της ηθικής παρενόχλησης του περιβάλλοντος, το οποίο τελικά κανονικοποιούμε, αντανακλώντας το στα έργα μας, σαν να είναι κάτι τάχα υποχρεωτικό. Ενώ δεν είναι", καθώς και η εξέλιξη της βιωματικής μεθόδου που μελετά με την ομάδα του εδώ και αρκετά χρόνια.

Πριν από δύο χρόνια αποφάσισε να σπουδάσει συνειδητά αυτόν τον χαρακτήρα μέσα από μια μαιευτική μέθοδο, αφού πρώτα ξεκίνησε να πραγματώνεται σιγά-σιγά και όχι συνειδητά: "Με άξονα μια θεατρική παράσταση, ανοιχτή στην επικοινωνία, σαν μια διάλεξη, σαν ένα χωριάτικο TEDx, σαν ένα stand-up comedy που καταλήγει sit-down drama μιας εξομολογητικής κατάθεσης ψυχής". Στόχος της παράστασης, να βρεθεί ένας τρόπος να γίνουμε όλοι λίγο Ηλίθιοι έτσι ώστε ο επόμενος πραγματικός Ηλίθιος του Ντοστογιέφσκι να μη βιώσει ενδεχομένως αυτό το σάρωμα, από μια κοινωνία που τον ποδοπατά". Αυτός είναι ο "Ηλίθιος" που έφερε ανάμεσά μας στο σήμερα. 

'Έχει άραγε κοινά ο "Ηλίθιος του Ντοστογιέφσκι" με εκείνον του πρωτότυπου; Ο κεντρικός ήρωας του μυθιστορήματος, ο πρίγκιπας Μίσκιν, είναι ένας εξαιρετικά καλόκαρδος, αγνός και ευγενικός άνθρωπος. Η κοινωνία, όμως, τον βλέπει ως "ηλίθιο" επειδή δεν λειτουργεί με πονηριά, υποκρισία ή συμφέρον, όπως οι υπόλοιποι χαρακτήρες γύρω του. Παρότι προσπαθεί να βοηθήσει και να αγαπήσει τους άλλους, καταλήγει παγιδευμένος σε ένα ερωτικό τρίγωνο και σε έναν κόσμο γεμάτο διαφθορά, όπου η αθωότητά του γίνεται αδυναμία.

'Όπως σημειώνει ο Νικόλας Ανδρουλάκης γι’ αυτή τη διαχρονική πάλη: "Πιστεύω στ' αλήθεια πως όλοι οι άνθρωποι είμαστε αδέλφια. Η απέχθεια, το μίσος, η αποστροφή, η δολιότητα, η συμφεροντολογία, όλα αυτά είναι δευτερογενή και τριτογενή επίκτητα υλικά. Πιστεύω επίσης ότι στον πυρήνα της συνείδησής μας βρίσκεται μία νηπιακή αναφορά της πιο αγαθής μας εκδοχής -αλλά και τις πιο ορθολογικής ταυτόχρονα. Πριν έρθουν οι αλλοιώσεις μιμητικά, από την οικογένεια, το σχολείο, την κοινωνία. Πριν μάθουμε ότι ο γρηγορότερος δρόμος δεν είναι η ευγενής αλήθεια μας αλλά η πονηριά, η χειραγώγηση, το ψέμα. Κάπως έτσι ψάχνω. Σκαλίζω μέσα από τα κελύφη, τα συμπλέγματα, τους φόβους, για να βρω αυτήν την παιδική διαύγεια. Βιώνω το χρήμα ως ένα ανταλλακτικό μέσο, ένα νόμισμα, όχι ως λόγο καθαυτό. 'Όσα κάνω θα τα έκανα και δωρεάν. Πολλά από αυτά τα κάνω άλλωστε δωρεάν. Ασκούμαι να γίνομαι ένας ηλίθιος συνοδοιπόρος, σε φιλοσοφικά εργαστήρια, σε δράσεις, σε μαζώξεις, σε αλληλέγγυες ομορφιές. 'Έτσι κοινωνώ τον αειθαλή αμετάκλητο έρωτα, την αντίρροπη δύναμη του φόβου. 'Έτσι ψάχνω την πίστη και την ελπίδα στη λογική. Κι έχω κάθε τόσο Deja vu από κρίσεις πανικού στο ταξίδι της θεραπείας και της ωρίμανσης - σαν τον τρυφερό ασθενικό Μίσκιν Νικολάγιεβιτς".

"Στα σπουδαία έργα -από τα "Φιλαράκια" ως τον "Ηλίθιο" του Ντοστογιέφσκι- έχουμε όλοι στοιχεία απ' όλους τους ήρωες. Το δύσκολο ασκητικό μας διακύβευμα είναι να μην γίνουμε απλώς αντανακλάσεις των άλλων αλλά να επιλέγουμε ποιος θέλουμε να είμαστε κάθε μέρα. Αυτός είναι ο Ηλίθιος του Νικόλα Ανδρουλάκη. 'Ένας άνθρωπος που πάει με το θέλω κι όχι με το πρέπει. "Με το πιο δύσκολο, ταπεινό, αγαπησιάρικο, θέλω. Κι αν με ρωτάς, είναι ευτυχία αυτός ο μπελάς". 

Ο ρόλος του θεάτρου στην κοινωνία

Μιλώντας για την αλληλεπίδραση της θεατρικής τέχνης με την κοινωνική πραγματικότητα ο δημιουργός της ομάδας Ντουέντε στέκεται στο ότι το θέατρο ως σκηνικό συμβάν δεν αρκεί. "Η τέχνη είναι πολιτική πράξη και αυτό έχει να κάνει με τον τρόπο που συντελείται". Η παρέμβασή του στα περσινά βραβεία του αθηνοράματος, την οποία, όπως αναφέρει, την έκανε ως Ηλίθιος "ανταποκρινόμενος στο κάλεσμα "πάρτε θέση" για τις προκλήσεις της τέχνης του μέλλοντος", είχε σαν στόχο να αναδείξει την ανάγκη για περισσότερη ελευθερία και παρακίνηση της γνήσιας πρωτογενούς καλλιτεχνικής δημιουργίας αλλά και τη σημασία οι μεγάλες εταιρίες να λειτουργήσουν με αυξημένη κοινωνική ευθύνη. "Αλίμονο αν αφήσουμε την τέχνη να παραδοθεί στη μοίρα της σε αυτή την εποχή του καπιταλισμού του καζίνο, της εσωστρέφειας και της μοιρολατρίας. 'Ένας στόχος με ορίζοντα για μένα είναι να μπορεί να μπει δωρεάν στην παράσταση όποια ψυχή δεν έχει να πληρώσει εισιτήριο. Αυτό σημαίνει χειραφέτηση από τα πρέπει. Άρα να είναι επιθυμία στήριξης το εισιτήριο κι όχι αναγκαίο κακό. Κι έχω αποποιηθεί συνειδητά τις κρατικές επιχορηγήσεις -όσο φέρεται δόλια η κυβέρνηση στην κοινωνία. Με όλη την οικονομική ανασφάλεια που επιφέρει αυτή η επιλογή για τα έργα μου. Και δεν πειράζει. Και πες με Ηλίθιο όσο θες. Και στη λέξη Ηλίθιος βλέπεις δεν βάζω εισαγωγικά. Είναι όνομα. Ηλίθιος. Χωρίς περικεφαλαία, χωρίς εισαγωγικά, χωρίς περιττά. Άσκηση κάθε μέρα. Να γινόμαστε η αλλαγή που ζητάμε". 

'Ένας μη συμβατικός θεατρικός ήρωας

Το ταξίδι αυτό του Νικόλα Ανδρουλάκη με τον "Ηλίθιο" δεν είναι απλώς μια συνάντηση με έναν συμβατικό θεατρικό ήρωα. Ο "Ηλίθιος" έγινε ένας ολοζώντανος δικός του συνοδοιπόρος και σίγουρα αυτό είναι ένα πολύ απαιτητικό κομμάτι αυτής της διαδικασίας για τον ίδιο: "Το πιο δύσκολο είναι η επιθυμία να συνεχίζω. Είναι πιο δύσκολο απ’ όσο ίσως φαίνεται στις συνεντεύξεις και στις φωτογραφίες. Είναι δύσκολο να μη βγάζεις τα ρούχα και το μανιφέστο του ήρωα όταν πηγαίνεις το βράδυ σπίτι σου. Είναι δύσκολη αυτή η συνεχής άσκηση, όχι επειδή κινδυνεύει να σε οδηγήσει στην επηρμένη αμετροέπεια αλλά στο αντίθετο ακριβώς. Η διαύγεια της συνειδητοποίησης φέρει το βάρος μιας άφταστης ευθύνης που -αν δεν αντέχουμε να μοιάζει με ανάλαφρο παιδικό παιχνίδι όλη αυτή η περιπέτεια- μπορεί να σε οδηγήσει στη στενοχώρια. Στον στενό χώρο της ανημπόριας, για όσα μας υπερβαίνουν. Άρα να καταλήξει σαν βεγγαλικό ή αναβολικό. Προσπαθώ να μην είναι. Προσπαθώ να με οδηγεί η αγάπη. Άσκηση κάθε μέρα". 

Στον "Ηλίθιο του Ντοστογιέφσκι" εφαρμόζεται για πρώτη φορά ολοκληρωμένα η εφαρμογή της μεθόδου της καλλιτεχνικής ομάδας Ντουέντε, που ενώνει το ψυχόδραμα, το θέατρο ντοκουμέντο, τον αυτοσχεδιασμό και την επινόηση σε μια ενιαία εμπειρία. "Οι παραστάσεις μας συντελούνται όπως συντελείται κάθε στιγμή η αέναη παράσταση της ζωής καθαυτής - από την πρώτη μας ματιά στον καθρέφτη το πρωί ως να χαθούμε στην ποίηση του ασυνείδητου στον επόμενο νυχτερινό μας ύπνο. 'Έτσι άλλωστε γεννήθηκε η ανάγκη της θεατρικής πράξης στον άνθρωπο. Να λέμε ιστορίες, να τις παίζουμε, να τις ερμηνεύουμε".

"Είμαστε κεραίες εκπομπής κι αγκαλιές πρόσληψης, βίωσης -εισπνοή, άρση, εκπνοή, σώμα, σκέψη, συναίσθημα. Με την ομάδα μου εξελίσσουμε το ρόλο ως θέση της συνείδησης στο αέναο παρόν (σκέψη), τον χαρακτήρα ως σωματική εκροή που προσλαμβάνει από εμάς το περιβάλλον (σώμα) και τον εαυτό, ως άθροισμα του συνεχώς μεταβαλλόμενου συναισθήματος. Το τρίπτυχο ρόλος-χαρακτήρας-εαυτός δημιουργεί τον ζωντανό τρισδιάστατο ήρωα στον ενδιάμεσο χώρο μεταξύ του μύθου και της δικής μας πραγματικότητας. Θεμελιώδης δραματουργική αρχή μας είναι ότι η παράσταση συντελείται κάθε στιγμή, από τον πρώτο καφέ, ως τα βάθη του χρόνου. 'Άλλοτε στο επίκεντρο της προσοχής κι άλλοτε στα ήσυχα βάθη της συνείδησης. 'Όπως συμβαίνει με κάθε μας παράσταση, από μωρά μέχρι γερόντια. 'Έτσι, ο αισθητικός, ο ηθικός και ο δυναμικός άξονας της αγάπης και της ευθύνης μας για κάθε έργο τεντώνουν, σε μια άσκηση χειραφέτησης από τον δογματισμό και τη γενικότητα. Στα περισσότερα έργα μας έχουμε κωδικές λέξεις-κλειδιά, εισόδου, παύσης κι εξόδου από τη συνθήκη. Στον Ηλίθιο δεν χρειάζεται ούτε αυτό". 

"Στο προσωπικό ταξίδι του Ηλίθιου, μοναχικό και παρεΐστικο, κάθε στιγμή είναι πρόβα. Από ελάχιστα ως πολύ", σημειώνει ο Νικόλας Ανδρουλάκης όταν τον ρωτάμε για την πιο συγκινητική ή αποκαλυπτική στιγμή στη διαδικασία των προβών και συνεχίζει: "Αυτό συνεχίζεται σε όλους τους επιμέρους ρόλους της ζωής μου που τον σμιλεύουν ως χαρακτήρα. Γιος, φίλος, εραστής, σύντροφος, αδερφός, συμπολίτης, συνταξιδιώτης, γείτονας, καλλιτέχνης, προβληματολόγος, διπλανός. 'Όλοι φέρουμε δεκάδες ρόλους".

"Μπορούμε πράγματι να συνυπάρξουμε πιο όμορφα μαζί. Να υιοθετήσουμε έναν ηλικιωμένοι παππού ή μια γιαγιά, να συνομιλήσουμε με το παιδί μας σαν να είναι σοφό, να ζητήσουμε βοήθεια από έναν τυχαίο περαστικό σε μια δύσκολη στιγμή, να βοηθήσουμε έναν μετανάστη να βρει τον δρόμο του".

"Η σπουδή μου προσπαθώ όσο μπορώ να είναι φανερή πρεμιέρα ζωής κι όχι κρυφή πρόβα θανάτου. 'Άρα να έχουν όλα την ομορφιά και την ευθύνη του αέναου αόρατου θεατή. Αυτό που θα ονόμαζε κάποιος θεό ή νεογνή ψυχή. Είναι μια συνεχής άσκηση ελευθερίας. Τα ρούχα μου είναι του Ηλίθιου, το πετσί μου, τα γέλια, τα δάκρυα, η αλήθεια μου".

"Θα κρατήσω ως πιο αξέχαστη στιγμή ένα συμπεριληπτικό θεατρικό εργαστήριο για παιδιά που οργάνωσε η ομάδα μας πριν από δύο χρόνια (η βάση της συνοδοιπόρου μου της Αντιγόνης είναι τα παιδαγωγικά και η ενιαία εκπαίδευση). Σε αυτό το εργαστήριο οδήγησα όλη την ομάδα ως ασκούμενος Ηλίθιος έτσι ώστε να βοηθήσουμε ένα παιδί να λύσει το παραβατικό του μοτίβο με -κοντά τέμπο- κουβέντες ευγνωμοσύνης αντί για επίπληξη. Σε μια ώρα μέσα έπαψε πια να φέρεται παραβατικά στην εργαστηριακή συνθήκη. Αντίστοιχα, οι μεταφυτεύσεις μικρών δέντρων που κάνω με τους θεατές στον "Ηλίθιο" ξεκίνησαν ως ιδέα από το ίδιο εργαστήριο. Στην αστική τρέλα της εποχής μας ένα παιδί μας είπε "η μαμά μου απαγορεύει να πιάνω χώμα", ενώ ένα άλλο παιδί προσπάθησε να δοκιμάσει να φάει το νωπό χώμα, ως κάτι πρωτόγνωρο. Μοιάζει με φάρσα αλλά είναι η ζωή". 

'Όσο για το τι θα ήθελε να νιώσει ή να σκεφτεί το κοινό φεύγοντας από την παράσταση: "Το πιο απλό. Το πιο προφανές. 'Ό,τι όσα ειπώθηκαν και συνέβησαν είναι αληθινά. 'Ότι μπορούμε πράγματι να συνυπάρξουμε πιο όμορφα μαζί. Να υιοθετήσουμε έναν ηλικιωμένοι παππού ή μια γιαγιά, να συνομιλήσουμε με το παιδί μας σαν να είναι σοφό, να ζητήσουμε βοήθεια από έναν τυχαίο περαστικό σε μια δύσκολη στιγμή, να βοηθήσουμε έναν μετανάστη να βρει τον δρόμο του, να εξομολογηθούμε όσα μας βασανίζουν σε όσους αγαπούμε πιο πολύ, να γίνουμε άξιοι συνοδοιπόροι, να λυτρωθούμε από τις ενοχές, να στείλουμε στον διάολο με αγάπη όσους μας εξουσιάζουν. Και πως πράγματι αν μου στείλουν ένα μήνυμα στο κινητό θα απαντήσω. Αφού είναι αφορμή αυτή η παράσταση. Οπή απείρου για να συνειδητοποιήσουμε ότι το έργο το παίζουμε ήδη από πριν αλλά και μετά μαζί. Μένει να αποφασίσουμε ποιο έργο". 

Δεν είναι λίγες οι όμορφες στιγμές που έχουν βιώσει τα μέλη της ομάδας Ντουέντε μέχρι σήμερα με αφορμή την παράσταση, η οποία έχει ταξιδέψει σε διάφορες πόλεις και χώρους. 'Όπως μας είπε ο Νικόλας Ανδρουλάκης: "Το πιο πρόσφατο δεν είναι επί σκηνής αλλά στην αέναη παράσταση της ζωής, με αφορμή τις αφίσες του "Ηλίθιου" στην Αθήνα τον τελευταίο καιρό. Με πιάσαν τα κλάματα καθώς διάβαζα στη μάνα μου το πελώριο εξομολογητικό μήνυμα που έλαβα από την εγγονή του Θανάση Βέγγου, την Νίκη. Μου έλεγε ότι είδε την αφίσα και μετά το πρώτο ξάφνιασμα έψαξε να μάθει γιατί βρίσκεται στη φωτογραφία ο παππούς της. Άκουσε και διάβασε συνεντεύξεις μου και συγκινήθηκε. Και θα είναι το έργο αυτό αφορμή να πάει ξανά σε μία θεατρική εκδήλωση που σχετίζεται με αυτόν τον πανέμορφο, πραγματικό, Ηλίθιο της εποχής του. 

Πάνω στη σκηνή, δεν θα ξεχάσω στη Θεσσαλονίκη μια μάνα που μας παρακάλεσε να βάλει στο έργο την εντεκάχρονη κόρη της και κατέληξαν κι οι δύο μαζί πρωταγωνίστριες στη σκηνή. 'Ή έναν υπερήλικα θεατή που έμεινε ως το τέλος τέλος, στο encore, με φώτα αναμμένα, όταν κάνουμε στον απόηχο κουβέντα με τους πιο νεαρούς. Δεν θα ξεχάσω στην Πάτρα μια κυρία να σηκώνει το χέρι της στα πέντε λεπτά της performance και να λέει "ώπα, δεν είναι αυτό το βιβλίο του Ντοστογιέφσκι". Και να έχω έγνοια να μη φύγει απ' το έργο. Και τελικά όχι απλώς έμεινε, αλλά στο τέλος έβγαλε όρθια έναν δεκάλεπτο εμπνευστικό λόγο, σαν μανιφέστο χειραφέτησης για τα νέα παιδιά. Παιδιά σαν δυο κολλητάρια με ΔΕΠΥ, φοιτητές, που μου είπαν ευχαριστώ επειδή βίωσαν θεραπευτικά την τελετή της παράστασης και δεν έχασαν λεπτό". 

Τέλος, κλείσαμε την κουβέντα μας με το ποια θα είναι τα επόμενα του σχέδια. Είναι η χρονιά, όπως μας είπε, για να συγκεντρωθεί στην συγγραφή του πρώτου του βιβλίου, ενώ παράλληλα θα συνεχίσει το ταξίδι του "Ηλίθιου". "Το έργο της ομάδας μας στο θέατρο εξελίσσεται και, πιστεύω, θα συμβούν ομορφιές, στα χρόνια που έρχονται. 'Όσο δύσκολα κι αν είναι. Το ταξίδι του Ηλίθιου έχει δρόμο ακόμη. Πάτρα και Θεσσαλονίκη ξανά, Κρήτη, στην ιδιαίτερη πατρίδα μου, για πρώτη φορά και σε όσες φοιτητουπόλεις μπορέσω σε όλη την Ελλάδα. Το 2026, να είμαστε καλά, η μετεξέλιξη αυτής της προσωπικής σπουδής θέλω να βρει επίκεντρο στο σύμπαν του "Ξένου" του Αλμπέρ Καμί. Κι ο δικός μου "Ξένος" θα είναι ένας λυρικός ποιητής του δρόμου. Κι ίσως αγωνιστής. Κι ό,τι καταφέρουμε παρέα".