Campus Novel, A place like you and me
Πώς μπορεί το έργο της ιστορικής χαράκτριας Βάσως Κατράκη, η οποία με τα πρώτα της έργα στρέφει την προσοχή της στη λιμνοθάλασσα και στις κοινότητες που ζούσαν και εργαζόταν γύρω από αυτή -ψαρεύοντας, ζώντας μεροδούλι-μεροφάι, να αποτελέσει σημείο εκκίνησης και έμπνευσης για μια σκεπτόμενη, κοινωνικά ευαίσθητη τοπική (πολιτιστική) δράση; Αν η προσοχή που έδειξε σε αυτή την περιοχή η Κατράκη την ευαισθητοποίησε σχετικά με τους αγώνες της εργατικής τάξης, τις ανισότητες και τα πολιτικά δικαιώματα, με ποιόν τρόπο μπορούν από κοινού καλλιτέχνες, ένα περιφερειακό κέντρο τεχνών και διαφόρων τύπων δίκτυα που δραστηριοποιούνται στην περιοχή να σκεφτούν και να μιλήσουν για τις πολιτισμικές, πολιτικές και οικονομικές ανισότητες της αγροτιάς, ιδιαιτέρως όταν δεν υποστηρίζονται από την εισροή τουριστών με το αντίστοιχο βλέμμα και τα αντίστοιχα κεφάλαια;
Το διετές ερευνητικό πρόγραμμα Vanishing Landscapes (Τοπία που χάνονται) (Ιανουάριος 2024-Δεκέμβριος 2026), μέρος του προγράμματος Transformative Territories: performing transition through the arts, ευρωπαϊκού προγράμματος συνεργασίας που στοχεύει στον επαναπροσδιορισμό της σημασίας των τεχνών και των πρακτικών σχετιζόμενων με μετασχηματισμούς μέσα στις κοινωνίες μας, κορυφώνεται με μία ανοιχτή στο κοινό τετραήμερη συνάντηση στην εύθραυστη λιμνοθάλασσα της λεκάνης του Αιτωλικού (6-9 Μαρτίου 2025), με επίκεντρο το Κέντρο Χαρακτικών Τεχνών-Μουσείο Βάσως Κατράκη (Αιτωλικό) και άλλες τοποθεσίες στην περιοχή.
Αυτό το πολυμορφικό πρόγραμμα καλεί τοπικούς και επισκέπτες/-ριες συμμετέχοντες να εξερευνήσουν το εύθραυστο αλλά δυναμικό τοπίο του Αιτωλικού σε μια τετραήμερη συνάντηση για την οποία μπορείτε να δηλώσετε ενδιαφέρον και να πάρετε χρήσιμες πληροφορίες. Περιλαμβάνει συλλογικές εμπειρίες που συνδυάζουν την τέχνη, την οικολογία και την κοινότητα, από εικαστικές εγκαταστάσεις και προβολές μέχρι εργαστήρια, βαρκάδα με ψαράδες σε συνεργασία με τους Ελεύθερους Αλιείς Αιτωλικού και συλλογικό γεύμα.
Η ανάπτυξη του Vanishing Landscapes είναι μία συνεχιζόμενη συνεργατική διαδικασία που διαμορφώνεται από συζητήσεις ανάμεσα στο tavros και καλλιτέχνες με ενδιαφερόμενα μέρη και μέλη της κοινότητας του Αιτωλικού εδώ και δύο χρόνια, σε επιμέλεια των Μαρίας-Θάλειας Καρρά, Φωτεινής Σαλβαρίδη, Ειρήνης Φουντεδάκη και Μαντούς Ψαρέλλη. Μιλήσαμε με δύο από τις επιμελήτριες για τις ιδιαιτερότητες της περιοχής και του προγράμματος, αλλά και για τις καλές πρακτικές ως προς την πολιτιστική αποκέντρωση και τη χρηματοδότηση καλλιτεχνικών προγραμμάτων που συμβάλλουν θετικά σε περιφερειακές τουριστικές και μη περιοχές άλλων χωρών και το τι θα μπορούσε να γίνει κι εδώ σε επίπεδο δήμων, περιφέρειας και βέβαια εθνικής στρατηγικής για τον πολιτισμό και το περιβάλλον.
Πώς ξεκίνησε η ιδέα για το πρόγραμμα Vanishing Landscapes;
Μαρία-Θάλεια Καρρά: Πριν δυο χρόνια στην έκθεση "Being as Communion" (Μπιενάλε Θεσσαλονίκης 2023) ο εικαστικός και χαράκτης Γιάννης Παπαδόπουλος σε μια ανάθεση, προσέγγισε το έργο της ιστορικής χαράκτριας Βάσως Κατράκη μέσα από το τοπίο που σφράγισε τα πρώιμα έργα της: το Αιτωλικό. Αυτή η αμφίδρομη σχέση, καλλιτέχνη και τόπου, μας φάνηκε σημαντική και απολύτως καίρια. Η πρώτη μας εισαγωγή λοιπόν στην λιμνοθάλασσα του Αιτωλικού ήταν μέσα από τα τυπώματα και τις μήτρες της Κατράκη. Παράλληλα το Αιτωλικό και οι κάτοικοι του (οι οικογένειες των ψαράδων που ζούσαν μεροδούλι μεροφάι) ήταν σίγουρα καθοριστικοί στην διαμόρφωση της κοινωνικής και πολιτικής συνείδησης της καλλιτέχνιδας.
"Τo Vanishing Landscapes ήταν η αφορμή να μετακινηθούμε στο Αιτωλικό, να μαζευτούμε γύρω από την λιμνοθάλασσα, μια ιδιαίτερα ευάλωτη οικολογικά περιοχή με αξιοσημείωτη βιοποικιλότητα, για να συζητήσουμε, να ακούσουμε, να μάθουμε για τοπία που αλλάζουν και παράλληλα να οραματιστούμε για το πως μπορεί ένα μουσείο να μετατραπεί σε μια πλατφόρμα ιδεών και χώρος ανακούφισης, δημιουργώντας ένα κοινωνικό και πολιτιστικό ανάχωμα εντοπιότητας, στην ευάλωτη περίοδο που διανύουμε."
Το τετραήμερο πρόγραμμα, Vanishing Landscapes, έχει ως αφετηρία αυτό το διαγενεακό καλλιτεχνικό διάλογο αλλά λειτουργεί και ως ανταπόκριση στο κάλεσμα του Ευρωπαϊκού προγράμματος Transformative Territories, ο τίτλος του οποίου έχει διττή ερμηνεία, την δυναμική πολιτιστικών δράσεων στο να διαμορφώσουν ‘ένα τοπίο’ αλλά συνάμα και μια αποτίμηση της μεταμόρφωσης τοπίων μέσα από τις πολλαπλές προκλήσεις της κλιματικής κρίσης. Τo Vanishing Landscapes λοιπόν ήταν η αφορμή να μετακινηθούμε στο Αιτωλικό, να μαζευτούμε γύρω από την λιμνοθάλασσα, μια ιδιαίτερα ευάλωτη οικολογικά περιοχή με αξιοσημείωτη βιοποικιλότητα, για να συζητήσουμε, να ακούσουμε, να μάθουμε για τοπία που αλλάζουν και παράλληλα να οραματιστούμε για το πως μπορεί ένα μουσείο να μετατραπεί σε μια πλατφόρμα ιδεών και χώρος ανακούφισης, δημιουργώντας ένα κοινωνικό και πολιτιστικό ανάχωμα εντοπιότητας, στην ευάλωτη περίοδο που διανύουμε.
HD video, color, sound, 11’11’’
Courtesy the artist and Galeria Vera Cortês, Lisbon
To Αιτωλικό και η αποκέντρωση της γνώσης
Τι το ιδιαίτερο έχει η περιοχή του Αιτωλικού και με ποιόν τρόπο την προσεγγίσατε; Πώς συνδυάσατε έρευνα και καλλιτεχνική πρακτική;
Φωτεινή Σαλβαρίδη: Η λιμνοθάλασσα Μεσολογγίου-Αιτωλικού είναι η μεγαλύτερη της Ελλάδας, και η δεύτερη μεγαλύτερη της Μεσογείου. Είναι το μόνιμο σπίτι και σταθερός σταθμός στα εποχικά ταξίδια εκατοντάδων πουλιών, υδρόβιων οργανισμών και απειλούμενων ειδών. Θα μπορούσαμε να παραθέσουμε πολλά επιχειρήματα για το τί κάνει το Αιτωλικό έναν ιδιαίτερο τόπο, αλλά λίγα από αυτά γνωρίζαμε πριν φτάσουμε εκεί τον περασμένο Νοέμβρη. Από αυτή την άποψη το πρόγραμμα διαμορφωνόταν με κάθε επίσκεψη και κάθε αλληλεπίδραση και με αυτό το τρόπο συνεχίζεται και κορυφώνεται κατά το δημόσιο πρόγραμμα στις 6-9 Μαρτίου και έπειτα.
"Γνωρίσαμε το Αιτωλικό ως έναν ιδιαίτερο τόπο μέσα από τους κατοίκους του, τους φορείς και τις ομάδες που το κάνουν αυτό που είναι σήμερα, αυτό που ήταν χθες (καθώς είναι αυτοί οι φορείς της ιστορίας του), και αυτό που πρόκειται να είναι τις επόμενες δεκαετίες".
Γνωρίσαμε το Αιτωλικό ως έναν ιδιαίτερο τόπο μέσα από τους κατοίκους του, τους φορείς και τις ομάδες που το κάνουν αυτό που είναι σήμερα, αυτό που ήταν χθες (καθώς είναι αυτοί οι φορείς της ιστορίας του), και αυτό που πρόκειται να είναι τις επόμενες δεκαετίες. Εμείς εμπιστευτήκαμε τους ανθρώπους του, με τις αφηγήσεις κάποτε να αλληλοσυμπληρώνονται, άλλοτε να συγκρούονται και άλλοτε να δημιουργούν ένα παλίμψηστο αφηγήσεων χωρίς καμία να κυριαρχεί της άλλης. Στόχος του ευρωπαϊκού δικτύου του οποίου είμαστε εταίροι τα τελευταία έξι χρόνια και κατ’επέκταση του ευρωπαϊκού προγράμματος Transformative Territories είναι μεταξύ άλλων και η αποκέντρωση της γνώσης, η ανατροπή της αυθεντίας.
Στο πλαίσιο αυτό συναντιέται και καλείται να συνυπάρξει η εντόπια γνώση, η επιστήμη και η τέχνη. Οι συντελεστές του προγράμματος συμμετέχουν ο καθένας και η καθεμία με διαφορετικό διακύβευμα, διαφορετικές συνεργασίες και πολλές φορές διαφορετικές εμπειρίες του ίδιου του Αιτωλικού, αναλόγως τον μήνα, τις καιρικές συνθήκες, τη φάση της λιμνοθάλασσας, τους ανθρώπους και τα ζώα που συναντήσανε. Ο καθένας προσγειώθηκε, σαν, για παράδειγμα, ένα από τα πουλιά στο μακρύ του το ταξίδι, και με τη στάση του αυτή προσέθεσε το Αιτωλικό σε ένα χάρτη με κοσμοτοπικό χαρακτήρα και πολλαπλά σημεία. Η επιμελητική ομάδα ανέλαβε σε συνεργασία με την τοπική κοινωνία να προετοιμάσει το ευνοϊκό έδαφος για τη φιλόδοξη ίσως δημιουργία ενός τέτοιου υπερδιεπιστημονικού σταθμού στο Αιτωλικό. Στην πρώτη μας επίσκεψη, μετά από μία μέρα οικοπεριπάτου ένας ντόπιος φυσιολάτρης μας είπε, "Το Αιτωλικό είναι το καλύτερο μέρος στον κόσμο". Και γιατί όχι;
Πώς ήταν η συνεργασία με την τοπική κοινωνία;
Φ.Σ.: Μετά από ενάμιση χρόνο τακτικών επισκέψεων, συναντήσεων και συζητήσεων είμαστε πολύ ευχαριστημένες με το πώς εξελίσσονται οι σχέσεις μας με την τοπική κοινωνία. Οι σχέσεις χτίζονται με συνέπεια. 'Όλοι οι ντόπιοι και ντόπιες που συνεργαζόμαστε αυτή τη στιγμή όχι απλώς εξασφάλισαν την πρόσβασή μας στην τοπική κοινωνία και γνώση, αλλά έγιναν πολύτιμοι σύμμαχοι σε όλη την προσπάθεια και το επικείμενο τετραήμερο δράσεων. Δεν ήταν πάντα εύκολο, αλλά δεν μας παραξένευσε, ούτε απογοήτευσε ποτέ αυτό. Τελικά ήταν περισσότερες οι φορές που οι άνθρωποι θέλησαν να μοιραστούν και να συνεργαστούν μαζί μας και από αυτές ήταν οι αλληλεπιδράσεις που ουσιαστικά εξελίχθηκαν σε ό,τι αποτελεί σήμερα το Vanishing Landscapes. Τους ευχαριστούμε όλους και όλες!
'Ένα απροσδόκητο ripple effect στα υφάλμυρα νερά
Πώς/για ποιόν σχεδιάστηκε το πρόγραμμα του Μαρτίου; Τι προηγήθηκε και τι θα ακολουθήσει;
Φ.Σ.: Μιας και πρόκειται για ένα εν εξελίξει ερευνητικό πρόγραμμα δεν θα έλεγα πως είχαμε ευθύς εξαρχής στο μυαλό μας την απεύθυνση σε κάποιο κοινό. Ειδικότερα στο ξεκίνημα της έρευνάς μας, αλλά ακόμη και τώρα. Θεωρούμε πως όλες οι δράσεις συνιστούν και παραμένουν ανοιχτές δομές. Στο περιπατητικό θεατρικό εργαστήριο των Dulcinea Compania, παιδιά και φροντιστές θα αυτοσχεδιάσουν σε δοσμένους ρόλους από τα έργα της Κατράκη και την κοινωνία του Αιτωλικού. Το πολυήμερο εργαστήριο χαρακτικής του Γιάννη Παπαδόπουλου ‘ανοίγει’ τα εργαστήρια του Μουσείου μαζί με 12 φοιτήτριες και φοιτητές από την Καλών Τεχνών Φλώρινας. Οι ψαράδες μάς προσφέρουν μια θέση στις βάρκες τους και ο καθένας μοιράζεται τη δική του ιστορία και αγωνίες για τη λιμνοθάλασσα. Η ξενάγηση του Σωτήρη Γερμανού, ντόπιου ψαρά και ενός από τους ήρωες των χαρακτικών της Κατράκη, μας ταξιδεύει λίγες δεκαετίες νωρίτερα, όταν το νερό έλουζε ακόμα τα σκαλοπάτια των σπιτιών τους και τα παιδιά βουτούσαν στη λιμνοθάλασσα από το παράθυρο του σπιτιού της Βάσως.
'Όπως συνέβη με κάθε πτυχή αυτού του προγράμματος, έτσι και το ενδιαφέρον για τη Συλλογή και το Μουσείο Βάσως Κατράκη έγινε το βότσαλο που προκάλεσε ένα απροσδόκητο ripple effect στα υφάλμυρα νερά του Αιτωλικού. Έτσι, όλες και όλοι εμείς βρεθήκαμε, εννοιολογικά και χωρικά, να ‘αγκαλιάζουμε’ το Μουσείο και το έργο της Κατράκη με ομόκεντρους κυματισμούς - καθώς και όλα τα ζητήματα που θέτει η ίδια η ύπαρξη αυτού του πολλά υποσχόμενου Κέντρου Χαρακτικής Τέχνης στο νησάκι του Αιτωλικού, ενός από τα ελάχιστα Μουσεία Τέχνης στην Ηπειρωτική Ελλάδα. Με αυτό στο μυαλό περιμένουμε και ευελπιστούμε σε πολλά…
Με ποιόν τρόπο εστιάζει το πρόγραμμα και στην πέρα από τον άνθρωπο ζωή και τα δικαιώματά της, τα οποία τόσο σε επίπεδο νομοθεσίας όσο και τέχνης έρχονται στο προσκήνιο διεθνώς με διαφορετικούς τρόπους;
Μ.-Θ.Κ.: Στο βιβλίο του John Berger, Why Look at animals? (γιατί κοιτάζουμε τα ζώα;) παρατηρεί πως τα τελευταία διακόσια χρόνια τα ζώα έχουν σιγά σιγά εξαφανιστεί από την ζωή μας. Παραλληλίζει αυτό το γεγονός με την άνθηση των ζωολογικών κήπων, και την ‘αναπαράσταση’ των ζώων στην ζωή των ανθρώπων είτε ως κατοικίδια είτε ως λούτρινα παιχνίδια. Ο θεωρητικός Akita Mizuta Lippit συνεχίζει το συλλογισμό, παρατηρώντας πως δεν πρόκειται για ‘καθολική εξαφάνιση’ αλλά αντίθετα πως τα ζώα είναι σε κατάσταση αέναης εξαφάνισης (in a state of perpetual vanishing). Ο ηθικός δυαδισμός που βασίζεται στoν αποκλεισμό των ζώων και που αφήνει το ανθρώπινο είδος να θεωρεί τον εαυτό του ως κεντρικό αφηγητή έχει δημιουργήσει πολλαπλά προβλήματα και μια αυτάρεσκη αντιμετώπιση του περίγυρου της. Αυτό το γεγονός έχει οδηγήσει πολλούς καλλιτέχνες να ερευνήσουν την αμφισημία του ρόλου τους, προσπαθώντας να εντάξουν την πέρα από τον άνθρωπο ζωή, όσο δυνατόν, μέσα στην πρακτική τους.
Μια τέτοια περίπτωση στο Vanishing Landscapes είναι ο καλεσμένος μας Πορτογάλος καλλιτέχνης Nuno da Luz που κατέγραψε τους ήχους νυχτερίδων και άλλων πτηνών τις ώρες πριν χαράξει στο Αιτωλικό, δημιουργώντας μια εγκατάσταση αργής ακρόασης ‘αθέατων’ έμβιων όντων την στιγμή που οι περισσότεροι κάτοικοι της πόλης κοιμούνται. Η έρευνα του επεκτείνεται και στην περφορμανς Skylarking όπου μαζί με τον Γιάννη Ρουσσόπουλο, θα μας καλέσουν να ‘μιλήσουμε’ στις ντοπιολαλιές των πουλιών της περιοχής – χρησιμοποιώντας ως εργαλείο την μίμηση. Mπορούμε να δημιουργήσουμε περισσότερη ενσυναίσθηση για την ορχήστρα των πουλιών που φτερουγίζουν γύρω μας;
Η σκανδαλώδης στροφή των καλλιτεχνών στην ύπαιθρο
Μαρία-Θάλεια, στην κεντρική έκθεση της 8ης Μπιενάλε με τίτλο "Being as communion" είχες ήδη αναφερθεί στη σχέση τέχνης και υπαίθρου μέσα από έργα όπως το αρχείο "Agricola Cornelia S.p.A.” (1973-1981) του ιστορικού avant garde καλλιτέχνη Gianfranco Baruchello που τη δεκαετία του 1970 μετακόμισε στη ρωμαϊκή ύπαιθρο και δημιούργησε την ομώνυμη φάρμα, όπου η αγροτική παραγωγή συνδυαζόταν με την καλλιτεχνική. Πώς βλέπεις το αναζωογονημένο ενδιαφέρον για τη λεγόμενη "αγροτικοποίηση της τέχνης” διεθνώς από καλλιτέχνες, κολλεκτίβες, συνεργασίες καλλιτεχνών και επιστημόνων κλπ. που δουλεύουν στην/με την ύπαιθρο;
Μ.-Θ.Κ.: Θεωρώ πως είναι απόλυτα αναγκαίο. Ο Gianfranco Baruchello, στενός φίλος του Duchamp, προσέγγισε την καλλιέργεια γης στην Agricola Cornelia που ίδρυσε το 1973 ως καλλιτεχνικό έργο. 'Έλεγε χαρακτηριστικά πως "ήταν μια απόφαση πως η καλλιέργεια πατάτας θα μπορούσε να είναι έργο τέχνης, το ζαχαροκάλαμο, τα παντζάρια ή το να εκτρέφεις πρόβατα. Και το να σπείρεις σπόρους σε ένα αγρόκτημα ή πως η συγκομιδή ζαχαροκάλαμου είναι εξίσου σκανδαλώδη όσο το να στέλνεις ένα ουρητήριο σε μια έκθεση." Οι καιροί άλλαξαν και δεν είναι πια σκανδαλώδες ένας καλλιτέχνης να ασχολείται με την γη. Αντίθετα, πληθαίνουν οι ανάγκες κατανόησης της αμφίδρομης σχέσης μας με την τροφή, τη γη, τη θάλασσα και τα άλλα έμβια όντα γύρω μας.
Καλλιτέχνες, θεωρητές, αρχιτέκτονες προσεγγίζουν πια τις επιτακτικές προκλήσεις της εποχής μας, που ενώ μιλάμε και βλέπουμε τις επιπτώσεις τις κλιματικής κρίσης γύρω μας (τυφώνες, ανυδρία, πλημμύρες, φωτιές) παράλληλα βιώνουμε μια συνεχής και αφόρητη επιτάχυνση, εξόρυξη πόρων, ασύστολου τουρισμού, μια φρενίτιδα που δεν έχει τέλος. Μέσα σε αυτό το μένος του καπιταλισμού, η στροφή στη γη, στις αυτόχθονες γνώσεις, στις κοινότητες που ακόμα διατηρούν δεσμούς με τον τόπο τους, είναι αναμενόμενη και απαραίτητη, ελπίζοντας πως αυτές ακριβώς οι γνώσεις θα μας φανούν χρήσιμες και διαφωτιστικές.
Είναι η στροφή στην ύπαιθρο αναγκη / πράξη αντίστασης ενάντια στον καπιταλιστικό "εξευγενισμό” της υπαίθρου που αναμένεται να ενταθεί μετά από αυτό των πόλεων και των παραθαλάσσιων προορισμών; Είναι μέρος μιας ευρύτερης στρατηγικής σε ευρωπαϊκό επίπεδο που εξυπηρετεί και τους θεσμούς δεδομένου του ότι οι χρηματοδοτήσεις εντάσσουν έννοιες όπως το έδαφος, το χώμα, την τροφή ολοένα και πιο δυναμικά στις ατζέντες τους;
¨Σίγουρα η στροφή στην ύπαιθρο είναι και μια ανταπόκριση στη φτωχοποίηση της υπαίθρου και την παρακμή του πρωτογενή τομέα. Οι χρηματοδοτήσεις σε ευρωπαϊκό επίπεδο πάντως θέτουν ξεκάθαρα αυτήν την ανάγκη και τις δυνατότητες των culture-based λύσεων. Παρόλ’ αυτά για την εξασφάλιση και υλοποίηση του προγράμματος μας χρειάστηκε μεγάλη συγκέντρωση δυνάμεων και στοχοπροσήλωση".
Φ.Σ.: Μάλλον ισχύουν και τα δύο, αλλά σίγουρα είναι και μια ανταπόκριση στη φτωχοποίηση της υπαίθρου και την παρακμή του πρωτογενή τομέα. Οι χρηματοδοτήσεις σε ευρωπαϊκό επίπεδο πάντως θέτουν ξεκάθαρα αυτήν την ανάγκη και τις δυνατότητες των culture-based λύσεων. Παρόλ’ αυτά για την εξασφάλιση και υλοποίηση του προγράμματος μας χρειάστηκε μεγάλη συγκέντρωση δυνάμεων και στοχοπροσήλωση. Δεδομένης της δυσκολίας που χαρακτηρίζει τέτοιου είδους προσπάθειες και πόσο μάλλον την συνέχιση τους χωρίς εξασφαλισμένη οικονομική και συμβολική κεφαλαιοποίηση του αποτελέσματος, έχω καλή πίστη (παρόλο που δεν θα έπρεπε να είναι πειστήριο) πως θα πρόκειται, αν όχι πάντα, τις περισσότερες φορές για πρωτοβουλίες που διατρέχονται από καλές προθέσεις και όραμα για ουσιαστική συμβολή, ακόμα και αν έχουν επιχειρηματικό χαρακτήρα. Σίγουρα όμως παραμένει μια πρόκληση το πώς τοποθετούμαστε και επαναπροσεγγίζουμε την ύπαιθρο και, κατ' επέκταση, το έδαφος και ό,τι υπάρχει μέσα και πάνω από αυτό. Και εδώ, η συμβολή των καλλιτεχνικών, ή μάλλον, διευρυμένων διαθεματικών πρακτικών στο πώς να επαναπραγματευτούμε τη συσχέτισή μας αυτή είναι ζωτικής σημασίας.
Ποιός ο ρόλος που μπορεί να διαδραματίσει ένα περιφερειακό μουσείο "στην αντιμετώπιση των διασυνδεδεμένων οικοσυστημάτων που ριζώνουν στον τόπο, προσφέροντας παρηγοριά σε ένα ταχύτατα μεταβαλλόμενο οικονομικό, οικολογικό και πολιτισμικό τοπίο”;
Μ.-Θ.Κ.: Φανταστείτε ένα μουσείο που δεν είναι μόνο ένα κέλυφος για μια ιστορική συλλογή αλλά παράλληλα λειτουργεί σαν ένα ‘σπίτι’ ζωντανό και φιλόξενο, με πρόγραμμα που απαντάει στις πραγματικές ανάγκες των κατοίκων της περιοχής, που οργανώνει τα απογεύματα βραδιές φιλαναγνωσίας, που το Σαββατοκύριακα μαζεύει παιδιά για να εξερευνήσουν μαζί την φύση και τα οικοσυστήματα της περιοχής, που ανοίγει ορίζοντες και δημιουργεί διασυνδέσεις με άλλα μικρά ά-κεντρα μουσεία. Ένας χώρος που θα προσφέρει γνώση αλλά και που θα τροφοδοτεί συζητήσεις για το παρόν και το μέλλον της περιοχής, ένας χώρος όπου θα δημιουργούνται ιδέες για μια ανάπτυξη που δεν είναι μόνο τουριστική. Ας κάνουμε μια υπόθεση εργασίας ότι υπήρχε το πολιτικό όραμα, η βούληση, και η ανάλογη χρηματοδότηση – πόσο δραματικά θα άνοιγε ορίζοντες σε μικρές κοινότητες της χώρας;
Διαβάστε Επίσης
Βλέπουμε μια άνθιση των καλλιτεχνικών πρότζεκτ και φεστιβάλ που προτείνουν τόσο μια εντοπισμένη καλλιτεχνική πρακτική όσο και διανθίζουν το τουριστικό προϊόν με πιο ήπιες δράσεις. Συχνά παρότι αγκαλιάζονται σε επικοινωνιακό επίπεδο από την περιφερειακή αυτοδιοίκηση ως εναλλακτική στο μοντέλο ήλιος- θάλασσα δεν υποστηρίζονται επί της ουσίας. Ανοίγοντας ευρύτερα τη συζήτηση, τι ρόλο έχουν να παίξουν αντίστοιχα πρότζεκτ και ποιά είναι η ευθύνη των περιφερειών αλλά και της κεντρικής πολιτείας γενικότερα ως προς την υποστήριξή τους; Υπάρχουν κάποιες καλές πρακτικές που έχεις μελετήσει σχετικά διεθνώς;
Φ.Σ.: Πέρυσι, μέσω του προγράμματος Transformative Territories, βρεθήκαμε στη Μαγιόρκα, μια περιοχή σε κρίσιμο κίνδυνο λόγω υπερτουρισμού, που παρουσιάζει πολλές ομοιότητες με αντίστοιχες νησιωτικές περιοχές της Ελλάδας. Εκεί, έχουν ληφθεί πολλαπλά μέτρα από την τοπική αυτοδιοίκηση, συνειδητοποιημένους ιδιώτες, ομάδες κατοίκων και διεθνείς φορείς, καθώς και οργανισμούς που συνδέουν την τέχνη με την οικολογία, όπως το INLAND, που μας φιλοξένησε στους λόφους της Δέιας. Έχει ενδιαφέρον ο τρόπος που η αίσθηση ευθύνης καλλιεργείται, για παράδειγμα, μέσω της παραχώρησης γης και της συνεργασίας ντόπιων με καλλιτέχνες, οι οποίοι εφαρμόζουν land-based και pastoral πρακτικές, ώστε αυτά τα εύφορα εδάφη να αυτοσυντηρούνται.
Τον Απρίλιο ταξιδεύουμε στο Μασάο της Πορτογαλίας, όπου εδρεύει το Instituto Terra e Memória (ITM). Το ITM αποτελεί παράδειγμα αναζωογόνησης μιας υπαίθρου που πλήττεται από πυρκαγιές και κινδυνεύει από εγκατάλειψη. Προσελκύει ερευνητές, φοιτητές και καλλιτέχνες, οι οποίοι συνεργάζονται με την τοπική κοινωνία σε μια διαθεματική σύνδεση αρχαιολογίας, τεχνολογίας, οικολογίας, τέχνης, πολιτιστικής κληρονομιάς και τοπικής ανάπτυξης. Στο ίδιο πλαίσιο, έχουμε βρεθεί και στο Παρίσι, στον οργανισμό Zone Sensible, όπου συνδυάζεται αστική γεωργία, καλλιτεχνική δημιουργία και κοινοτική συμμετοχή με τη δημιουργία και φροντίδα ενός αστικού αγρού σε συνεργασία με την τοπική κοινωνία.
"Από την πλευρά της τοπικής αυτοδιοίκησης μια πολύ συχνή καλή πρακτική σε ευρωπαϊκό επίπεδο είναι η παραχώρηση κτιρίων σε δημιουργικές πρωτοβουλίες και η κάλυψη των σταθερών εξόδων τους για 5 ή και 10 χρόνια. Ή ακόμα, μέσα από διαδικασίες συμμετοχικού προϋπολογισμού, οι ίδιοι οι κάτοικοι μπορούν να αποφασίζουν για τη χρήση μέρους του προϋπολογισμού του δήμου στον οποίο ανήκουν για την υποστήριξη καλλιτεχνικών προτάσεων".
Είναι το πιο συχνό και απόλυτα υγιές φαινόμενο να υπάρχει υποστήριξη από πολλαπλές πηγές χρηματοδότησης έτσι ώστε να καλλιεργείται και ένα είδος accountability και διαρκούς ανατροφοδότησης εντός του πολιτιστικού οικοσυστήματος. Από την πλευρά της τοπικής αυτοδιοίκησης μια πολύ συχνή καλή πρακτική σε ευρωπαϊκό επίπεδο είναι η παραχώρηση κτιρίων σε δημιουργικές πρωτοβουλίες και η κάλυψη των σταθερών εξόδων τους για 5 ή και 10 χρόνια. Ή ακόμα, μέσα από διαδικασίες συμμετοχικού προϋπολογισμού, οι ίδιοι οι κάτοικοι μπορούν να αποφασίζουν για τη χρήση μέρους του προϋπολογισμού του δήμου στον οποίο ανήκουν για την υποστήριξη καλλιτεχνικών προτάσεων.
Οι οργανισμοί με τους οποίους συνεργαζόμαστε βασίζονται επίσης αρκετά σε ευρωπαϊκά funds, σταθερά ή περιστασιακά. Ως κοινότητα, θα μπορούσαμε να ενισχύσουμε τη διανομή γνώσης γύρω από τις διαδικασίες αίτησης και διαχείρισης χρηματοδοτήσεων, ώστε να βασιστούμε ακόμη περισσότερο σε συνεργασίες και διαμοιρασμό πόρων. Το μεγαλύτερο πρόβλημα σε αυτή τη περίπτωση παραμένει βέβαια η εξεύρεση του 30-40% της συμπληρωματικής χρηματοδότησης που απαιτείται, οπότε καταλήγουμε και πάλι στο αρχικό μας ερώτημα. Και η προφανής μάλλον απάντηση είναι πως η υποστήριξη από τους δήμους, τις περιφέρειες και την κεντρική πολιτεία είναι απολύτως απαραίτητη!
Θα μπορούσε η παραγωγή για ένα τοπικό μουσείο/ προορισμό να διευρύνει τις δυνατότητες για τους εικαστικούς προς πιο ερευνητικά/ άυλα/ σκεπτόμενα πρότζεκτ πέρα από την προορισμένη για πολυτελή ξενοδοχεία υπαίθρια και μη τέχνη που αποτελεί αυτή τη στιγμή τον κανόνα;
Μ.-Θ.Κ.: Ένα βασικός πυλώνας της οικονομίας της Ελλάδας είναι ο τουρισμός. Λογικό λοιπόν ακόλουθο είναι η εικαστική σκηνή να απορροφηθεί εν μέρη από αυτή την βιομηχανία υπηρεσιών. Η μονό-οικονομίες όμως δημιουργούν αναμφισβήτητα στρεβλώσεις. Μένει να δούμε εάν κάποιος ξενοδοχειακός όμιλος έχει το όραμα και την θέληση να προσφέρει περισσότερα στον εγχώριο πολιτισμό πέρα από έργα ως ‘διακόσμηση’, όπως για παράδειγμα οι οίκοι μόδας στην Ιταλία που έχουν επενδύσει στο να δημιουργήσουν σοβαρά και αυτόνομα ιδρύματα στην χώρα τους, και όχι μόνο. Ο τουρισμός βασίζεται εν μέρη στην αποκέντρωση, έτσι και η πολιτεία θα μπορούσε να οραματιστεί πιο σφαιρικά την έννοια του πολιτισμού και τις παιδείας, προσφέροντας σε ντόπιους κατοίκους αλλά και επισκέπτες, μαζί με τους πολλούς διάσπαρτους αρχαιολογικούς χώρους και μικρές κοιτίδες σύγχρονου πολιτισμού.
Στο Αιτωλικό, για παράδειγμα, συνυπάρχουν σε πολύ κοντινή απόσταση σημαντικοί αρχαιολογικοί χώροι καθώς και το Μουσείο της Κατράκη, το τοπικό Λαογραφικό μουσείο. Η ανθρώπινη (και μη) ανάγκη για δημιουργία και ο διάλογος με το τοπίο φαίνεται ξεκάθαρα (και συγκινητικά) πως συνεχίζεται μέσα στους αιώνας. Τοπικά μουσεία, όπως της Βάσως Κατράκη, θα μπορούσαν, μέσω αναθέσεις και δημόσια προγράμματα να δώσουν συνέχεια, προάγοντας κριτική σκέψη, ιδέες, νέες καλλιτεχνικές παραγωγές. Έτσι περιοχές της Ελλάδας σαν το Αιτωλικό, αντί να είναι μόνο αποδέκτες ανθρώπων και ιδεών από έξω (τουρισμός) θα είχαν την ευκαιρία να είναι οι ίδιοι παραγωγοί πολιτιστικού πλούτου.
Η βιωσιμότητα παραμένει το μεγάλο πρόβλημα της εικαστικής κοινότητας της Ελλάδας με μη κερδοσκοπικούς χώρους με σταθερή δράση όπως το tavros να σπανίζουν αλλά και χώρους μικρότερης εμβέλειας να αναδιπλώνονται μετά από κάποια χρόνια και πέρα από ελάχιστα μουσεία και ιδρύματα η ψυχή της τοπικής σκηνής να παλεύει να παράγει έργο ή να προσανατολίζεται σε μικρής κλίμακας ή εμπορικές επιλογές. Ποιά είναι η εμπειρία σου και τι θα μπορούσε να γίνει;
Μ.-Θ.Κ.: Παρατηρούμε μια στροφή προς την ιδιωτικοποίηση. Ελάχιστοι μη κερδοσκοπικοί χώροι στην Αθήνα παραμένουν με σταθερό πρόγραμμα. Αντίθετα, μαζί με τα παγιωμένα ιδιωτικά ιδρύματα, ανοίγουν όλο και περισσότερες γκαλερί, θετικό μεν, αλλά σπάνια μπορούν να πάρουν τα ίδια ρίσκα ή να αναδείξουν πιο ερευνητικές δουλειές, δεσμευμένοι πάντα από τις προτιμήσεις τις αγοράς και των συλλεκτών. Το μουσείο, ενώ είναι πολύ δραστήριο, δεν μπορεί να αποτελέσει από μόνο του μοχλό για την ανασυγκρότηση, συγκρότηση και ανάδειξη της καλλιτεχνικής σκηνής της χώρας. Αντίστροφα, βοηθάει το μουσείο να είναι σε διάλογο, να υπάρχει αντίλογος, να δημιουργείται μια συζήτηση, και μια δημιουργική πολυφωνία – δηλαδή ένα πλήρες πολιτιστικό οικοσύστημα.
"Μέχρι τώρα το κράτος αλλά και οι ιδιωτικοί χρηματοδοτικοί φορείς δεν φαίνονται να επιθυμούν στην πράξη την ανάπτυξη δυναμικών αντιπροτάσεων στα δικά τους αφηγήματα, προτιμώντας να στηρίξουν πολλές μικρές και διάσπαρτες πρωτοβουλίες που όμως δεν έχουν την δυναμική για μεγαλύτερη διάρκεια ζωής ή να τους εντάξουν στο δικό τους πρόγραμμα και πολιτική / πολιτιστική ατζέντα".
Χρειάζονται αξιοκρατικοί φορείς που αντέχουν στο χρόνο, και που προάγουν έρευνα και κριτική σκέψη και έχουν την δυνατότητα να στηρίξουν εγχώριους καλλιτέχνες αλλά και νέους επιμελητές να προχωράνε στο έργο τους και να αμείβονται φυσικά όπως πρέπει. Μέχρι τώρα το κράτος αλλά και οι ιδιωτικοί χρηματοδοτικοί φορείς δεν φαίνονται να επιθυμούν στην πράξη την ανάπτυξη δυναμικών αντιπροτάσεων στα δικά τους αφηγήματα, προτιμώντας να στηρίξουν πολλές μικρές και διάσπαρτες πρωτοβουλίες που όμως δεν έχουν την δυναμική για μεγαλύτερη διάρκεια ζωής ή να τους εντάξουν στο δικό τους πρόγραμμα και πολιτική / πολιτιστική ατζέντα. Το σημαντικό είναι να δημιουργηθούν οι συνθήκες για την εδραίωση θεσμών (μικρότερων και μεγαλύτερων) με διάρκεια, ώστε να υπάρχει ο χρόνος να δοκιμαστούν να αναπτυχθούν και με αυτό το τρόπο να στηρίξουν καλλιτέχνες και τους εργαζόμενους της τέχνης. Η συνεχής ματαίωση που αισθάνεται το καλλιτεχνικό σύστημα της χώρας, και η συρρίκνωση των δραστήριων χώρων αποδεικνύει ξεκάθαρα ότι εάν υπήρχε πολιτιστική στρατηγική της χώρας (κράτος και ιδιωτικά ιδρύματα), σίγουρα δεν έχει εώς τώρα λειτουργήσει. Χρειάζεται επιτακτικά αλλαγή παραδείγματος, με όλες/όλους συμμάχους.
Διαβάστε Επίσης
Vanishing Landscapes: Αναλυτικό πρόγραμμα
Πέμπτη, 6 Μαρτίου 2025
09:00 – 20:00 | Έκθεση μουσείου ανοιχτή για το κοινό
Τοποθεσία: Κέντρο Χαρακτικών Τεχνών-Μουσείο Βάσως Κατράκη
09:00 – 20:00 | Skylarking (Long Play), Ηχητική εγκατάσταση του Nuno da Luz
Η χωρική διάσταση της εγκατάστασης έχει σχεδιαστεί από τους Hiboux ARCHITECTURE με υλικά από το περιβάλλον του Αιτωλικού και με χαλιά του Συλλόγου Γυναικών Αιτωλικού
Τοποθεσία: Φουαγιέ του Κέντρου Χαρακτικών Τεχνών-Μουσείου Βάσως Κατράκη
10:00 – 19:00 | People descended from Trees and Deer, 1η μέρα Εργαστηρίου
Εργαστήριο χαρακτικής του Γιάννη Παπαδόπουλου για φοιτητές Καλών Τεχνών του Πανεπιστημίου Δυτικής Μακεδονίας (Φλώρινα) [ελληνικά]
Τοποθεσία: Εργαστήρια Κέντρου Χαρακτικών Τεχνών-Μουσείου Βάσως Κατράκη
20:00 – 22:00 | Εισαγωγή στο Vanishing Landscapes & Προβολή ταινιών με Cinema Fulgor [ελληνικά και αγγλικά]
Τοποθεσία: Ταβέρνα Χαραμάδα (Διεύθυνση: Κουρκουμέλη και Εθνικής Αντιστάσεως)
Παρασκευή, 7 Μαρτίου 2025
09:00 – 20:00 | Έκθεση μουσείου ανοιχτή για το κοινό
Τοποθεσία: Κέντρο Χαρακτικών Τεχνών-Μουσείο Βάσως Κατράκη
09:00 – 20:00 | Skylarking (Long Play), Ηχητική εγκατάσταση του Nuno da Luz
Η χωρική διάσταση της εγκατάστασης έχει σχεδιαστεί από τους Hiboux ARCHITECTURE με υλικά ευρεθέντα στο περιβάλλον του Αιτωλικού και με χαλιά του Συλλόγου Γυναικών Αιτωλικού
Τοποθεσία: Φουαγιέ του Κέντρου Χαρακτικών Τεχνών-Μουσείου Βάσως Κατράκη
09:00 – 17:00 | People descended from Trees and Deer, 2η μέρα Εργαστηρίου
Εργαστήριο χαρακτικής του Γιάννη Παπαδόπουλου για φοιτητές Καλών Τεχνών του Πανεπιστημίου Δυτικής Μακεδονίας (Φλώρινα) [ελληνικά]
Τοποθεσία: Εργαστήρια Κέντρου Χαρακτικών Τεχνών-Μουσείου Βάσως Κατράκη
18:00 – 19:30 | Συζήτηση γύρω απ’ το τζάκι: Για τα τοπία που χάνονται, Στρογγυλή Τράπεζα με τη Μαρία-Θάλεια Καρρά (TAVROS), τον Γιάννη Παπαδόπουλο (καλλιτέχνη), τον Δημήτρη Θεοδωρόπουλο (αρχιτέκτονα) και τον Σωτήρη Γερμανό (ψαρά). Συντονισμός συζήτησης: Θοδωρής Χονδρόγιαννος (δημοσιογράφος) [ελληνικά]
Τοποθεσία: Ταβέρνα Χαραμάδα (Διεύθυνση: Κουρκουμέλη και Εθνικής Αντιστάσεως)
20:00 – 22:00 | Moving cinema, Προβολή ταινιών με Cinema Fulgor
Σημείο συνάντησης: Κεντρική είσοδος 1ου Δημοτικού Σχολείου Αιτωλικού
Σημείωση: Η εκδήλωση αυτή ξεκινά με ένα συλλογικό περίπατο και μια προβολή σε εξωτερικό χώρο κοντά στο σχολείο
Σάββατο, 8 Μαρτίου 2025
09:00 – 20:00 | Έκθεση μουσείου ανοιχτή για το κοινό
Τοποθεσία: Κέντρο Χαρακτικών Τεχνών-Μουσείο Βάσως Κατράκη
09:00 – 20:00 | Skylarking (Long Play), Ηχητική εγκατάσταση του Nuno da Luz
Η χωρική διάσταση της εγκατάστασης έχει σχεδιαστεί από τους Hiboux ARCHITECTURE με υλικά ευρεθέντα στο περιβάλλον του Αιτωλικού και με χαλιά του Συλλόγου Γυναικών Αιτωλικού
Τοποθεσία: Φουαγιέ του Κέντρου Χαρακτικών Τεχνών-Μουσείο Βάσως Κατράκη
09:00 – 10:00 | Skylarking (Short Play), Περφόρμανς του Nuno da Luz (σε συνεργασία με τον περιβαλλοντολόγο και ερευνητή Γιάννη Ρουσόπουλο)
Τοποθεσία: Εκκλησία Αγίου Νικολάου Κουνδούρου. Συνάντηση στις 08:30 στην είσοδο του Ξενοδοχείου Αλεξάνδρα
Σημείωση: Απαιτείται δήλωση συμμετοχής – έως 20 άτομα. Στείλτε email στο info@tavros.space για να κρατήσετε θέση
11:00 – 18:00 | People descended from Trees and Deer, 3η μέρα Εργαστηρίου
Εργαστήριο χαρακτικής του Γιάννη Παπαδόπουλου για φοιτητές Καλών Τεχνών του Πανεπιστημίου Δυτικής Μακεδονίας (Φλώρινα) [ελληνικά]
Τοποθεσία: Εργαστήρια Κέντρου Χαρακτικών Τεχνών-Μουσείου Βάσως Κατράκη
11:00- 12:30 | Εκεί που κοιτάζει η πέτρα, Θεατρικό Εργαστήριο από την ομάδα Dulcinea Compania για παιδιά 8+ ετών και τους κηδεμόνες τους [ελληνικά]
Τοποθεσία: Παραδοσιακό Καρνάγιο Αιτωλικού
Σημείωση: Απαιτείται δήλωση συμμετοχής – έως 20 άτομα. Στείλτε μας email στο info@tavros.space για να κρατήσετε θέση
12:00-13:30 | Βιωματική ξενάγηση στη συλλογή της Βάσω Κατράκη από τον Σωτήρη Γερμανό
Τοποθεσία: Κέντρο Χαρακτικών Τεχνών-Μουσείο Βάσως Κατράκη
16:00 – 17:00 | Βαρκάδα με ψαράδες σε συνεργασία με τους Ελεύθερους Αλιείς Αιτωλικού
Σημείο συνάντησης: Είσοδος Ξενοδοχείου Αλεξάνδρα
Σημείωση: Απαιτείται δήλωση συμμετοχής – έως 60 άτομα. Στείλτε email στο info@tavros.space για να κρατήσετε θέση
18:00-19:00 | A place like you and me: Composing stories for transregional liminality, Προβολή διάλεξη περφόρμανς των Campus Novel [ελληνικά]
Τοποθεσία: Κτίριο Πολιτιστικού & Μορφωτικού Συλλόγου "Το Αιτωλικό"
20:00-22:00 | Προβολή και συζήτηση με τις Sílvia das Fadas (Cinema Fulgor, Portugal) και Ειρήνη Φουντεδάκη [αγγλικά]
Τοποθεσία: Κτίριο Πολιτιστικού & Μορφωτικού Συλλόγου "Το Αιτωλικό"
Κυριακή, 9 Mαρτίου 2025
09:00 – 18:00 | Έκθεση μουσείου ανοιχτή για το κοινό
Τοποθεσία: Κέντρο Χαρακτικών Τεχνών-Μουσείο Βάσως Κατράκη
09:00 – 18:00 | Skylarking (Long Play), Ηχητική εγκατάσταση του Nuno da Luz
Η χωρική διάσταση της εγκατάστασης έχει σχεδιαστεί από τους Hiboux ARCHITECTURE με υλικά ευρεθέντα στο περιβάλλον του Αιτωλικού και με χαλιά του Συλλόγου Γυναικών Αιτωλικού
Τοποθεσία: Φουαγιέ του Κέντρου Χαρακτικών Τεχνών-Μουσείο Βάσως Κατράκη
09:00 – 10:00 | Skylarking (Short Play), Περφόρμανς του Nuno da Luz (σε συνεργασία με τον περιβαλλοντολόγο και ερευνητή Γιάννη Ρουσόπουλο)
Τοποθεσία: Εκκλησία Αγίου Νικολάου Κουνδούρου. Συνάντηση στις 08:30 στην είσοδο του Ξενοδοχείου Αλεξάνδρα
Σημείωση: Απαιτείται δήλωση συμμετοχής – έως 20 άτομα. Στείλτε email στο info@tavros.space για να κρατήσετε θέση
11:00- 12:30 | Εκεί που κοιτάζει η πέτρα, Θεατρικό Εργαστήριο από την ομάδα Dulcinea Compania για παιδιά 8+ ετών και τους κηδεμόνες τους [ελληνικά]
Τοποθεσία: Παραδοσιακό Καρνάγιο Αιτωλικού
Σημείωση: Απαιτείται δήλωση συμμετοχής – έως 20 άτομα. Στείλτε email στο info@tavros.space για να κρατήσετε θέση
12:00 – 13:00 | People descended from Trees and Deer, Open Studio Εργαστήριο Χαρακτικής
Ο Γιάννης Παπαδόπουλος μαζί με τους συμμετέχοντες του εργαστηρίου θα μοιραστούν με το κοινό τη δουλειά τους [ελληνικά]
Τοποθεσία: Εργαστήρια Κέντρου Χαρακτικών Τεχνών-Μουσείου Βάσως Κατράκη
13:00 – 15:00 | Συλλογικό γεύμα σε συνεργασία με τον Σύλλογο Γυναικών Αιτωλικού
Τοποθεσία: Προαύλιος χώρος εργαστηρίων του Κέντρου Χαρακτικών Τεχνών-Μουσείου Βάσως Κατράκη
* Όλοι οι χώροι όπου λαμβάνουν χώρα οι δράσεις του Vanishing Landscapes έχουν σχεδιαστεί χωρικά από τους Hiboux ARCHITECTURE, χρησιμοποιώντας υλικά που βρέθηκαν από το Αιτωλικό.
