Δημήτρης Μυλωνάς: "Το θέατρο έβγαλε τα μάτια του, σαν άλλος Οιδίποδας, και είδε"

Ο σκηνοθέτης και ηθοποιός Δημήτρης Μυλωνάς που μοιράζεται το τιμόνι του θεάτρου Από Μηχανής για τρίτη χρονιά από κοινού με την ηθοποιό και σύζυγό του Άννα Ελεφάντη, μιλά στο "α" με αφορμή τις παραστάσεις που σκηνοθετεί στο θεατρικό του σπίτι -κι όχι μόνο- αλλά και για την επιτυχημένη σκηνική του σύμπραξη με τον Σωτήρη Χατζάκη. Μας αποκαλύπτει ποια πράγματα θεωρεί το Α και το Ω στο θέατρο, ποιος είναι ο σύγχρονος ρόλος του καλλιτέχνη, τη στάση του απέναντι στα σύγχρονα εργασιακά ζητήματα του κλάδου αλλά και την άποψη του για το #MeToo στο ελληνικό θέατρο.

Ποια είναι τα κριτήρια επιλογής σας για να σκηνοθετήσετε ένα έργο;
Η επιλογή του έργου γίνεται ως επί το πλείστον από κοινού με τους συνεργάτες. Μου αρέσει και με αναζωογονεί να συνεργάζομαι με ανθρώπους από διαφορετικές δημιουργικές αφετηρίες, όπως και να δουλεύω με διαφορετικά είδη θεάτρου. Μπορείς να κάνεις θέατρο χωρίς σκηνοθέτη, σκηνικά, κείμενο, μουσική ακόμα και χωρίς θέατρο αλλά οπωσδήποτε για να γίνει μια θεατρική πράξη απαιτείται ένας θεατής κι ένας ηθοποιός. Για μένα σε κάθε παράσταση το Α και το Ω είναι ο ηθοποιός. Ο σκηνοθέτης δεν έχει να κάνει με τη χωροθέτηση αλλά με το λόγο που ανεβαίνει μια παράσταση. Με τη λογική αυτή σε κάθε παράσταση προσπαθώ να βγάλω το καλύτερο του. Δεν πιστεύω, δηλαδή, σε ένα τιμωρητικό θέατρο όπου πρέπει να βασανίσεις τους ηθοποιούς. Πιστεύω ότι μέσα από τη διαδικασία της χαράς, του παιχνιδιού και της αμοιβαίας συνεργασίας μπορείς να φτάσεις σε υψηλά επίπεδα καλλιτεχνικής δημιουργίας. 

"Στην εποχή των social media και της εικόνας το θέατρο αποτελεί μια τελευταία χαραμάδα άμεσης επικοινωνίας".

Από εκεί πηγάζει και η συνεργασία σας με τους ηθοποιούς ακόμη και σε επίπεδο κειμένου;
Προέρχομαι από την Πειραματική Σκηνή του Εθνικού Θεάτρου. Δάσκαλος μου στη σχολή και μετέπειτα υπήρξε ο Στάθης Λιβαθινός. Όταν άνοιξα τα δικά μου φτερά, πέρασα από όλη τη γκάμα του θεάτρου. Η εμπειρία από όλες αυτές τις θέσεις μου έχει δώσει τη δυνατότητα να δω το θέατρο στο όλον του σε πρακτικό επίπεδο κι έτσι να μπορώ να μπαίνω πιο εύκολα στη θέση του άλλου.

Πώς βλέπετε το μέλλον του θεάτρου;
Το θέατρο θα συνεχίσει να υπάρχει γιατί είναι μια εστία δημοκρατίας και συνεύρεσης των ανθρώπων στο εδώ και τώρα και περιλαμβάνει όλη τη διαδικασία της ζωής. Αυτό είναι που το κάνει αναντικατάστατο ανεξαρτήτως πολέμου, καταστροφής, κορονοϊού. Γεννιέται, ενηλικιώνεται και πεθαίνει στη διάρκεια της παράστασης. Το live streaming ήταν τελείως παροδικό και δεν έχει καμία σχέση με τη θεατρική λειτουργία όσο επαγγελματική κι αν είναι η βιντεοσκόπηση. Είναι σίγουρα σημαντικό για ιστορικούς και εκπαιδευτικούς σκοπούς ή και σε περιπτώσεις ανθρώπων που δεν μπορούν να έρθουν στο θέατρο ακόμη και για την ομογένεια. Χωρίς ζωντανή επαφή όμως θέατρο δεν υπάρχει. Στην εποχή των social media και της εικόνας το θέατρο αποτελεί μια τελευταία χαραμάδα άμεσης επικοινωνίας. 

"Το θέατρο δυστυχώς δεν μπορεί να φέρει κοινωνική επανάσταση αλλά έστω κι έναν θεατή να αφυπνίσεις, αυτός μπορεί να βρει τη δύναμη να φέρει κάτι διαφορετικό".

Ποιος είναι ο ρόλος του καλλιτέχνη σήμερα;
Είμαστε σε εποχή πολέμου. Έτυχε σε εμάς, όπως και σε άλλους στο παρελθόν, να ζήσουμε μια πανδημία τώρα, η οποία ως φυσικό φαινόμενο θα επιστρέψει. Ο μεγαλύτερος εχθρός της ανθρωπότητας είναι οι ιοί. Από γενιά σε γενιά, μαζί με τη βοήθεια της επιστήμης, της ιατρικής, της τεχνολογίας τα πράγματα βελτιώνονται. Να πούμε βέβαια ότι αυτά τα οφέλη δεν τα γεύεται όλη η ανθρωπότητα. Αφορούν κυρίως τον κόσμο του καπιταλισμού. Αυτό είναι ένα ζητούμενο που πάντα πρέπει να το έχουμε στόχο, ειδικά όσοι ασχολούμαστε με τις τέχνες και κατ’ επέκταση με τον άνθρωπο. Εμείς, λοιπόν, πρέπει να έχουμε σημαία μας την κοινωνική δικαιοσύνη, την αλληλεγγύη, την ισότητα. Αυτό κατά τη γνώμη μου είναι ο αριστερός άνθρωπος. Ζούμε σε μία απολιτίκ εποχή που η νεολαία ξορκίζει τα κόμματα και τις πολιτικές τοποθετήσεις. Η αποχή του ανθρώπου από τα κοινά και ο φόβος των καλλιτεχνών να πάρουν θέση για τα κοινωνικά, οικονομικά και πολιτικά γεγονότα αποτελούν κομμάτι ενός φαινομένου που κατασκευάζεται εδώ και πάρα πολλά χρόνια το οποίο εξυπηρετεί τα συμφέροντα του συστήματος. Εγώ πιστεύω σε έναν ενεργό καλλιτέχνη που τοποθετείται μέσα στην κοινωνία. Το θέατρο δυστυχώς δεν μπορεί να φέρει κοινωνική επανάσταση αλλά έστω κι έναν θεατή να αφυπνίσεις, αυτός μπορεί να βρει τη δύναμη να φέρει κάτι διαφορετικό. Είμαστε μία κοινωνία-δέκτης πληροφοριών. Μπορεί η πρόσβαση στη γνώση να είναι πλέον πολύ εύκολη, όμως οι τόνοι πληροφορίας που δεχόμαστε καθημερινά μας οδηγούν στην παραπληροφόρηση και στη συνέχεια στην ισοπέδωση. Αυτό το βλέπουμε και στο θέατρο, πιο συγκεκριμένα στην κριτική του θεάτρου. Πόσοι από τους κριτικούς που γράφουν έχουν τα απαραίτητα προσόντα για να γράψουν; Ελάχιστοι. Το ίντερνετ δίνει τη δυνατότητα σε οποιονδήποτε να ανοίξει μια ιστοσελίδα και να γράφει κριτική. Η κριτική είναι ένα μέρος της τέχνης που σκοπό έχει να βοηθήσει όχι μόνο τον καλλιτέχνη να γίνει καλύτερος αλλά και τον θεατή. Ζούμε σε μια θολή εποχή όπου κάτι γεννιέται και κάτι πεθαίνει. Γίνεται μια μάχη αυτή τη στιγμή σε όλα τα μέτωπα. Η ιστορία δεν σταματά, αυτή η μεταβατική περίοδος θα ξεκαθαρίσει και το καινούργιο θα γεννηθεί. Κάποια στιγμή θα έρθει η Αναγέννηση νομοτελειακά.
 

Τι άλλα σχέδια έχετε για το Από Μηχανής;
Πήραμε το θέατρο αυτό μαζί με την Άννα Ελεφάντη για δέκα χρόνια. Απομένουν επτά. Το Από Μηχανής είναι το σπίτι μας. Είναι ο χώρος που μας δίνεται η δυνατότητα να δοκιμάσουμε, να τολμήσουμε και να βρούμε καινούργια πράγματα, να γίνουμε καλύτεροι, να κάνουμε λάθη, να μάθουμε, να τσακωθούμε, να αγαπηθούμε. ο Από Μηχανής είναι αυτό που μας δίνει ταυτότητα, όπως του δίνουμε κι εμείς. Συνειδητά, βέβαια, δουλεύω και σε άλλους θεατρικούς χώρους όχι μόνο για να μην ιδρυματοποιούμαι αλλά και για να παίρνω ερεθίσματα και να ανανεώνομαι. Ο καλλιτέχνης οφείλει να είναι παρατηρητής της ζωής, σκεύος αποδοχής των πραγμάτων που συμβαίνουν γύρω του και πρέπει να τον απασχολούν τα πάντα, από το πιο ευτελές μέχρι το πιο υψηλό. Και φέτος έχουμε επιλεγεί για τις επιχορηγήσεις από το Υπουργείο Πολιτισμού. Παλιά θέατρα όπως το Από Μηχανής έπαιρναν πολύ μεγαλύτερες επιχορηγήσεις. Έτσι, δημιουργήθηκε η έκρηξη των μεγάλων σκηνοθετών τη δεκαετία του ‘80 και του ‘90, όπως ο Λευτέρης Βογιατζής, ο Μιχαήλ Μαρμαρινός, ο Σπύρος Ευαγγελάτος, και των μεγάλων πρωταγωνιστών. Τα πιο μικρά θέατρα, δηλαδή εκεί που θα γίνει το πείραμα και το πείραγμα των έργων. Τότε πληρωνόντουσαν καλύτερα και οι ηθοποιοί. Με τα μνημόνια σταμάτησαν οι συλλογικές συμβάσεις, διαλύθηκε το εργασιακό τοπίο και ο καθένας μπορεί να κάνει ό, τι θέλει στο ελεύθερο θέατρο. Εγώ είμαι υπέρ του να μπουν κανόνες για να ξέρουμε ότι όλες οι δουλειές είναι επαγγελματικές έτσι ώστε να προστατεύεται και ο εργαζόμενος αλλά και ο παραγωγός. Είναι σωστή και τολμηρή η κίνηση του Υπουργείου φέτος να επιχορηγήσει με μονοετή αλλά και διετή προγραμματισμό. Πρέπει να δοθούν περισσότερα λεφτά στο θέατρο γιατί το θέατρο είναι πνεύμονας. Είμαστε μια από τις θεατρικές πρωτεύουσες της Ευρώπης που έχουμε καλό θέατρο. Και πολύ θέατρο και καλό. Στην Ελλάδα το επίπεδο των καλλιτεχνών είναι πολύ καλό, αν και υπάρχει θέμα με τις σχολές, ποιοι και πόσοι βγαίνουν από αυτές. Ένα από τα πιο σοβαρά εργασιακά ζητήματα είναι επίσης η άδεια ασκήσεως επαγγέλματος. 

"Εγώ ανέβασα το έργο του Σαίξπηρ για να πω ότι όλοι έχουμε ένα Μάκμπεθ μέσα μας, αν γεννηθούν οι προτεινόμενες συνθήκες. Τα έχουμε όλα μέσα μας. Ανάλογα με το πως μεγαλώσαμε, τις εμπειρίες μας και τις κοινωνικές συνθήκες της στιγμής στην οποία βρισκόμαστε μπορεί αυτό συνειδητά ή ασυνείδητα να αναδειχθεί". 

Ξεκινήσατε με το "Δάνειο" και τώρα ανεβαίνει και το Σλουθ. Έχετε αναπτύξει μια καλλιτεχνική συγγένεια με τον Σωτήρη Χατζάκη;
Ο Σωτήρης Χατζάκης ήταν ο πρώτος που με σκηνοθέτησε μετά την Πειραματική Σκηνή του Εθνικού Θεάτρου. Βρεθήκαμε ξανά με το "Δάνειο" του Τζόρντι Γκαλθεράν. Ταιριάζουμε πάρα πολύ εντός και εκτός σκηνής. Συνεχίζουμε τώρα με το "Σλουθ" του Άντονι Σάφερ που πάει πάρα πολύ καλά και ευελπιστούμε αυτή η επιτυχημένη συνεργασία, που δεν είναι ευκαιριακή, να συνεχιστεί και με άλλα πράγματα. Έτσι κι αλλιώς μέσα στην επιχορήγηση του Από Μηχανής συμπεριλαμβάνεται και μια παράσταση που θα σκηνοθετήσει ο Σωτήρης Χατζάκης. Ο Σωτήρης Χατζάκης είναι φίλος και αδελφός μου και καλλιτεχνικά και προσωπικά. Το "Σλουθ" είναι έργο που θεωρείται κλασικό στο είδος του, όπου ένας άνδρας, τον οποίο υποδύεται ο Σ. Χατζάκης, καλεί τον εραστή της γυναίκας του και τον ρωτάει αν πρόκειται να την παντρευτεί. Εκείνος απαντάει "Θα την παντρευτώ, με την άδεια σας φυσικά". Με αφετηρία το γεγονός αυτό ξετυλίγεται ένα τρελό, σατανικό γαϊτανάκι μεταξύ αυτών των δύο αντρών με αφορμή την ωσεί παρούσα γυναικεία φιγούρα, το μήλο της έριδος ανάμεσά τους. Το έργο μιλάει για την ανθρώπινη μοναξιά και την ανάγκη του ανθρώπου να βρίσκεται με κάποιον άλλον, ανεξαρτήτως φύλου. Δημιουργείται ένα παιχνίδι υπαρξιακό, φιλοσοφικό, σεξουαλικό αλλά και κοινωνικό καθώς ο Άντονι Σάφερ εισάγει και τη διαφορά της κοινωνικής τάξης ανάμεσα στους δύο άνδρες. Ο ένας είναι ένας φτωχός Ιταλός μετανάστης και ο άλλος ένας πλούσιος γηγενής Άγγλος. Όπως του λέει χαρακτηριστικά ο Ιταλός "Κάθε είδος πλουτισμού είναι ένα ποινικό αδίκημα". Στο έργο αλλά και γενικότερα χωρίς τη γυναίκα δεν γίνεται τίποτα. Η γυναίκα είναι τα πάντα. Γι’ αυτό και στο "Περιμένοντας τον Γκοντό" του Μπέκετ δεν υπάρχει ελπίδα γιατί δεν υπάρχει γυναίκα. Τελειώνει ο κόσμος γιατί δεν υπάρχει συνέχεια. Η γυναίκα είναι η συνέχεια, η Μάνα Γη, η ρίζα μας, εκεί που γεννηθήκαμε όλοι και καταφεύγουμε όλοι. Στο "Σλουθ" υπάρχει ακόμη ελπίδα. Γι’ αυτό και ξεσκίζονται αυτοί οι δύο άντρες, γιατί χωρίς τη γυναίκα είναι μόνοι τους. Στη δική μας παράσταση δεν υπάρχει διασκευή ως προς την πλοκή του έργου.

Μπέκετ έχετε ανεβάσει ποτέ;
Όχι. Είναι το όνειρο μου. Έχω ανεβάσει τις "Τρεις αδελφές" του Άντον Τσέχοφ, τον "Μάκμπεθ" του Σαίξπηρ φέτος και θέλω στο μέλλον να ανεβάσω Μπέκετ. Θεωρώ ότι αυτοί οι τρεις συγγραφείς είναι οι κολώνες του θεάτρου μαζί με τους αρχαίους τραγικούς. Ο Μπέκετ είναι η σύγχρονη αρχαία ελληνική τραγωδία. Αν ανέβει σωστά είναι συμβάν οι παραστάσεις των μπεκετικών έργων. 

Πώς φτάσατε από τον "Μάκμπεθ" του Ουίλιαμ Σαίξπηρ στο "Μάκμπεθ – ο κύκλος του στΑΙΜΑτος";
Κάναμε μια διασκευή τριών ατόμων στον "Μάκμπεθ" Δουλέψαμε καταπληκτικά με τον Γιάννη Νταλιάνη που έκανε τη μετάφραση, την Άννα Ελεφάντη και τον Θανάση Βλαβιανό που έχει γράψει τη μουσική. Ο τίτλος της παράστασης μπλέκει την έννοια της εξουσίας, το στέμμα, με το αίμα. Όποιος πάρει την εξουσία και βάλει το στέμμα αλληγορικά, όπως είδαμε και στο θέατρο με τις καταγγελίες, πρέπει να ξέρει ότι αυτό έχει ημερομηνία λήξης και ότι θα έρθει ο επόμενος μετά. Όποιος θεωρήσει ότι θα έχει για πάντα την εξουσία, διαπράττει ύβρη και θα έρθει αντιμέτωπος με τη νέμεση. Εγώ ανέβασα την παράσταση για να πω ότι όλοι έχουμε ένα Μάκμπεθ μέσα μας, αν γεννηθούν οι προτεινόμενες συνθήκες. Τα έχουμε όλα μέσα μας. Ανάλογα με το πως μεγαλώσαμε, τις εμπειρίες μας και τις κοινωνικές συνθήκες της στιγμής στην οποία βρισκόμαστε μπορεί αυτό συνειδητά ή ασυνείδητα να αναδειχθεί. Η πνευματικότητα και η ωριμότητα μας, παράλληλα, συνάδουν στον άνθρωπο που θα βγάλουμε προς τα έξω. 

Ο Ντάριο Φο είναι ένας συγγραφέας που προτρέπει να προσαρμόζονται τα έργα του στην εποχή που ανεβαίνουν. Πώς ακουμπάει στο σήμερα η δική σας διασκευή πάνω στο "Δεν πληρώνω, Δεν πληρώνω";
Ο Ντάριο Φο είναι αυτό που λέμε ένας παλιάτσος της Κομέντια ντελ άρτε αλλά ταυτόχρονα και πολύ πολιτικός με ξεκάθαρο αριστερό πρόσημο, χωρίς όμως να σηκώνει το δάχτυλο. Το "Δεν πληρώνω, Δεν πληρώνω" είναι ένα αριστερό έργο με την πανανθρώπινη αξία του. Με βάση αυτό εγώ μετέφερα την υπόθεση στην σύγχρονη Ιταλία και έπλασα μια ωδή για τους Μόντι Πάιθον με πολύ τρέλα, πολύ χαρά κι έναν εξαιρετικό θίασο στο Γυάλινο Μουσικό Θέατρο με τη Μπέσυ Μάλφα, τον Γιώργο Σουξέ, την Κατερίνα Τσάβαλου, τον Θοδωρή Ρωμανίδη, τον Βασίλη Ρίσβα και τον Τόνυ Δημητρίου. Η κωμωδία αυτή είναι πιο επίκαιρη από ποτέ λόγω της κρίσης που συνεχίζεται, δεν έχει όμως να κάνει με το ευτελές του πράγματος. Έχει να κάνει με μια συλλογική μορφή αντίστασης. Δηλαδή να κάνουμε κάτι όλοι μαζί ενάντια στην αδικία του συστήματος. Γι’ αυτό είναι σπουδαίο έργο. 

Πως προέκυψε η συνεργασία σας με την Κατερίνα Ζαρίφη στο "Cavewoman";
Ο κωμικός μονόλογος της Έμα Πίρσον είναι η γυναικεία πλευρά πάνω στο στο "Defending the Caveman" του Ρομπ Μπέκερ. Η Κατερίνα Ζαρίφη είναι ιδιοσυγκρασιακά η ιδανική "Cavewoman". Είναι μια φοβερή επαγγελματίας και συνεργάτης. Η αμεσότητα που έχει σε σχέση με το κοινό και ο τρόπος που αντιμετωπίζει το κείμενο αποδεικνύουν πόσο καλή ηθοποιός είναι. Όπως η καλή τραγωδία είναι κωμωδία έτσι και η καλή κωμωδία είναι τραγωδία. Έτσι ακριβώς και στο "Cavewoman" μέσα από τραγελαφικές καταστάσεις αναδεικνύεται η μοναξιά της σύγχρονης γυναίκας και το πως επιβιώνει σε μια ανδροκρατούμενη κοινωνία. 

Κάνετε με αυτόν τον τρόπο και το σχόλιο σας για τη γυναίκα σήμερα.
Το #MeToo στο ελληνικό θέατρο είναι μια επανάσταση. Είναι πολύ σπουδαίο που μίλησε το ελληνικό θέατρο και μακάρι να γινόταν και σε άλλους χώρους. Είναι σπάνιο και δείχνει μεγαλείο ψυχής και πνεύματος. Το να καταφέρουν οι γυναίκες αυτές να εκμυστηρευτούν σε δημόσιο λόγο τραύματα για τα οποία είτε γνώριζαν μόνο οι ίδιες είτε μόνο οι φίλοι τους είναι αποκαλυπτικό. Είναι η ουσία του θεάτρου, είναι η αλήθεια και πρέπει να την αντιμετωπίσουμε. Και γιατί οι επόμενοι που θα σκεφτούν να κάνουν κάτι τέτοιο θα το τολμήσουν πολύ πιο δύσκολα αλλά και γιατί ο επόμενος που θα το υποστεί θα μιλήσει πολύ πιο εύκολα. Όλο αυτό κάνει καλύτερο το θέατρο και τις εργασιακές του συνθήκες. Το ελληνικό θέατρο έβγαλε τα μάτια του, σαν άλλος Οιδίποδας, και είδε. Το είδε και η κοινωνία, η οποία πρέπει να αγκαλιάσει αυτήν την τόλμη και το θάρρος. Πολλές φορές μπορεί στο θέατρο να υπάρχουν εντάσεις και διαφωνίες. Αλλά είναι διαφορετικό το να εκμεταλλεύεσαι τη θέση ισχύος που σου προσφέρει το επώνυμο σου για να βιάζεις, να βρίζεις, να χτυπάς επανειλημμένα επί δεκαετίες. Πρόκειται για μια σύγχρονη ελληνική τραγωδία. 

Με αφορμή το "Όπου κι αν πας να μη χαθείς", τι έχει να μας πει μια σύγχρονη Οδύσσεια στο σήμερα;
Το έργο είναι του Νίκου Σκορίνη. Ξεκινάει από το 1950 και φτάνει μέχρι το 2010. Πρωταγωνιστής είναι ο Ορέστης, ένας αριστερός κομμουνιστής από τη Σπάρτη ο οποίος αγωνίζεται να κάνει τον κόσμο καλύτερο. Βλέπει την πτώση του υπαρκτού σοσιαλισμού, γεγονός πολύ σημαντικό για ανθρώπους σαν αυτόν για τους οποίους κατέρρευσε ένα όνειρο. Κάνω αυτό το έργο γιατί πιστεύω ότι χρειαζόμαστε έναν κομμουνισμό επειγόντως, ένα αντίπαλο δέος-φράχτη και τείχος απέναντι στον άκρατο χρηματοπιστωτικό καπιταλισμό, ο οποίος θεωρεί τον εργαζόμενο ως ένα γρανάζι μιας μηχανής. Χρειαζόμαστε επειγόντως το όραμα, την Ατλαντίδα, να βλέπουμε στο βάθος του ορίζοντα το καλύτερο για να δίνουμε τα πάντα να το φτάσουμε. Να δημιουργήσουμε με αυτόν τον τρόπο μια κοινωνία δικαιοσύνης, αγάπης και αλληλεγγύης. Παίζουν οι Δημήτρης Λιακόπουλος, Κωνσταντίνα Κλαψινού, Μαρούσκα Παναγιωτοπούλου, Τόνια Μαράκη, Δημήτρης Μπούρας και Κώστας Κουτρούλης, σε δραματουργική επεξεργασία της Άννας Ελεφάντη.