Μέσα στην πρόβα του "Γλάρου" του Δημήτρη Καραντζά

Η σκηνή έχει κατακλυστεί σε όλο της το βάθος από αντικείμενα και απομεινάρια σκηνικών, δεξιά και αριστερά έχουν ανοίξει τα παράθυρα των καμαρινίων που βλέπουν στην πλατεία, υπάρχει ακόμη και μια μπούκα καθώς και μια κατακόκκινη αυλαία, σαν να αντικρίζουμε το ερείπιο ενός θεάτρου του 19ου αιώνα. Το σκηνικό είναι του Κωνσταντίνου Σκουρλέτη και τίποτα δεν θυμίζει τη σκηνή του Προσκηνίου, όπου προετοιμάζεται η παράσταση του "Γλάρου" (από 15/12) σε σκηνοθεσία του Δημήτρη Καραντζά, καλλιτεχνικού υπεύθυνου του ιστορικού θεάτρου, που του έδωσε εκ νέου ζωή. "Η σκέψη μας ήταν πως το έργο ξεκινάει μέσα σε μια αποθήκη, σε ένα εργαστήριο θεάτρου, με παλιά σκηνικά από τις παραστάσεις που έχουν παιχτεί εκεί. Λειτουργεί και σαν ένας τόπος ανάμνησης, ίσως είναι το θέατρο της Αρκάντινα, ίσως επίσης μετατίθεται η ιδέα της λίμνης του έργου και στην παράστασή μας ‘λίμνη’ γίνεται το θέατρο, όπου κυκλοφορούν τα πρόσωπα σαν στοιχειά" εξηγεί ο σκηνοθέτης, που συμπληρώνει με τον "Γλάρο" την τσεχοφική τριλογία του, ύστερα από τις "Τρεις αδελφές" και τον "Θείο Βάνια".

Πρόκειται για ένα έργο ιδιατέρως αγαπητό στους καλλιτέχνες, μια που θέτει στον πυρήνα του την ίδια τους την τέχνη: η Αρκάντινα είναι μια σπουδαία, αν και αποσυρμένη πια, ηθοποιός, ο γιος της Τρέπλιεφ, νέος καλλιτέχνης που διακατέχεται από τη φλόγα της αλλαγής, η Νίνα, παθιασμένη με το θέατρο αγωνίζεται να δουλέψει ως ηθοποιός, ο Τριγκόριν αναγνωρισμένος συγγραφέας. Παράλληλα μιλάμε για ένα έργο όπου η σπουδαιότητα της τέχνης ταυτίζεται σχεδόν με την ίδια την ύπαρξη, με τον τρόπο να ζει κανείς, κι αυτό δείχνει να το παίρνει ιδιαιτέρως υπ’ όψιν της η παράσταση. Ο παθιασμένος λόγος του Τρέπλιεφ για την ανάγκη να βρεθούν νέες θεατρικές φόρμες διαπερνάει την ερμηνεία του Αινεία Τσαμάτη, που δείχνει να φλογίζεται από μία πολύ μεγαλύτερη αγωνία: "Το θέατρο είνα είναι πράγματι ένας τρόπος να υπάρξει ο ήρωας", μας λέει ο ηθοποιός, "με τους δικούς του τρόπους, όμως, με μια νέα πρόταση, ειδικά καθώς έχει απέναντί του την Αρκάντινα".

Αλήθεια, όμως, εκατό χρόνια μετά τη συγγραφή του "Γλάρου" και καθώς όλα έχουν δοκιμαστεί στο θέατρο, για ποιες νέες φόρμες μπορούμε να μιλάμε; "Πέρα απ’ όσα ψάχνει ο Τσέχοφ για το θέατρο στον ‘Γλάρο’, όπου σαν να τοποθετεί τρεις εκδοχές του εαυτού του (τη μεγαλύτερη του Τριγκόριν, τη νεότερη που αγωνιά του Τρέπλιεφ και την πιο επικριτική του γιατρού, που δείχνει να τα έχει απορρίψει όλα), νομίζω πως αναφέρεται και σε τρόπους για να ζούμε αλλιώς" μας ξαφνιάζει με την απάντησή του ο Καραντζάς: "Σαν να ψάχνονται και μέσα στις προσωπικές σχέσεις άλλου είδους ελευθερίες, με αποκορύφωμα την παράκληση του Τριγκόριν προς την Αρκάντινα να τον αφήσει ελεύθερο, ώστε να ζήσει τον έρωτά του με τη Νίνα", συμπληρώνει. Για τη Θεοδώρα Τζήμου (Αρκάντινα), πάντως, η απάντηση βρίσκεται στη συνεχή δοκιμασία των ορίων του ίδιου του ηθοποιού: "στο ‘Γλάρο’ διαπραγματευόμαστε συνεχώς τι είναι θέατρο, πόσο είσαι θεατρικό πρόσωπο και πόσο δεν είσαι, κι αυτό είναι, πράγματι, κάτι υπαρξιακό, έχει να κάνει με τα όρια της ύπαρξής σου ως ηθοποιού, όχι στενά με τη θεατρική φόρμα ή το ρόλο. Το έργο δίνει το χώρο για να περιέλθεις σε μια τέτοια υπαρξιακή δίνη", εξηγεί.

Προφανώς, ο "Γλάρος" δεν αποσκοπεί σε κάποια λιγότερο ή περισσότερο θεωρητική τοποθέτηση περί θεατρικών ειδών, αλλά μιλάει με έναν τρόπο για την αναγκαιότητα της τέχνης. "Το θέατρο ίσως καταφέρει να ενεργοποιήσει κάτι, να εντοπίσει την οικουμενική ψυχή για την οποία μιλάει το έργο του Κόστια", λέει ο Καραντζάς, ενώ η Νατάσα Εξηνταβελώνη (Μάσα) υποστηρίζει πως ο ίδιος ο "Γλάρος" "εμπεριέχει αυτή την οικουμενική ψυχή και αυτό συνιστά τη νέα φόρμα που προτείνει ο Τσέχοφ. Δεν είναι ένα έργο πρωταγωνιστών κι αυτό είναι επαναστατικό".  Η Δήμητρα Βλαγκοπούλου (Νίνα) συμπληρώνει πως αυτή η οικουμενική ψυχή μπορεί να βρίσκεται μες στην αγάπη, στο συνταίριασμα δύο ψυχών, όπως στην περίπτωση της ηρωίδας της και του Τρέπλιεφ και η Μαρία Φιλίνη (Πωλίνα) αναφέρεται στο θέατρο ως μια συνθήκη "απόλυτης έκθεσης σε κάτι που μπορεί να πιστεύεις πως δεν κάνεις πολύ καλά, αλλά το κάνεις μαζί με άλλους σε έναν κοινό βίο αμηχανίας και έκθεσης. Πρόκειται για ένα ψυχικό μοίρασμα", λέει, με τον Καραντζά να συμφωνεί πως "το μοίρασμα αυτής της κοινής ανεπάρκειας είναι ενδυναμωτικό".

Είναι πρόκληση, πάντως, για έναν σκηνοθέτη να φανταστεί και να απεικονίσει πώς θα ήταν η παράσταση του Τρέπλιεφ, αυτό το νέο θέατρο που φέρνει σε αμηχανία τα υπόλοιπα πρόσωπα. Στην εκδοχή του Καραντζά, καταργεί τα όρια μεταξύ σκηνής και πλατείας, τα πρόσωπα εμφανίζονται ξαφνικά και σε μη αναμενόμενες θέσεις, "σαν μια προβοκατόρικη προσπάθεια που ενοχλεί ένα σύμπαν ανθρώπων που έχει μάθει σε μια μετωπική και στατική αντιμετώπιση της θέασης", εξηγεί ο σκηνοθέτης, συμπληρώνοντας πως ο χώρος του Προσκηνίου του πρόσφερε την κατάλληλη συνθήκη: "η δράση ειδικά στην πρώτη πράξη απλώνεται σε ολόκληρο το θέατρο, σκηνή και πλατεία. Δεν θα επέλεγα κάτι τέτοιο, αν ήμουν στο Τσίλλερ για παράδειγμα, σε ένα τεράστιο θεάτρο δηλαδή.  Εδώ υπάρχει εγγύτητα, κάτι που ανοίγει ακόμη περισσότερο τα ερωτήματα του έργου πάνω στις έννοιες ‘παίζω’, ‘βλέπω’, ‘είμαι θεατής αλλά και δρων πρόσωπο’", εξηγεί, ενώ ο Μανώλης Μαυροματάκης (Τριγκόριν) επισημαίνει πως πρόκειται για μια επιλογή που "ενεργοποιεί και τους θεατές: χρειάζεται να μετακινηθούν ώστε να δουν από πού προέρχεται το ερέθισμα, κάτι που οξύνει τις αισθήσεις τους, χωρίς η παράσταση να γίνεται διαδραστική".

Ως ακόμη μεγαλύτερη πρόκληση ακούγεται πάντως ο τρόπος που επιλέγει ο σκηνοθέτης να δείξει τη συντριβή του Τρέπλιεφ, καθώς οδεύουμε στην τελευταία πράξη. Και στον "Γλάρο" ο Τσέχοφ παρουσιάζει ανεκπλήρωτες φιλοδοξίες, ανανταπόδοτους έρωτες, πρόσωπα με μεγάλα όνειρα που διαψεύδονται˙ τα περισσότερα διατηρούν με κάποιο τρόπο την πίστη τους, όχι όμως αυτός, γι’ αυτό και αυτοκτονεί. Αυτή η ήττα, η κλιμακούμενη παραίτηση που θα τον οδηγήσει στο έσχατο τέλος, θα πάρει τη μορφή του θεάτρου που απεχθανόταν ο ήρωας, με το σκηνικό να αναστηλώνεται σιγά-σιγά για να καταλήξει σε ένα τυπικό θέατρο του 19ου αι. και μια παράσταση νατουραλιστική, με σκηνικά εφέ για τη δημιουργία αληθοφάνειας: "Πρόκειται για πράγματα που δεν έχω κάνει ποτέ στο θέατρο, κι αυτό ήταν για μένα ένας πειραματισμός, να δω πώς μια φόρμα ρεαλιστικής αφήγησης μπορεί να έχει νόημα", λέει ο σκηνοθέτης. Εξάλλου, ο "Γλάρος" και η σύγκρουση παλιού και νέου θεάτρου μέσω της Αρκάντινα και του Τρέπλιεφ, που εκφράζουν προσωπικές αγωνίες για τη θέση τους στην τέχνη, εγείρει και δικές του αγωνίες: "Με απασχόλησε πάρα πολύ το ερώτημα με ποιο τρόπο υπάρχω μέσα στο θέατρο και αναρωτιέμαι ως δημιουργός σε ποια περιοχή ανήκω. Έχω την αγωνία αν κάτι με έχει προσπεράσει και έχει ανθίσει κάτι καινούριο που δεν μπορώ να παρακολουθήσω, αλλά έχω κι ένα άλλο κομμάτι και μπορεί να κοιτάω κριτικά κάποιον καλλιτέχνη που κάποτε θεωρούσα σπουδαίο και τώρα αναρωτιέμαι γιατί κάνει αυτό το θέατρο - και την ίδια στιγμή όχι μόνο τον κατανοώ αλλά και λέω ότι μπορεί ήδη να συμβαίνει και με μένα αυτό, ή να συμβεί σε πέντε χρόνια", εξομολογείται.

Οι ηθοποιοί της παράστασης επιλέγουν μια ατάκα του ρόλου τους

Δρόσος Σκώτης/Σόριν Στην παράσταση που στήνει ο Τρέπλιεφ, ο Σόριν λέει: "Σε 200.000 χρόνια δεν θα υπάρχει απολύτως τίποτα". Εμένα αυτός ο μηδενισμός με απελευθερώνει πάρα πολύ.

Μανώλης Μαυροματάκης/Τριγκόριν "Δεν μου αρέσει ο εαυτός μου". Η κατάσταση με τη Νίνα τον ενεργοποιεί και μπαίνει σε μια διαδικασία αναστοχασμού, πηγαίνει βαθιά μέσα στον εαυτό του και γίνεται αυστηρός μαζί του. Είναι μια ουσιαστική, ειλικρινής διαδικασία.

Νατάσα Εξηνταβελώνη/Μάσα "Είμαι δυστυχισμένη", γιατί το βρίσκω υπαρξιακά πολύ βαθύ, καθόλου μονοδιάστατο. Στις στιγμές της μεγαλύτερης ευτυχίας παραμονεύει η δυστυχία και το αντίθετο, οπότε το να πεις "είμαι δυστυχισμένη" είναι απολύτως απελευθερωτικό, είναι μια στιγμή απόλυτης αλήθειας.

Γιώργος Ζυγούρης/Μεντβεντένκο "Στη θεωρία ναι, αλλά στην πράξη είναι αλλιώς". Γιατί μου υπενθυμίζει πως για να κάνεις κάτι υπάρχουν χίλιοι λόγοι να μην το κάνεις και μόνο ένας να το κάνεις: να το θέλεις πολύ.

Φιντέλ Ταλαμπούκας/Ντορν "Χάνεσαι μέσα στο πλήθος". Μου αρέσει αυτή ατάκα, ακριβώς γι’ αυτό: να χάνεσαι μέσα στο πλήθος.

Θεοδώρα Τζήμου/Αρκάντινα "Για μια στιγμή σκοτείνιασαν όλα". Είναι κάτι που το καταλαβαίνω κάπως βαθιά. Μπαίνεις σε μια σκοτεινή περιοχή, μπορεί να συμβαίνει συχνά και γι’ αυτό με αγγίζει.

Αινείας Τσαμάτης/Τρέπλιεφ "Μέσα μου υπάρχουν ο Μεγαλέξανδρος, ο Καίσαρας, ο Σαίξπηρ, ακόμη και το πιο ταπεινό σκουλήκι". Είναι κάτι που εμπεριέχει τους πάντες και όλα, μέσα σε μια διαδικασία.

Μαρία Φιλίνη/Πωλίνα "Ο Κόστια παίζει. Υποφέρει ο καϋμένος". Το βρίσκω ως υπέροχη περιγραφή ενός έρωτα.

Δήμητρα Βλαγκοπούλου/Νίνα "Ωραία είναι εδώ, ζεστά, γλυκά". Για μένα αυτό περιγράφει και το θέατρο το ίδιο.