"Βάσω Κατράκη, Αλγεινά Σώματα": Η έκθεση που αποκαλύπτει μία άλλη πλευρά της ιστορικής χαράκτριας

Δεν μπορώ να θυμηθώ πότε ήταν η πρώτη φορά που είδα έργα της Βάσως Κατράκη, όμως  ανέκαθεν μου ήταν τρομερά οικεία. Ίσως επειδή, με τον έναν ή τον άλλο τρόπο, όλοι έχουμε έρθει σε επαφή με τη μοναδική της τέχνη, είτε χαζεύοντας σελίδες σχολικών βιβλίων είτε επισκεπτόμενοι μεγάλα εικαστικά αφιερώματα, όπως τη "Δημοκρατία" της Εθνικής Πινακοθήκης, όπου περιλαμβάνονταν χαρακτικά της.

Η αναζωπύρωση του ενδιαφέροντος για τη μεταπολεμική τέχνη τα τελευταία χρόνια έχει, προφανώς, επαναφέρει τα χαρακτικά της Κατράκη στο προσκήνιο, ενώ το Κέντρο Χαρακτικών Τεχνών-Μουσείο Βάσως Κατράκη, που εδρεύει στο Αιτωλικό και φυλάσσει μία μεγάλη συλλογή έργων της, έχει παρακινήσει καλλιτέχνες και κοινό να επανεξερευνήσουν τη σπουδαία Ελληνίδα χαράκτρια -στοιχεία που αποδεικνύουν τη διαχρονικότητά της ως δημιουργό.

Στην Αθήνα, η Roma Gallery δίνει στο τεχνόφιλο κοινό την ευκαιρία να εμβαθύνει στο ύστερο έργου της Κατράκη, με το αφιέρωμα "Αλγεινά Σώματα" που παρουσιάζεται έως 3/5, σε επιμέλεια της ιστορικού τέχνης Άλιας Τσαγκάρη, η οποία ξεκινά μία νέα συνεργασία με την γκαλερί.

Δεν είναι η πρώτη φορά που η γκαλερί τιμά την Κατράκη: το 2019, τα χαρακτικά της ήρθαν σε διάλογο με τα έργα του ιστορικού γλύπτη Χρήστου Καπράλου, στο αφιέρωμα "Ελεγείες σε πέτρα και μέταλλο". Όμως τα "Αλγεινά Σώματα", που περιλαμβάνουν έργα που δημιουργήθηκαν από τα τέλη περίπου του ’60 έως τη δεκαετία του ’80, είναι ένα αφιέρωμα που διαφοροποιείται από τα υπόλοιπα, καθώς αφήνει στην άκρη τη βαθιά πολιτική χροιά της τέχνης της θρυλικής χαράκτριας. Είναι μία έκθεση που αναδεικνύει τη μοναδικότητα του έργου της με πολλαπλούς τρόπους, εστιάζοντας στα χαρακτικά που φιλοτέχνησε μετά την εξορία της στη Γυάρο, μετά την επιβολή της Δικτατορίας, αλλά και αργότερα. Οι συγκεκριμένες χαράξεις σε πέτρα προβάλλουν τον χειρισμό του ανθρώπινου σώματος από τη Βάσω Κατράκη ως θεματογραφικό, συμβολικό και πολιτικό πεδίο.

Την περίοδο εξορίας της το 1967-8, οι χαρακτηριστικές, ανθρώπινες και ζωικές μορφές της καλλιτέχνιδας αλλάζουν, επιμηκύνονται και υιοθετούν στοιχεία που παραπέμπουν σε προκλασικούς ελληνικούς πολιτισμούς, όπως η κυκλαδική ειδωλοπλαστική, η μελανόμορφη κεραμική της γεωμετρικής και αρχαϊκής περιόδου, τα αρχαϊκά γλυπτά κ.α. (στοιχεία που αναδείχθηκαν και το 2010 στην έκθεση "Πνοή στην Πέτρα" του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης). Η τέχνη της παραμένει βαθιά ανθρωποκεντρική, ακόμα και μετά την επιστροφή της από την εξορία, και παράλληλα αντανακλά το τραύμα όχι μόνο των βίαιων γεγονότων που βίωσε την περίοδο της Χούντας, αλλά και των προβλημάτων υγείας που αντιμετώπισε. Ξεναγώντας μας στα υποβλητικά έργα της έκθεσης, η επιμελήτρια Άλια Τσαγκάρη εξηγεί πως επιλέχθηκαν χαρακτικά που ομοιάζουν τις μορφές της ελληνικής αρχαιότητας ως κάτι πρωτόγονο. Ωστόσο, εδώ η Κατράκη δεν συνδέει τον πρωτογονισμό με το "άγριο" και το μη πολιτισμένο, αλλά τον επανοικειοποιείται αναπτύσσοντας μία νέα διαλεκτική, με τα ανθρώπινα σώματα να είναι αλγεινά, αρχέγονα και αυτοαναφορικά. 

Στην "Κατάσταση ΙΙ" (1970), για παράδειγμα, οπτικοποιεί ειρωνικά τον ισχυρισμό του Γιώργου Παπαδόπουλου ότι "η Ελλάδα πρέπει να μπει στον γύψο", χαράζοντας μορφές με ακρωτηριασμένα μέλη, τυλιγμένες σε σύρμα. "Μέσω της επίμονης ανάδειξης της σωματικότητας ως τόπου ιστορικής μνήμης και αντίστασης, ο πρωτογονισμός των μορφών της δεν αποτελεί μια αναχρονιστική προσφυγή σε αρχαϊκά πρότυπα, αλλά ένα ριζοσπαστικό εργαλείο αναμέτρησης με τη νεοελληνική ιστορία" σχολιάζει η Τσαγκάρη στο επιμελητικό κείμενο για την έκθεση. Στα "Αλγεινά Σώματα" βλέπουμε επιμηκυμένες, άφυλες μορφές, τοπία (όπως το "Ήλιος και σίδερα", 1979), οριζόντια έργα, ακόμα και χαρακτικά με χρώμα, όπως η εκπληκτική "Μεταπολίτευση" του 1974, στην οποία απεικονίζεται ένας φλογερός, κατακόκκινος ήλιος να φέγγει πίσω από μία μορφή που παραπέμπει σε κυκλαδικό ειδώλιο. 

Όπως μας επιβεβαίωσε και η επιμελήτρια, τα περισσότερα έργα της Βάσως Κατράκη θεωρούνται σπάνια, γεγονός που οφείλεται σε ένα ιδιαίτερο στοιχείο, σχετικό με την πρωτοποριακή τεχνική της χαράκτριας: πρόκειται για τη μοναδική καλλιτέχνιδα που κάνει χάραξη σε ψαμμίτη λίθου, ενώ οι περισσότεροι χαράκτες χρησιμοποιούν ασβεστόλιθο, ένα πιο εύκολα διαχειρίσιμο υλικό. Η Κατράκη ξεκίνησε να πειραματίζεται με τον ψαμμίτη στα μέσα του 1950, ενώ αναζητούσε ένα υλικό που θα διεύρυνε τις εκφραστικές δυνατότητες και την κλίμακα μεγέθους των έργων. Ψαμμίτη μπορεί να βρει κανείς μόνο στην Κρήτη και η χάραξή του είναι μία αρκετά επίπονη διαδικασία, καθώς είναι πολύ εύκολο να διαβρωθεί και δεν συγκρατεί εύκολα τη μελάνη (η Κατράκη έκανε αντίγραφα πιέζοντας το βαμβακερό χαρτί με μια ξύλινη κουτάλα, μέθοδος που δεν χρησιμοποιείται συχνά από χαράκτες). Όμως για εκείνη ήταν ένα υλικό που "άνοιγε τον δρόμο στα μεγάλα σχήματα και την πλατειά και ελεύθερη χειρονομία", όπως διαβάζουμε στον κατάλογο της έκθεσης "Βάσω Κατράκη, κορυφαία ερμηνεύτρια της ανθρώπινης τραγωδίας" (Κώστας Σταυρόπουλος, Πινακοθήκη Πιερίδη Δήμου Γλυφάδας 1998). Παρότι πρόκληση, ο ψαμμίτης επέτρεψε επίσης στη χαράκτρια να αποδώσει το τρισδιάστατο στοιχείο στα έργα της. Στη Roma Gallery έχουμε την ευκαιρία να θαυμάσουμε από κοντά μερικές από τις μήτρες των έργων, σε ψαμμίτη λίθου, και να εκτιμήσουμε ακόμα περισσότερο την ιδιαίτερη τεχνική της χαράκτριας.

Θα έλεγε κανείς ότι κάθε έκθεση για τη Βάσω Κατράκη είναι σημαντική, αν λάβουμε υπόψη τη μοναδικότητα των έργων της αλλά και τη σπουδαιότητά τους σε τεχνικό, θεματικό και συμβολικό επίπεδο. Υπάρχει παράλληλα η σκέψη ότι κάθε εικαστικό αφιέρωμα, που παρουσιάζει το έργο ενός ιστορικού καλλιτέχνη, δίνει στο κοινό τη δυνατότητα να εντοπίσει νέα στοιχεία, συνδέσεις και αφηγήσεις. Όσον αφορά τα "Αλγεινά Σώματα", εμείς σίγουρα κρατάμε επίσης το γεγονός ότι καταφέρνουν να αποκαλύψουν μία άλλη πτυχή της ιστορικής χαράκτριας, στοχεύοντας να αναδείξουν την εξέλιξη της τέχνης της μετά τη μεταπολίτευση. Προτείνουμε να μην τα χάσετε.