Οδυσσέα Παπασπηλιόπουλε, φοβάσαι το θάνατο;

Μεσημέρι, εν μέσω καύσωνα, τέτοιες συζητήσεις κάναμε με τον γνωστό ηθοποιό: περί θανάτου, δειλίας και αξιοπρέπειας. Χειμαρρώδης αλλά με φοβερό ειρμό, μας μιλά με αφορμή την αινιγματική τραγικωμωδία του Ευριπίδη που σκηνοθετεί στην Επίδαυρο στις 28-29/7 η Κατερίνα Ευαγγελάτου, με τον ιδιο πρωταγωνιστή.

Πώς είναι να ερμηνεύεις τον πιο δειλό ήρωα του αρχαίου δράματος; Δεν είμαι σίγουρος ότι ο Άδμητος είναι δειλός. Όποιος μπορεί να απαντήσει με σιγουριά τι θα έκανε μπροστά στο δίλημμα “θα πεθάνεις ή όχι;”, ας πει τον Άδμητο “δειλό”. Εγώ δεν μπορώ. Άρα, δεν μπορώ να χαρακτηρίσω τον Άδμητο.

Κι όμως. Ο Άδμητος, για να αποφύγει το θάνατο, δέχεται να πεθάνει η γυναίκα του, η Άλκηστη… Είναι όντως αντιηρωική η στάση του. Δεν λυτρώνεται ποτέ ο καημένος. Γι’ αυτό ακριβώς ο Άδμητος είναι η τρομερή και αδυσώπητα μικρή κι ασήμαντη σκιά της ανθρώπινης ύπαρξης που κοιτάζει το μεγαλείο της πράξης κάποιου άλλου –εδώ, της Άλκηστης– με δέος, μην ξέροντας τι να πει και τι να κάνει. Με συγκινεί βαθιά και με συναρπάζει ο ρόλος αυτού του τόσο αμήχανου και τόσο σύγχρονου προσώπου. Πόσο σκοτεινό, ύπουλο και συναρπαστικό έργο είναι η “Άλκηστη” θα πω κι εγώ, με ανάλογο δέος! Και πόσο σύγχρονος ο Ευριπίδης…

Με ποιά έννοια είναι σύγχρονος ο Ευριπίδης; Μα, οι ήρωές του σηκώνουν ακόμη και ψυχολογική ανάλυση. Δεν είμαι υπέρ αυτών των αναγνώσεων στην αρχαία τραγωδία. Μένεις, όμως, έκθαμβος μπροστά στη σύλληψη του Ευριπίδη. Είναι τόσο αναποφάσιστο και ανοιχτό αυτό το έργο. Ούτε για μια στιγμή δεν είσαι σίγουρος τι από όσα γίνονται είναι δραματικά, κωμικά, γελοία, φριχτά ή βαθιά ανθρώπινα…

«Ιλαροτραγωδία» σύμφωνα με τους μελετητές, έργο παράξενο για όλους όσους καταπιάνονται με αυτό. Τι γίνεται στην «Άλκηστη»; Ένας βασιλιάς, ο Άδμητος, μαθαίνει ότι θα γλιτώσει το θάνατο, αν κάποιος δεχτεί να πεθάνει αντί για εκείνον. Οι ηλικιωμένοι γονείς του αρνούνται να πάρουν τη θέση του. Όμως, η γυναίκα του, η Άλκηστη, προσφέρεται και, πράγματι, πεθαίνει. Όλο το έργο αφορά τις συνέπειες του θανάτου^ της προσφοράς –της Άλκηστης– και της αποφυγής – του Άδμητου. Με την παρέμβαση του Ηρακλή, η Άλκηστη επιστρέφει από τον Άδη –μόνο που αυτό το «επιστρέφει» είναι εντός πολλών εισαγωγικών. Τα γεγονότα αυτής της ημέρας διατρέχει ο Ευριπίδης.

Εσύ φοβάσαι το θάνατο; Απεριόριστα. Φοβάμαι, όμως, κυρίως την απώλεια της συνείδησης, της ορθής λειτουργίας του μυαλού. Για ό,τι δηλαδή μπορεί να σου στερήσει τη σύνδεση με την πραγματικότητα, είτε πρόκειται για μια πάθηση –άνοια; Αλτσχάιμερ;- είτε για την τρέλα. Αμέσως μετά, φοβάμαι τον θάνατο. Η απώλεια της συνείδησης, εξάλλου, ένας θάνατος είναι.

Ως Άδμητος έχεις μια φοβερή σκηνή με τον Γιάννη Φέρτη που παίζει τον πατέρα σου…
Ναι, ένα αριστούργημα είναι αυτή η σκηνή. Δυο τύποι θεωρητικολογούν πάνω από ένα πτώμα –της Άλκηστης. Στο τέλος, εύχονται ο ένας τον θάνατο του άλλου! Είναι σάτιρα; Είναι ευτράπελη κωμωδία τύπου Monty Python; Είναι δράμα; Το βέβαιο είναι ότι ο πατέρας αυτός είναι ο Άδμητος λίγα χρόνια μετά. Μοιάζουν τόσο πολύ. Έχουν τις ίδιες δικαιολογίες και επιχειρήματα, ο καθένας με το δικό του τρόπο. Είναι …φτυστοί! Το ότι τον παίζει ο Γιάννης Φέρτης είναι για μένα μια ευτυχία. Αυτό που εύχομαι να μου συμβεί μεγαλώνοντας και παραμένοντας σε αυτήν τη δουλειά είναι να μοιάζω έστω και λίγο στον Γιάννη Φέρτη. Είναι διαθέσιμος σαν εικοσάχρονος πρωτόβγαλτος ηθοποιός. Αυτό είναι πολύ θαυμαστό και ζηλευτό. Πρέπει να είσαι πολύ σοφός για να το κάνεις αυτό.
Ποια είναι η σκηνοθετική γραμμή της Κατερίνας Ευαγγελάτου;
Αντιμετωπίζουμε το έργο του Ευριπίδη σαν κάτι πολύ σκοτεινό και ύπουλο. Αδιόρατα, η αισθητική –τα κοστούμια μας- παραπέμπουν στη Χούντα της δεκαετίας του ‘70. Υπάρχει, γενικότερα, η ανατριχιαστική αίσθηση ότι όλα συμβαίνουν σε ένα απολυταρχικό κράτος. Αξίζει να προσέξεις πως δοξάζει ο Χορός τον Άδμητο, τον βασιλιά-ηγέτη αυτού του κράτους…
Κάποιοι συνάδελφοί σου, αποχωρώντας από την «Άλκηστη», καταφέρθηκαν στα social media εναντίον της σκηνοθέτιδάς σας…
Με θλίβει και με ταράζει η ευκολία με την οποία το ιδιωτικό γίνεται δημόσιο. Δεν έχω, εξάλλου, σχέση με αυτά τα μέσα, ούτε από άποψη ούτε από σνομπισμό αλλά καθαρά από δυσλειτουργία. Δεν το ‘χω! Κινδυνεύω να ακουστώ σαν …παππούς αλλά αυτή η ατέλειωτη σούπα του ίντερνετ δεν μου πάει καθόλου. Με σοκάρει, λοιπόν, το πώς κάποιος, ύστερα από μια σύγκρουση, αντί για μια ευθεία αντιπαράθεση, βγαίνει και καταφέρεται εναντίον της προσωπικότητας του άλλου. Είναι τραγικό. Και άδικο. Το μόνο που μπορείς να καταλογίσεις στην Κατερίνα είναι η απαίτηση. Οι συνθήκες της πρόβας θεωρώ, όμως, ότι είναι άψογες. Έχω δουλέψει με πολλούς σκηνοθέτες. Τους έχω συναντήσει ακόμη και σε δύσκολες στιγμές ή σε στιγμές που, πραγματικά, πέρασαν το όριο. Εδώ δεν συνέβη κάτι τέτοιο.
Μια βασική οδηγία που σας δίνει η Κατερίνα;
Μια φράση-κλειδί ίσως να είναι το «μετέωρο». Δεν μπορώ να σου πω αν μας τη λέει, σίγουρα όμως την υπονοεί. Γιατί τίποτα δεν είναι βέβαιο σε αυτό το κείμενο. Τίποτα δεν αποκρυπτογραφείται εύκολα. Θυμάσαι πως τελειώνει; Μέσα σε μια ερημιά. Με ένα «αλλιώς τα περίμενες, αλλιώς τα φέρνει η ζωή». Πολύ συχνά οι άνθρωποι βρισκόμαστε μπροστά σε κάτι που νομίζουμε ότι θέλουμε να κάνουμε αλλά ίσως και να είναι κάτι που οι άλλοι θέλουν να κάνουμε ή οι άλλοι να νομίζουν ότι κάνουμε. Ξαφνικά κάνεις ψυχοθεραπεία και ανακαλύπτεις ως βασική σου λειτουργία κάτι που ουδέποτε είχες συνειδητοποιήσει ή, έστω, φανταστεί!

Αναφέρεσαι στη ψυχοθεραπεία ως γνώστης… Ναι, έχω κάνει. Η ψυχοθεραπεία είναι μια ιστορία πολύ αναγκαία. Η ενασχόληση με τον εαυτό που ουδεμία σχέση έχει με τον εγωισμό ή τον εγωκεντρισμό αλλά έχει να κάνει με τη συνείδηση μας είναι η μόνη και αναγκαία συνθήκη για να μπορέσει κανείς να συνυπάρξει με τον άλλο. Γιατί σου δείχνει τη σχέση με τον εαυτό σου και τη συνείδησή σου, με αυτό το «ποιος είμαι, τι κάνω και γιατί το κάνω;» Ο Άδμητος, ας πούμε, βρίσκεται διαρκώς αντιμέτωπος με πράγματα που του συμβαίνουν και όχι με πράγματα που κάνει. Ποτέ δεν λέει «έκανα αυτό». Πάντα λέει «έπαθα αυτό» ή «μου έκαναν εκείνο» ή «γιατί μου συνέβη αυτό;»…

Είναι, λοιπόν, ο Άδμητος ένας άνθρωπος χωρίς συνείδηση; Στιγμή δεν υπάρχει η έννοια της συνείδησης, της ευθύνης και των συνεπειών στον ήρωα αυτόν. Μυθολογικά, βέβαια, αναφέρεται ως άνθρωπος φιλόξενος και γενναιόδωρος. Είπαμε: τα πάντα είναι μετέωρα!

Πώς προσεγγίζεις, λοιπόν, έναν τόσο «μετέωρο» ρόλο; Πηγαίνεις στίχο-στίχο; Διαβάζεις τις σχετικές μελέτες; Ασφαλώς. Ανατρέχω εξίσου στο μύθο όσο και στις μελέτες. Κάθε μελετητής σου ανοίγει κι ένα «παράθυρο», σε από-ενοχοποιεί, σου ανοίγει το όριο, σου επιτρέπει να ανοιχτείς σε μια μεγαλύτερη περιοχή. Όποιος πει το αντίθετο, θα το πει γιατί είμαστε απαίδευτοι και ανεκπαίδευτοι οι Έλληνες ηθοποιοί. Κανέναν δεν έβλαψε ποτέ η γνώση. Κανέναν! Μόνο να σου χρησιμέψει κάποια στιγμή μπορεί, να σε οχυρώσει, να σου δώσει ένα πιο στέρεο έδαφος για να πατήσεις ή ακόμη κι ένα μεγαλύτερο βάθος. Δεν είναι απαραίτητο να σε κάνει καλύτερο ηθοποιό. Δεν υπάρχει, όμως, μόνο η τεχνική σε έναν ηθοποιό. Άσε που και η ίδια η τεχνική, έτσι όπως μας διδάσκεται, είναι άλλο ένα μεγάλο ζήτημα –ειδικά όσον αφορά το αρχαίο δράμα. Η εκπαίδευση είναι που μας κάνει επαγγελματίες.

Είναι η πρώτη φορά που παίζεις τον πρώτο ρόλο σε ένα αρχαίο δράμα; Ουσιαστικά, ναι. Έχω κάνει τον Ιάσονα στην «Μήδεια» και τον Ευελπίδη στους «Όρνιθες». Ο Άδμητος, όμως, είναι τόσο σε έκταση στίχων όσο και σε βάθος ένας πολύ μεγάλος ρόλος. «Άδμητος» λεγόταν, ξέρεις, παλιότερα αυτή η τραγωδία κι όχι «Άλκηστη»! Αντί, όμως, για το όνομα του βασιλιά που δέχτηκε να πεθάνει αντ’ αυτού η γυναίκα του, επικράτησε ως τίτλος το όνομα εκείνης.

Πώς, αλήθεια, έγινες ηθοποιός;
Θες την αλήθεια; Μου είναι πιο εύκολο να υπάρχω σε μια δεδομένη, πλαστή και άρα ελεγχόμενη συνθήκη παρά στην πραγματικότητα. Όταν ήμουν έφηβος ήμουν ένα θυμωμένο, εκνευρισμένο και κάπως σκοτεινό παιδί. Το σχολείο, χωρίς να είμαι κακός μαθητής, με έβρισκε αδιάφορο. Είδα, λοιπόν, τυχαία στην τηλεόραση ένα αφιέρωμα στο Θέατρο Τέχνης. Μου φάνηκε πολύ κοντινό ό,τι συνέβαινε εκεί στο ψυχισμό μου.
Πού μεγάλωσες;
Στην πλατεία Βικτωρίας μέχρι τα εννιά και μετά στην Κάντζα, στην εξοχή.
Τώρα, που μένεις;
Στην Αγία Παρασκευή.
Πώς είσαι εκτός σκηνής; Βγαίνεις, έχεις χόμπι, διακοπές θα πας;
Θα φύγω, για δέκα μέρες, στην Κρήτη. Κατά τα άλλα ζω μια πολύ ήσυχη ζωή. Την προσωπική μου ζωή.
…Με τη γυναίκα και τα δυο παιδιά σου, σωστά;
Το ωραιότερο κομμάτι της πραγματικότητας.

Κάτι τελευταίο. Πέρα από το θάνατο και την αυτοθυσία, ένα ακόμη θεμελιώδες ερώτημα διέπει την «Άλκηστη»: Υπάρχει θεός; Ή, ορθότερα, αξίζει να πιστεύεις; Δεν έχω καμία αμφιβολία ότι αξίζει να πιστεύει κανείς. Τι σημαίνει, όμως, «πιστεύω». Εδώ ανοίγει ένα τεράστιο ζήτημα. Αν πιστεύεις και αυτό σε ανακουφίζει και σου επιτρέπει να ζεις τη ζωή σου πιο ήρεμα, τότε είναι βαθιά χρήσιμο και λυτρωτικό. Άλλωστε αν δεν συνέβαινε αυτό, δεν θα είχε δημιουργήσει ο άνθρωπος τις θρησκείες. Αν, όμως, πιστεύοντας, ζεις ανελεύθερα, γεμάτος ενοχές και ταραχή ή ακόμη και βιαιότητα ή επιθετικότητα, τότε το να πιστεύει κανείς είναι τραγικό και μακάρι να μην πίστευε ποτέ.

©Patroklos Skafidas