Φώτης Βάρθης: "Το να δίνουμε μορφή στο άγνωστο, στον φόβο, είναι ο τρόπος να το φέρουμε λίγο πιο κοντά μας"

Κάτι απόκοσμο περιμένει όποιον επισκεφτεί το Κέντρο Τεχνών Μετς το τριήμερο 13-15 Μαρτίου. Το εικαστικό πρότζεκτ "Φόβοι αρχέγονοι, φαντασίας επαρωγοί", μία πρωτοβουλία του μη κερδοσκοπικού οργανισμού "Μαυροπίνακας" σε επιμέλεια της Στεφανίας Κερκή, μιλά για υπερφυσικά όντα που προκαλούν τρόμο και αποτρόπαια κοινωνικά συμβάντα, φέρνοντας στο επίκεντρο αφηγήσεις που αφορούν τον λαογραφικό τρόμο και τη λαϊκή μας παράδοση.

Χαρακτικά του καταξιωμένου καλλιτέχνη Φώτη Βάρθη παρουσιάζονται στο αφιέρωμα, το οποίο πλαισιώνεται από μια σειρά ομιλιών που φωτίζουν τη σχέση του λαογραφικού τρόμου με την τέχνη, τη δημοτική ποίηση και τη σύγχρονη κουλτούρα.

Πολλοί ενδεχομένως να γνωρίζουν τον Φώτη Βάρθη από τη συμμετοχή του στην ομαδική έκθεση "Ο Φώτης Κόντογλου και η επιρροή του στους νεότερους", που παρουσιάστηκε στο Ίδρυμα Β. & Ε. Γουλανδρή το ’22, ενώ πιο πρόσφατα είδαμε έργα του στη "Θητεία" στη Roma, ένα εικαστικό αφιέρωμα για τον εκλιπόντα ζωγράφο Στέλιο Φαΐτάκη. Ο Βάρθης έχει επίσης φτιάξει αυθεντικά χαρακτικά έργα για τα εξώφυλλα δίσκων μουσικών όπως οι Villagers of Ioannina City και Μαρία Μελαχροινού – Palimpsesto Trio, μεταξύ άλλων, ενώ έχει συνεργαστεί με εκδοτικούς οίκους και εφημερίδες, όχι μόνο για τη δημιουργία εξωφύλλων, αλλά και την έκδοση δικών του βιβλίων ("Η Ρομφαία της Αυγής" και "Γυναίκες που επιστρέφουν", από τις εκδόσεις Αντίποδες).

Η βυζαντινή τέχνη και η αγιογραφία είναι βαθιά συνδεδεμένες με την τέχνη του Βάρθη, παρότι στα χαρακτικά του δεν συναντάμε τόσο το θρησκευτικό στοιχείο ως θεματική, αλλά κυρίως ως εικαστική γλώσσα. Για την έκθεση στο Κέντρο Τεχνών Μετς, ο καλλιτέχνης ανέτρεξε σε μύθους και τέρατα από λαϊκές αφηγήσεις και δημοτικά τραγούδια και φιλοτέχνησε χαρακτικά που μας παρακινούν να ανακαλύψουμε το περίπλοκο, γοητευτικό σύμπαν του λαογραφικού τρόμου. 

Την τελευταία μέρα του αφιερώματος, 15/3, θα έχουμε την ευκαιρία να παρακολουθήσουμε ζωντανά τη χάραξη ενός νέου έργου από τον Βάρθη, το οποίο, όπως μας πληροφόρησε ο ίδιος, θα παρουσιαστεί στο δεύτερο μέρος του πρότζεκτ, το φθινόπωρο.

Στα χαρακτικά που θα παρουσιάσεις στο Κέντρο Τεχνών περιλαμβάνεται και μία νέα σειρά με θέμα τον λαογραφικό τρόμο. Σε αυτά τα έργα βλέπουμε, μεταξύ άλλων, τη δική σου εκδοχή του βουρδούλακα, εμπνευσμένη από τις "Παραδόσεις" του Νικόλαου Πολίτη. Τι άλλες μορφές και μυθικά πλάσματα θα δούμε στην έκθεση και ποια ήταν τα σημεία αναφοράς για τα χαρακτικά σου;

Οι "Φόβοι αρχέγονοι, φαντασίας επαρωγοί" είναι ένα πρότζεκτ, που δουλεύουμε με την ομάδα Μαυροπίνακας και τη Στεφανία Κερκή και αποτελεί μια εικαστική μελέτη πάνω σε θέματα που εμπίπτουν σε αυτό που μπορούμε σχηματικά να ονομάσουμε "λαογραφικό τρόμο" (folk horror) : πρόκειται για σημεία τομής του μεταφυσικού και του τρόμου, τα οποία βρίθουν στις αφηγήσεις και τα τραγούδια της ελληνικής λαϊκής παράδοσης - στοιχεία που ακόμα αφορούν τον ανθρώπινο ψυχισμό και πραγματικότητα, αλλά λαμβάνουν άλλες μορφές ή μας συναντούν από άλλες διόδους. Τα έργα που θα παρουσιαστούν σε αυτό το πρώτο στάδιο αντλούν αφενός από κοινές δοξασίες για υπερφυσικά όντα που προκαλούν τον τρόμο, τις οποίες οι περισσότεροι έχουμε ακούσει (λάμιες, δράκοι, ο γνωστός στους περισσότερους Χάροντας) και αφετέρου από απόκρυφα ή/και αποτρόπαια κοινωνικά συμβάντα τα οποία στο επίπεδο της λαϊκής αφήγησης ‘’εξορίζονται’’ στο πεδίο του μεταφυσικού και του μαγικού. Πρόκειται για περιπτώσεις παιδοκτονίας, γυναικοκτονίας κ.ά. Τόσο οι μεν όσο και οι δε θεματικές εντοπίζονται σε δημοτικά τραγούδια και ιδίως παραλογές (το κατεξοχήν είδος δημοτικής ποίησης όπου παρεισφρέει το μαγικό και το απόκοσμο) όσο και σε λαϊκές αφηγήσεις που καταγράφονται κυρίως από το Νικόλαο Πολίτη, αλλά άλλου μελετητές και ξένους περιηγητές των προηγούμενων αιώνων. Έχουμε δουλέψει εξίσου με αφηγήσεις όσο και με τη δημοτική ποίηση.

Τα τελευταία χρόνια παρατηρείται μία τάση επανάγνωσης αρχαίων θρύλων, παραδόσεων και λαογραφικών στοιχείων, στη λογοτεχνία, τη μουσική, ακόμα και τις εικαστικές τέχνες. Γιατί πιστεύεις ότι είναι πλέον πολύ πιο έντονη η επιθυμία να επιστρέψουμε στις ρίζες μας;

Οι παράγοντες είναι αρκετοί, και όχι πάντα αθώοι. Μπορώ ίσως να ανιχνεύσω μερικούς από αυτούς στο ότι οι δυτικές κοινωνίες αλλάζουν ραγδαία και παρά το ότι φαίνεται να προοδεύουν, μάλλον φθίνουν. Αυτή η τάση απομάγευσης που τις χαρακτηρίζει, προκαλεί και ανασφάλεια και απογοήτευση. Οι άνθρωποι αναζητούν στις "ρίζες" τους και την παράδοσή τους, τη σταθερότητα που λείπει από την κοινωνική πραγματικότητα, αλλά και τη σύνδεση με αυτό που μοιάζει οικείο και αυθεντικό. Και βέβαια υπάρχει το ζήτημα της ποπ κουλτούρας.  Ανήκω σε μια γενιά που, μια μερίδα παιδιών, μέσα σε αυτά κι εγώ, μεγαλώσαμε με έντονη την κουλτούρα του φανταστικού, από τη λογοτεχνία με Τόλκιν και Μούρκοκ, στη μουσική με ροκ και μέταλ μπάντες με τέτοιες θεματικές, αλλά και σινεμά, κόμικς,  DnD και videogames. Όλα αυτά φυσικά με όρους φανταστικούς, βασισμένους κυρίως στη σκανδιναβική και πάντως δυτική μυθολογία. Χρονικά, τυχαίνει να είμαστε η πρώτη γενιά που αρχίζει να επανοικειοποιείται την ελληνική παράδοση που ως τις γενιές των γονιών μας έφερε ακόμα το στίγμα της χούντας, και μαζί με αυτό, όλο το τουριστικό φολκλόρ που ακολούθησε. Πάντως η παράδοση δεν σταμάτησε ποτέ να επηρεάζει τις τέχνες, οπότε και διατηρήθηκε είτε από ανθρώπους που την μετέφεραν αυτούσια, την κατέγραψαν, την εξέλιξαν ή ασχολήθηκαν πειραματικά μαζί της, και σε αυτούς χρωστάμε πολλά. Για εμένα δεν είναι απλά μια επιστροφή στις ρίζες, οι ρίζες βρίσκονται εκεί και εμείς πρέπει να ψηλώσουμε και να καρπίσουμε.

Όσον αφορά τον λαογραφικό τρόμο, υπάρχει και το ζήτημα αντιμετώπισης του παραλόγου μέσω της εικονοποίησης, τείνουμε δηλαδή να περιγράφουμε τον τρόμο για κάτι όχι απαραίτητα υπαρκτό ως ένα τέρας, μία σκοτεινή οντότητα. Πώς μας βοηθάει αυτή η συνήθεια να "ξορκίσουμε το κακό" και να ξεπεράσουμε τους φόβους μας;

Το να δίνουμε σχήμα και μορφή στο άγνωστο, στον φόβο, είναι ο τρόπος να το φέρουμε λίγο πιο κοντά μας. Από κάτι αόριστο και μη περιγράψιμο επιχειρούμε να το κάνουμε λίγο πιο οικείο κι έτσι να μπορούμε να το ψηλαφίσουμε. Είναι ένας απόλυτα απαραίτητος μηχανισμός να διαχειριστούμε θέματα για τα οποία είναι δύσκολο να αντιμετωπίσουμε ή ακόμα και να μας προετοιμάσει για αυτά. Οι άνθρωποι το κάνουν αυτό φτιάχνοντας ιστορίες και μύθους ως ύστατο σκαλοπάτι να αγγίξουν την αλήθεια, κατασκευάζουν αποτροπαϊκές εικόνες με τις οποίες διακοσμούν τις πόρτες των σπιτιών τους ή της βάζουν σε περίοπτα σημεία στα κτίρια τους για να διώξουν το κακό, από τις τερατόμορφες υδρορροές στους αρχαίους ναούς, τα γκαργκόιλ στις μεσαιωνικές εκκλησίες, τους δράκους στα ξύλινα τέμπλα κτλ. Όλα αυτά για να μας βοηθήσουν να ξεγελάσουμε το κακό και να το στείλουμε κάπου αλλού.

Τι γοητεύει εσένα προσωπικά στον λαογραφικό τρόμο και τη λαϊκή παράδοση; Πώς επανοικειοποιείσαι το υπερφυσικό στοιχείο μέσα από την τέχνη σου;

Με γοητεύει ο ίδιος ο πυρήνας της λαϊκής τέχνης, ενός έργου δηλαδή το οποίο δεν ανήκει σε έναν, περνάει από διαφορετικά χέρια και στόματα, αλλάζει μορφές και ιδιωματισμούς και μεταφέρει τον κόσμο του κάθε ποιητή, τα ήθη και τα πάθη της κοινωνίας του, αλλά μιλά την ίδια γλώσσα. Μου φαίνεται συγκινητική η τέχνη που προκύπτει συλλογικά από μια κοινωνία. Όσον αφορά τα στοιχεία του φανταστικού και του τρόμου που βρίθουν στη λαϊκή παράδοση, δεν υπάρχει κάπου μια συστηματική απεικόνισή τους – αυτό εκ των πραγμάτων λειτουργεί σαν ένα στοίχημα ως προς την εικαστική τους απόδοση. Έχουμε τόσες περιγραφές για τον βρικόλακα ή για τον δράκο (που δεν έχει καμία σχέση με τον δράκο στον δυτικό κανόνα) αλλά πώς θα έμοιαζε εν τέλει η σκοτεινή αυτή πλευρά της λαϊκής φαντασίας; Επιπλέον, επειδή τα εργαλεία μου είναι η χαρακτική και συγκεκριμένα η ξυλογραφία και το βυζαντινό σχέδιο (το σχέδιο της βυζαντινής ζωγραφικής), που αμφότερα φέρουν μια μακρά και βαριά παράδοση στο ελληνικό παράδειγμα, νιώθω ότι οι τεχνικές που χρησιμοποιώ είναι κατάλληλες για μια τέτοια εικαστική έρευνα.

Με ποιον τρόπο συνδέεις τη θρησκεία με το μακάβριο στα έργα σου;

Δεν υπάρχει κάποια σύνδεση με το θρησκευτικό στοιχείο σε κάποιο από τα έργα. Μεταχειρίζομαι την εικαστική γλώσσα του βυζαντινού σχεδίου γιατί μπορώ να εκφραστώ καλύτερα μέσα από αυτήν και γιατί νιώθω πως εξυπηρετεί και τις θεματικές που με ενδιαφέρουν. Υπάρχουν μέσα στα έργα μικρά στοιχεία που έχουν εικαστικές αναφορές σε εικόνες, όπως οι κλειδαριές και οι αλυσίδες στο έργο του Χάροντα που τις συναντάμε στην Εις Άδου Κάθοδο και υποδεικνύουν  τον Κάτω Κόσμο, και φυσικά ο τρόπος με τον οποίο συνθέτω τα έργα υπακούει στους ίδιους κανόνες, αλλά όπως και η βυζαντινή ζωγραφική στο σύνολό της δεν αφορά αποκλειστικά θρησκευτικά θέματα, έτσι και στα έργα μου δεν επιχειρείται κάποια τέτοιου είδους προσπάθεια.

Έχουν επηρεάσει σε κάποιο βαθμό την τέχνη σου οι παραδόσεις της πατρίδας σου, της Κέρκυρας;

Η τέχνη που επικρατεί στην Κέρκυρα εικαστικά και μουσικά είναι κατά κανόνα δυτικότροπη, και παρότι έχω αρκετές τέτοιες αναφορές λόγω του πατέρα μου, που υπήρξε μουσικός και ζωγράφιζε, δεν έχω ιδιαίτερα τέτοια στοιχεία στα έργα μου. Από πλευράς χαρακτικής όμως το νησί είχε πρωτοπόρους όπως ο Βεντούρας, ο Ζαβιτσιάνος και ο Κογεβίνας, μεχρι την πιο πρόσφατη Άρια Κομιανού, καθιστώντας το από τα μέρη με την πιο μακρά παράδοση στην χαρακτική στην Ελλάδα.

Βυζαντινή τέχνη, αγιογραφία, θρησκεία, έθιμα, παραμύθια, μουσική, ποπ κουλτούρα -η θεματολογία και οι επιρροές σου ποικίλλουν, όμως η χαρακτική παραμένει το βασικό σου μέσο έκφρασης, παρότι ξεκίνησες ως ζωγράφος. Τι είναι αυτό που σε ελκύει στη χαρακτική;

Είναι η ίδια η έκφραση που επιτυγχάνεται από αυτό το μέσο, η επαφή με το ξύλο, η χάραξη σαν μέσο συγκέντρωσης και η αναζήτηση συνθέσεων με τους περιορισμούς και τις επιλογές που δίνει το υλικό. Σε πολύ μεγάλο βαθμό όμως νιώθω πως μου ταιριάζει και στον τρόπο με τον οποίο μπορώ να μοιραστώ την τέχνη μου, καθώς η χαρακτική από τη φύση της, λόγω των πολλαπλών αντιτύπων, μπορεί να είναι πολύ προσβάσιμη σε περισσότερο κόσμο, που θέλει να έχει ένα αυθεντικό έργο. Με κάνει να αισθάνομαι καλύτερα αυτό.

Θα έλεγες ότι σήμερα υπάρχει μεγαλύτερο ενδιαφέρον για τη χαρακτική;

Ίσως δεν είμαι ο κατάλληλος να απαντήσω σε αυτό καθώς μπορεί να έχω λανθασμένη εντύπωση. Βλέπω πάντως πως η ίδια η χαρακτική έχει γίνει πιο εξωστρεφής και υπάρχει μια νέα γενιά χαρακτών με πολύ καλές βάσεις σε τεχνικό και θεωρητικό επίπεδο, έχουμε αρκετές εκθέσεις που παρουσιάζονται χαρακτικά έργα. Πιστεύω λοιπόν πως ναι, η χαρακτική έχει βρει ξανά τον χώρο να ανθίσει στην Ελλάδα.

Σκοπεύεις να εξερευνήσεις θεματικά περαιτέρω τον λαογραφικό τρόμο ή η συγκεκριμένη θεματική αφορά αποκλειστικά την επερχόμενη έκθεση;

Το πρότζεκτ αποτελεί μια ομαδική δουλειά και κατά την επεξεργασία του προέκυψε πλούσιο υλικό, που αποφασίσαμε να διαχειριστούμε σαν ένα τρίπτυχο. Στις 13-15 Μαρτίου θα παρουσιάσουμε την πρώτη πράξη - εικαστική μελέτη επτά έργων και ομιλίες που θέτουν το πλαίσιο του - μια είσοδο στο κατώφλι του λαογραφικού τρόμου. Σκοπός είναι το φθινόπωρο να παρουσιαστεί σαν δεύτερο μέρος η ατομική μου έκθεση με μια εκτενή σειρά έργων, που θα συνοδεύεται από συζητήσεις και δράσεις που θα διερευνήσουν τον λαογραφικό τρόμο πέραν του εικαστικού πεδίου. Στο τρίτο στάδιο, σκοπός είναι να ολοκληρωθεί η καλλιτεχνική και ερευνητική διαδικασία με μια έκδοση πάνω στο θέμα του λαογραφικού τρόμου.

Τι θα δούμε στο open studio στις 15/3;

Το Σάββατο, τις ώρες που θα είναι ανοιχτός ο χώρος, θα βρίσκομαι εκεί να δουλεύω τη χάραξη για το επόμενο έργο, που θα παρουσιαστεί μαζί με όλα τα υπόλοιπα, στο δεύτερο μέρος του πρότζεκτ, το φθινόπωρο. Ο σκοπός είναι, μαζί με τις μήτρες των έργων που θα εκτίθενται, ο κόσμος που θα μας επισκεφτεί  εκείνη τη μέρα, να έχει μια εικόνα του ποια είναι η διαδικασία ενός χαρακτικού έργου, να δει τα υλικά, τα εργαλεία, και να μιλήσουμε πάνω σε αυτό. Η χαρακτική είναι μια τέχνη που δεν είναι τόσο γνωστή για την ‘’κουζίνα’’ της, ενώ παραμένει μια εικαστική γλώσσα με κατεξοχήν τεχνικό υπόβαθρο. Αυτή την πίσω πλευρά θέλαμε να δείξουμε. Το να δείξεις αυτή την ‘’κουζίνα’’, θα μπορούσε να θεωρηθεί μια διαδικασία ‘’απομάγευσης’’ μπροστά στην όποια ατμόσφαιρα μπορεί να μεταφέρει ένα έργο. Στην πραγματικότητα, το εργαστήριο είναι το σημείο που στήνεται όλη η μαγεία, ναι, και αυτή του λαογραφικού τρόμου! Επειδή το κοινό που ενδιαφέρεται να έρθει στην έκθεση, δεν γνωρίζει απαραίτητα τι ακριβώς είναι ένα χαρακτικό, θέλαμε να υπάρχει μια τέτοια δράση, ώστε ο κόσμος που θα έρθει να δει και να γνωρίσει ένα τμήμα της δημιουργίας μιας ξυλογραφίας.

Πρόγραμμα τριημέρου:

• Πέμπτη 13 Μαρτίου – 7 μ.μ. | Ξενάγηση από την επιμελήτρια και τον καλλιτέχνη
• Παρασκευή 14 Μαρτίου – 7 μ.μ. | Ομιλίες 
• Σάββατο 15 Μαρτίου – 12-3 μ.μ. | Χάραξη έργου σε πραγματικό χρόνο από τον καλλιτέχνη

Δείτε όλες τις εκθέσεις της πόλης στον οδηγό τεχνών του athinorama.gr.