Γνωρίζοντας πλέον ότι "το παρελθόν δεν λαξεύεται πια πάνω στον γρανίτη, αλλά γράφεται πάνω στο νερό”, όπως μας λέει η ιστορικός Τασούλα Βερβενιώτη, "η καταγραφή μιας προσωπικής μαρτυρίας συνιστά ένα είδος αντίστασης απέναντι στις απρόσωπες και εξωχώριες (offshore) "αγορές" που προσπαθούν να ελέγξουν τη ζωή μας” και δεν έχουν μνήμη. Γνωστή από την έρευνά της στην κοινωνική ιστορία της δεκαετίας 1940, και ειδικότερα το βιβλίο της "Η γυναίκα της αντίστασης. Η είσοδος των γυναικών στην πολιτική” η Βερβενιώτη από το 2011 πρωτοστατεί στην οργάνωση σεμιναρίων και την ίδρυση Ομάδων Προφορικής Ιστορίας (ΟΠΙ) ο αριθμός των οποίων αυξάνεται με εντυπωσιακούς ρυθμούς.
Δεκαέξι από αυτές, από όλη την Ελλάδα θα βρεθούν στην 4η Γιορτή Προφορικής Ιστορίας με θέμα "ΓΥΝΑΙΚΕΣ - χωρίς υπότιτλο” που θα διαρκέσει τρεις μέρες, Παρασκευή 24 με Κυριακή 26 Ιανουαρίου, με ελεύθερη είσοδο, στην Τεχνόπολη του Δήμου Αθηναίων, Αεροφυλάκιο 1, Αμφιθέατρο "Μιλτιάδης Έβερτ".
Με αυτή την αφορμή μιλήσαμε για τις Ομάδες Προφορικής Ιστορίας (ΟΠΙ) ως ένα μοναδικό δίκτυο που δημιουργήθηκε από τα κάτω και αποτελείται από άτυπες, αυτοφυείς και αυτοδιαχειριζόμενες ομάδες, οι οποίες συλλέγουν τη μνήμη των "αφανών", τις βιωμένες εμπειρίες των ‘απλών’ ανθρώπων, εδώ και δεκαπέντε χρόνια. Μια πρακτική ιδιαίτερα σημαντική στις μέρες μας όπου "ακριβώς, επειδή ζούμε σε μια εποχή μεγάλων κοινωνικών αναδιαρθρώσεων, και άρα κοινωνικών αναταράξεων, είναι περισσότερο από ποτέ αναγκαίο να συλλέξουμε τις ιστορίες των ‘απλών’ ανθρώπων, ώστε να μπορέσουμε να ανά/κατά-σκευάσουμε τόσο τη μνήμη όσο και την Ιστορία μας”.
Τι θα συμβεί στην "4η Γιορτή Προφορικής Ιστορίας" τον Ιανουάριο στην Τεχνόπολη;
Οι Ομάδες Προφορικής Ιστορίας (ΟΠΙ) οργανώνουν, κάθε δύο χρόνια, μια Γιορτή Προφορικής Ιστορίας. Η 4η Γιορτή έχει θέμα "ΓΥΝΑΙΚΕΣ - χωρίς υπότιτλο” και θα διαρκέσει τρεις μέρες: Παρασκευή 24 (16.00 – 22.00), Σάββατο 25 (10.00 - 21.00) και Κυριακή 26 Ιανουαρίου 2025 (10.00 – 21.00). Θα γίνει στην Τεχνόπολη του Δήμου Αθηναίων.
Συμμετέχουν δεκαέξι ΟΠΙ από όλη την Ελλάδα. Οι παλιότερες θα κάνουν ανακοινώσεις με βάση το κεντρικό θέμα Γυναίκες – χωρίς υπότιτλο. Το χρονικό εύρος τους είναι μεγάλο· αφορά την έμφυλη βία στον εμφύλιο, το ‘επισκεπτήριο’ στις φυλακές Επταπυργίου, την μετα-εμφυλιακή κοινωνία, το ΄μεροκάματο’, τις συγκλίσεις και αποκλίσεις στις δεκαετίες 1940-1960, τις γυναίκες ναυτικούς, τις σημερινές δασκάλες εικαστικών καθώς και την πολιτικότητα των φοιτητριών σε Τμήμα του ΕΚΠΑ. Μια δια-ομαδική ανακοίνωση αφορά τις "Μοδίστρες". Κάποιες ΟΠΙ ‘ξεφεύγουν’ από το θέμα: αναφέρονται στο άνοιγμα ενός καφενείου, μετά από πενήντα χρόνια, στη Σκλαβοπούλα Χανίων, στις "ανοικτές αυλές" στην Μάρπησσα Πάρου, στην ιστορία της Αγίας Μαρίνας Ηλιούπολης. Οι ΄νεότερες΄ ΟΠΙ θα αυτό-παρουσιαστούν.
Στη διάρκεια της 4ης Γιορτής θα παρουσιαστεί επίσης η πρώτη πλατφόρμα προφορικών μαρτυριών στην Ελλάδα και θα διεξαχθεί σεμινάριο για την απομαγνητοφώνηση με χρήση τεχνητής νοημοσύνης. Το πρόγραμμα περιλαμβάνει ακόμα δύο θεατρικά δρώμενα, καθώς και τρία ντοκιμαντέρ με προφορικές μαρτυρίες: για την Παλαιστίνη (The Wanted 18), για ένα ‘χαμένο’ αρχείο (ΑΖΗΤΗΤΟΙ) καθώς και τις ιστορίες έξι γυναικών (Herstories: Οι ρίζες μου). Για περισσότερα δείτε το πρόγραμμα. Όλα ανοικτά στο κοινό.
Γιατί την ονομάζετε Γιορτή Προφορικής Ιστορίας και όχι για παράδειγμα Συνέδριο Προφορικής Ιστορίας;
Η ουσιώδης διαφορά ανάμεσα σε ένα Συνέδριο Προφορικής Ιστορίας και στη Γιορτή Προφορικής Ιστορίας είναι ότι στο Συνέδριο συμμετέχουν άτομα, ενώ στη Γιορτή συλλογικότητες. Η ανακοίνωση σε ένα Συνέδριο αναδεικνύει συνήθως μια ατομική δουλειά κάποιου ερευνητή/τριας· στο πρόγραμμα του Συνεδρίου αναγράφεται το όνομα του/της και η συμμετοχή αυτή εμπλουτίζει το βιογραφικό της.
Στις ΟΠΙ θεωρούμε ότι η προφορική ιστορία αποτελεί ένα συνεργατικό project και οι ανακοινώσεις στις Γιορτές Προφορικής Ιστορίας στηρίζονται στη δουλειά των μελών της ομάδας και γι αυτό δεν γράφουμε το όνομα αυτού που κάνει την ανακοίνωση αλλά της ομάδας.
Και κάτι ακόμα. Η ονομασία όλων των ομάδων προφορικής ιστορίας ξεκινά με τα αρχικά ΟΠΙ και μετά προσθέτουμε κάποια από τα αρχικά από τον τόπο ή το θέμα με το οποίο καταπιάνονται: ΟΠΙΚΑΣ (ΟΠΙ Καστοριάς), ΟΠΙΓΕ (ΟΠΙ Γυναικών Εκπαιδευτικών). Με αυτό το σκεπτικό, μπορούμε να πούμε, ότι οι ανακοινώσεις των ΟΠΙ απηχούν ένα ευρύτερο σύνολο, το οποίο ξεπερνάει τα όρια των μελών της ομάδας και επεκτείνεται στην ευρύτερη κοινότητα από την οποία αντλεί το υλικό της, τις συνεντεύξεις, και προς την οποία τελικά απευθύνεται και θέλει να εκφράσει.
Οι πρώτες ΟΠΙ και η δημιουργία του δικτύου
Πότε και πώς πρωτοξεκίνησε το ενδιαφέρον σας για την προφορική ιστορία και πώς στήθηκαν οι πρώτες ομάδες στην Ελλάδα;
"Η έλλειψη αρχειακού υλικού με ‘έσπρωξε’ στην προφορική ιστορία. Δεν υπήρχαν αρχεία, για παράδειγμα, ώστε να γνωρίζουμε πόσες αντάρτισσες τελείωσαν τη Σχολή Αξιωματικών του Ελληνικού Λαϊκού Απελευθερωτικού Στρατού (ΕΛΑΣ) και είχαν το βαθμό του ανθυπολοχαγού. Σε μια αντιστασιακή εφημερίδα, από αυτές που είχαν διασωθεί, βρήκα ένα κείμενο με την υπογραφή "Ανθυπολοχαγός Λίζα". Πήγα και τη βρήκα· έμενε στην Κοζάνη. Αυτή με έστειλε και σε άλλες γυναίκες".
Στο πλαίσιο της κοινωνικής ιστορίας, είδος άγνωστο και εν πολλοίς απαγορευμένο στην ακαδημαϊκή κοινότητα μέχρι τη μεταπολίτευση, επέλεξα να κάνω το διδακτορικό μου, τη δεκαετία του 1980, με θέμα τη δράση των γυναικών που είχαν πάρει μέρος στην Εαμική αντίσταση, στη διάρκεια της Κατοχής (1941-1944). Η έλλειψη αρχειακού υλικού με ‘έσπρωξε’ στην προφορική ιστορία. Δεν υπήρχαν αρχεία, για παράδειγμα, ώστε να γνωρίζουμε πόσες αντάρτισσες τελείωσαν τη Σχολή Αξιωματικών του Ελληνικού Λαϊκού Απελευθερωτικού Στρατού (ΕΛΑΣ) και είχαν το βαθμό του ανθυπολοχαγού. Σε μια αντιστασιακή εφημερίδα, από αυτές που είχαν διασωθεί, βρήκα ένα κείμενο με την υπογραφή "Ανθυπολοχαγός Λίζα". Πήγα και τη βρήκα· έμενε στην Κοζάνη. Αυτή με έστειλε και σε άλλες γυναίκες. Έτσι φτιάχτηκε η "σειρά" των γυναικών αξιωματικών του ΕΛΑΣ –και όχι μόνο. Με λίγη εκπαίδευση και πολύ διάβασμα υποστήριξα το διδακτορικό μου το 1991 και το βιβλίο Η Γυναίκα της Αντίστασης. Η Είσοδος των Γυναικών στην Πολιτική (1994) είναι το πρώτο βιβλίο στην ελληνική ιστοριογραφία που περιέχει και προφορικές μαρτυρίες. Η ανάγκη είναι αυτή που ωθεί τους ανθρώπους σε νέους δρόμους και η εποχή, η συγκυρία μέσα στην οποία ζούμε (και οι ιστορικοί είναι μέλη της κοινωνίας), βάζει τα ερωτήματα και προωθεί τις ενασχολήσεις μας.
Μερικές δεκαετίες αργότερα, το 2011, ενώ η κοινωνία μας είχε μπει σε μία βαθειά κρίση που την είπαν οικονομική (δεν ήταν μόνο οικονομική), ζώντας στην δύστροπη και δυστοπική 6η Κοινότητα του Δήμου Αθηναίων, ως μέλος της Κίνησης Κατοίκων, πρότεινα και αποφασίσαμε να φτιάξουμε μια Ομάδα Προφορικής Ιστορίας, ως έναν τρόπο επικοινωνίας με τους κατοίκους, αλλά και τον ίδιο μας τον εαυτό: να ‘ανακαλύψουμε’ πού είμαστε και που πηγαίνουμε. Το εκπαιδευτικό σεμινάριο έγινε την άνοιξη του 2011 στο Πολυτεχνείο και την άνοιξη του 2012 η ΟΠΙΚ (Ομάδα Προφορικής Ιστορίας Κυψέλης) παρουσίασε τη δουλειάς της στο Πνευματικό Κέντρο του Δήμου Αθηναίων. Η απήχηση ήταν απρόσμενα μεγάλη. Αργά στην αρχή, πιο γρήγορα στη συνέχεια άρχισε να σχηματίζεται το δίκτυο των ΟΠΙ. Αρχικά στην Αθήνα και στη συνέχεια στις επαρχιακές πόλεις.
Είναι η προφορική ιστορία γυναικεία υπόθεση;
Η συντριπτική πλειοψηφία των ατόμων που συμμετέχουν στις Ομάδες Προφορικής Ιστορίας είναι γυναίκες και πολλές από τις ομάδες έχουν στο πεδίο της έρευνας τους και την καταγραφή της ιστορίας των γυναικών. Γιατί επιλέξατε για τη φετινή Γιορτή Προφορικής Ιστορίας τον τίτλο "Γυναίκες: Χωρίς υπότιτλο". Σε ποιό βαθμό είναι οι προφορικές μαρτυρίες μια θηλυκή/φεμινιστική μεθοδολογια καταγραφής της ιστορίας και γιατί;
"Δεν θα έλεγα ότι η προφορική ιστορία αποτελεί μια θηλυκή/ φεμινιστική μεθοδολογία καταγραφής της ιστορίας, αλλά ότι το ιστορικό υποκείμενο "γυναίκα"/gender, αναδύθηκε από το "περιθώριο της ιστορίας", σύμφωνα με μνημειώδη έκφραση της Σίλας Ροουμπόθαμ, ως μια ιστορική αναλυτική κατηγορία σχεδόν ταυτόχρονα με την ανάπτυξη της προφορικής ιστορίας –καθόλου τυχαία."
Είναι αλήθεια ότι οι γυναίκες αποτελούν την πλειονότητα των μελών των ΟΠΙ, και ίσως και την πλειονότητα των αφηγητών μας. Θα χρειαζόταν μια ενδελεχής έρευνα για να απαντήσουμε εμπεριστατωμένα στο "γιατί". Εικάζω όμως ότι οι γυναίκες έχουν μεγαλύτερη ευαισθησία στο να προσλαμβάνουν τα μηνύματα των καιρών, ότι υπερτερούν στην επικοινωνία, άρα στο να παίρνουν ή να δίνουν συνεντεύξεις, και είναι πιο μεθοδικές, γιατί χρειάζεται μεθοδική δουλειά στην ταξινόμηση των μεταδεδομένων.
Όσον αφορά το θέμα της 4ης Γιορτής είχε προταθεί εκτός από τις "γυναίκες" και ο δημόσιος χώρος. Στο Συντονιστικό το βάλαμε σε ψηφοφορία, μια διαδικασία που δεν την πολύ-συνηθίζουμε, και πλειοψήφησε. Προβληματιστήκαμε για τον υπότιτλο και συμφωνήσαμε: χωρίς υπότιτλο.
Δεν θα έλεγα ότι η προφορική ιστορία αποτελεί μια θηλυκή/ φεμινιστική μεθοδολογία καταγραφής της ιστορίας, αλλά ότι το ιστορικό υποκείμενο "γυναίκα"/gender, αναδύθηκε από το "περιθώριο της ιστορίας", σύμφωνα με μνημειώδη έκφραση της Σίλας Ροουμπόθαμ, ως μια ιστορική αναλυτική κατηγορία σχεδόν ταυτόχρονα με την ανάπτυξη της προφορικής ιστορίας –καθόλου τυχαία.
Συλλέγοντας τη μνήμη των αφανών
Ομάδες ΟΠΙ υπάρχουν πια σε όλη την Ελλάδα. Με ποιο τρόπο οργανώνεστε ως δίκτυο ομάδων και ποιά είναι τα κοινά (commons) που μοιράζεστε;
Οι ΟΠΙ αποτελούν ένα δίκτυο ομάδων με οριζόντια διασύνδεση· είναι αυτοφυείς: μια ομάδα ατόμων επιθυμεί να συγκεντρώσει προφορικές μαρτυρίες και εκπαιδεύεται με ένα σεμινάριο· είναι επίσης αυτοδιαχειριζόμενες και άτυπες: δεν έχουν σφραγίδα ούτε και χρήματα. Παρόλο που το "χρήμα" είναι κυρίαρχο στην κοινωνία μας, μέχρι τώρα δεν έχει σταθεί εμπόδιο στα σχέδιά μας. Τα μέλη των ΟΠΙ είναι εθελοντές.
Ο Συνδετικός κρίκος όλων των ΟΠΙ είναι το Συντονιστικό, το οποίο συνέρχεται κάθε τρεις μήνες. Οι συναντήσεις του είναι ανοικτές σε όλα τα μέλη. Παράλληλα λειτουργεί ένα google group, στο οποίο μετείχε ένα μέλος από κάθε ΟΠΙ, ο Συντονιστής: η δουλειά του είναι να ενημερώνει την ομάδα του προωθώντας τα νέα που φτάνουν στο Συντονιστικό. Μέχρι και το 2016 όλες οι ΟΠΙ ήταν στο λεκανοπέδιο, οπότε το Συντονιστικό συνερχόταν στην Αθήνα. Από το 2017 όλο και περισσότερες ΟΠΙ δημιουργούνται εκτός Αθηνών και το Συντονιστικό γίνεται διαδικτυακά. Δείτε περισσότερα για τη φιλοσοφία λειτουργίας των ΟΠΙ.
Οι ΟΠΙ ως ένα δίκτυο που δημιουργήθηκε από τα κάτω και αποτελείται από άτυπες, αυτοφυείς και αυτοδιαχειριζόμενες ομάδες, οι οποίες συλλέγουν τη μνήμη των "αφανών", τις βιωμένες εμπειρίες των ‘απλών’ ανθρώπων, εδώ και δεκαπέντε χρόνια, αποτελούν ένα κοινωνικό φαινόμενο, ιστορικά σημαντικό και μοναδικό, ίσως σε παγκόσμιο επίπεδο.
Βλέπουμε το τελευταίο καιρό να υπάρχει ένα τρομερό ενδιαφέρον για την Προφορική Ιστορία, ακόμα και ιδιωτικοί θεσμοί και ιδρύματα καταγράφουν και συλλέγουν προφορικές μαρτυρίες, για ποιο λόγο πιστεύετε ότι συμβαίνει αυτό; Εσείς ως ΟΠΙ διαχωρίζεται από τέτοιες ιδιωτικές πρωτοβουλίες και αν ναι γιατί;
"Αξίζει να επισημάνουμε ότι έχουν αλλάξει οι τρόποι μεταβίβασης της μνήμης: η μνήμη δεν μεταβιβάζεται πια από τους γεροντότερους στους νεότερους, συνήθως γύρω από ένα γιορτινό τραπέζι ή μέσα από παραδοσιακές τελετές. Γι αυτό, στις σύγχρονες κοινωνίες κρίνεται σκόπιμο να συλλέγονται μαρτυρίες, έγγραφα, φωτογραφίες και να δημιουργούνται μουσεία όπου διατηρείται το αρχειακό υλικό".
Το 2024 δίδαξα σε έξι σεμινάρια τις βασικές αρχές της προφορική ιστορίας για να δημιουργηθούν νέες ΟΠΙ και αναρωτήθηκα και εγώ πως "ταιριάξαν τα μυαλιά" ανθρώπων που δεν έχουν σχέση μεταξύ τους και κατοικούν από τη Μεσσηνία, ως τα Γιαννιτσά ή από το Δήμο Σαρωνικού ως την Πεντέλη. Το μόνο που σκέφτηκα ήταν ότι οι άνθρωποι αυτοί αντιλαμβάνονται, ενστικτωδώς, ότι πρέπει να κρατήσουν τη μνήμη της πόλης τους ή της γειτονιάς τους, γιατί διαισθάνονται τις επικείμενες αλλαγές.
Αξίζει επίσης να επισημάνουμε ότι έχουν αλλάξει οι τρόποι μεταβίβασης της μνήμης: η μνήμη δεν μεταβιβάζεται πια από τους γεροντότερους στους νεότερους, συνήθως γύρω από ένα γιορτινό τραπέζι ή μέσα από παραδοσιακές τελετές. Γι αυτό, στις σύγχρονες κοινωνίες κρίνεται σκόπιμο να συλλέγονται μαρτυρίες, έγγραφα, φωτογραφίες και να δημιουργούνται μουσεία όπου διατηρείται το αρχειακό υλικό.
Όσον αφορά τους θεσμοθετημένους φορείς δεν έχω σαφή εικόνα για τα κίνητρά τους. Γνωρίζω όμως ότι έχουν τη δυνατότητα να χειραγωγήσουν τη μνήμη του παρελθόντος, με βάση την οποία οι κοινωνίες δημιουργούν το μέλλον τους. Σε αντίθεση, τα μέλη των ΟΠΙ δουλεύουν εθελοντικά και δεν έχουν αντίστοιχα συμφέροντα. Αποτελούν μια εντελώς διακριτή κατηγορία από τους ιδιωτικούς και θεσμοθετημένους φορείς.
Κατασκευάζοντας μνημονικούς τόπους σε μια εποχή χωρίς μνήμη
Γιατί σε μια εποχή μεγάλων αναδιαρθρώσεων όπως η σημερινή είναι κοινωνικά αναγκαίο να συλλέγουμε τη μνήμη μέσω της βιωμένης εμπειρίας των ‘απλών’ ανθρώπων;
"Οι τράπεζες, οι εταιρείες, τα funds, μετονομάζονται, μετατρέπονται, μεταφέρονται, συγχωνεύονται και μεταπουλούνται. Δεν έχουν μνήμη. Οι άνθρωποι όμως διαθέτουν και Ιστορία και μνήμη (δεν υπάρχουν χωρίς μνήμη)· δραστηριοποιούνται σε συγκεκριμένους χώρους, κατασκευάζοντας μνημονικούς τόπους μέσα στους οποίους διαβιούν και οι οποίοι αποτελούν την αφετηρία τους προς το μέλλον. Και, ακριβώς, επειδή ζούμε σε μια εποχή μεγάλων κοινωνικών αναδιαρθρώσεων, και άρα κοινωνικών αναταράξεων, είναι περισσότερο από ποτέ αναγκαίο να συλλέξουμε τις ιστορίες των ‘απλών’ ανθρώπων, ώστε να μπορέσουμε να ανά/κατά-σκευάσουμε τόσο τη μνήμη όσο και την Ιστορία μας".
Η μνήμη είναι συλλογική και διαμορφώνεται, δομείται, κατασκευάζεται συλλογικά. Οι βιωμένες εμπειρίες των ‘απλών’ ανθρώπων δημιουργούν ένα αφήγημα το οποίο δεν αντανακλά προσωπικές απόψεις, αλλά εκφράζει ευρύτερες κοινωνικές και πολιτισμικές δομές, γιατί τα άτομα είναι μέλη της κοινωνίας. Τις τελευταίες δεκαετίες, οι ιστορικοί της προφορικής ιστορίας αντιμετωπίζουν τον υποκειμενικό χαρακτήρα των μαρτυριών όχι ως σημάδι αδυναμίας, αλλά ως δυνατότητα, η οποία προσθέτει μια νέα διάσταση στην κοινωνική ιστορία. Έχει γίνει πια αποδεκτό ότι η υποκειμενικότητα της προφορικής μαρτυρίας αποτελεί ένα χρήσιμο εργαλείο ανάλυσης· περιλαμβάνει τη σχέση μεταξύ ατομικής και συλλογικής ιστορίας και μνήμης, επιτρέπει μια αξιολόγηση των αλλαγών στα ιστορικά παραδείγματα, καθώς και των αλλαγών που συντελούνται στους ανθρώπους στον χρόνο και τον τόπο.
Επιπλέον, η καταγραφή μιας προσωπικής μαρτυρίας συνιστά ένα είδος αντίστασης απέναντι στις απρόσωπες και εξωχώριες (offshore) "αγορές" που προσπαθούν να ελέγξουν τη ζωή μας. Οι τράπεζες, οι εταιρείες, τα funds, μετονομάζονται, μετατρέπονται, μεταφέρονται, συγχωνεύονται και μεταπουλούνται. Δεν έχουν μνήμη. Οι άνθρωποι όμως διαθέτουν και Ιστορία και μνήμη (δεν υπάρχουν χωρίς μνήμη)· δραστηριοποιούνται σε συγκεκριμένους χώρους, κατασκευάζοντας μνημονικούς τόπους μέσα στους οποίους διαβιούν και οι οποίοι αποτελούν την αφετηρία τους προς το μέλλον. Και, ακριβώς, επειδή ζούμε σε μια εποχή μεγάλων κοινωνικών αναδιαρθρώσεων, και άρα κοινωνικών αναταράξεων, είναι περισσότερο από ποτέ αναγκαίο να συλλέξουμε τις ιστορίες των ‘απλών’ ανθρώπων, ώστε να μπορέσουμε να ανά/κατά-σκευάσουμε τόσο τη μνήμη όσο και την Ιστορία μας. Θεωρώ ότι αυτός είναι και ο βαθύτερος λόγος για τον οποίο –συνειδητά ή ασυνείδητα- δημιουργήθηκαν οι ΟΠΙ.
Δώστε μας κάποια παραδείγματα προφορικών ιστοριών που υπήρξαν για σας ως ιστορικό ιδιαίτερα διαφωτιστικά, χρήσιμα ή χειραφετητικά;
Για μένα, ως ιστορικό και ως άνθρωπο, όλες οι συνεντεύξεις που έχω κάνει με ‘πλούτισαν’. Νομίζω ότι το ίδιο ισχύει και για τα μέλη των ΟΠΙ που συλλέγουν αφηγήσεις ζωής. Η καταγραφή της ζωής ενός ανθρώπου και η επικοινωνία μαζί του, αποτελεί ένα γοητευτικό ταξίδι που βοηθά τον ερευνητή να ανακαλύπτει και να κατανοεί νέες, διαφορετικές εμπειρίες, γιατί ο καθένας από εμάς ζει μια μόνο ζωή· τον βοηθά επίσης να σκεφτεί πάνω στη δική σου ζωή, αλλά και συνολικότερα στη ζωή αυτή καθεαυτή.
Ένας ανεκτίμητος θησαυρός που πρέπει να διαφυλαχθεί
Έχουν παραχθεί θεατρικά όπως και κινηματογραφικά έργα κάνοντας χρήση του αρχείου των Ομάδων Προφορικής Ιστορίας. Θέλετε να μας πείτε πως διαχειρίζεστε τα αρχεία σας, είναι ανοιχτά και προσβάσιμα για περαιτέρω μεταγραφές από δημιουργούς και ερευνητές.τριες;
Τα οπτικοακουστικά αρχεία των ΟΠΙ αποτελούν ένα ανεκτίμητο θησαυρό. Το βασικό πρόβλημα που αντιμετωπίζουν είναι η αποθήκευση και η διαφύλαξη τους. Μέχρι τώρα η κάθε ΟΠΙ κρατάει τα αρχεία της σε τρεις μεριές ώστε να είναι εξασφαλισμένα από φυσικές ή υλικές καταστροφές. Όσοι ερευνητές ζήτησαν υλικό τους δόθηκε, στο μέτρο του δυνατού. Ο σκηνοθέτης Δ. Μπαβέλας χρησιμοποίησε το αρχείο της ΟΠΙΔΟΥ (Δουργούτι) στην ταινία του "Dourgouti Town" και το ανέφερε. Παρόλα αυτά τα αρχεία των ΟΠΙ δεν είναι προσβάσιμα.
Η Ομάδα Πλατφόρμα που λειτουργούσε στο πλαίσιο των ΟΠΙ έκανε δυο σεμινάρια, ένα επτά ώρες και ένα πέντε για να εκπαιδεύσει τα μέλη των ΟΠΙ να ανεβάζουν τις προφορικές μαρτυρίες σε μια πλατφόρμα. Το εγχείρημα αποδείχτηκε ανέφικτο. Χρειάζονταν οι ειδικοί.
Υπάρχει κάποιος σχεδιασμός έτσι ώστε τα αρχεία αυτά των Ομάδων να καταχωρηθούν σε κάποια δημόσια βιβλιοθήκη ή σε έναν ανοιχτό ιστότοπο;
Θεωρούμε ότι η Εθνική Βιβλιοθήκη της Ελλάδος (ΕΒΕ) είναι ο ιδανικός τόπος για τη συγκέντρωση και ανοικτή πρόσβαση των αρχείων των ΟΠΙ. Το 2022, στην Εβδομάδα Προφορικής Ιστορίας, οι ΟΠΙ σε συνεργασία με την ΕΒΕ, με Γενικό Διευθυντή τον Φίλιππο Τσιμπόγλου, συνδιοργάνωσαν "Ημερίδα Διαλόγου", ως μια εναρκτήρια δράση μιας νέας πρωτοβουλίας της ΕΒΕ για την προώθηση της Προφορικής και Τοπικής Ιστορίας και τη διαφύλαξη των αρχείων τους. Δυστυχώς ο Φ. Τσιμπόλγου είχε έναν αιφνίδιο θάνατο.
Στο Δήμο Χαλανδρίου, όμως, μέλη της Ομάδας Πλατφόρμα των ΟΠΙ σχεδίασαν πλατφόρμα όπου ανέβασαν τις προφορικές μαρτυρίες της ΟΠΙΔΗΧ (Δήμου Χαλανδρίου). Αυτή θα παρουσιαστεί στην 4η Γιορτή Προφορικής Ιστορίας. Επιπλέον, είχαμε συνάντηση με τη νέα Γενική Διευθύντρια της ΕΒΕ, Χρύσα Νικολάου, η οποία διάκειται θετικά προς τη δουλειά των ΟΠΙ και θα απευθύνει χαιρετισμό στην 4η Γιορτή. Ευελπιστούμε ότι, όταν φτιαχτούν οι υποδομές στην ΕΒΕ, θα δημιουργηθεί μια βάση δεδομένων για προφορικές μαρτυρίες. Η νέα τεχνολογία δίνει τη δυνατότητα η βάση αυτή να έχει διακλαδώσεις σε όλη την Ελλάδα.
Όπως έχει παρατηρήσει και ο ιστορικός Έντσο Τραβέρσο στο "The "I” in Historiography” [Ιδιότυπα παρελθόντα. Το "Εγώ" στη γραφή της ιστορίας, Εκδόσεις του εικοστού πρώτου, 2021], η ιστορία γράφεται όλο και περισσότερο σε πρώτο πρόσωπο. Ο συγγραφέας στέκεται κριτικά απέναντι στην "υποκειμενιστική" ιστοριογραφία λαμβάνοντας παράλληλα υπόψη και τα θετικά της. Ποιές θεωρείτε ότι είναι οι προκλήσεις του εγώ στην ιστορία;
"Στις αρχές του 21ου αιώνα θεωρείται πια δεδομένο ότι η γνώση του παρελθόντος, η Ιστορία, συνεχώς ανακατασκευάζεται· κάθε γενιά θέτει τα δικά της ερωτήματα και "βλέπει" το παρελθόν με τα δικά της μάτια. Μπορούμε να πούμε ότι το παρελθόν δεν λαξεύεται πια πάνω στον γρανίτη, αλλά γράφεται πάνω στο νερό."
Ήδη από τις αρχές του 20ού αιώνα, ο κοινωνιολόγος Maurice Halbwachs είχε υποστηρίξει ότι η μνήμη κάθε ανθρώπου, όπως και η συνείδηση, διαμορφώνεται συλλογικά, καθορίζεται κοινωνικά και είναι συνδεδεμένη με τη μνήμη της ομάδας στην οποία ανήκει: την οικογένεια, το χωριό ή το έθνος. Είχε επισημάνει, επίσης, ότι η Ιστορία είναι κυρίως –αν και όχι αποκλειστικά– μια κοινωνική κατασκευή που διαμορφώνεται με βάση τα ερωτήματα και τις επιδιώξεις του παρόντος.
Στις αρχές του 21ου αιώνα θεωρείται πια δεδομένο ότι η γνώση του παρελθόντος, η Ιστορία, συνεχώς ανακατασκευάζεται· κάθε γενιά θέτει τα δικά της ερωτήματα και "βλέπει" το παρελθόν με τα δικά της μάτια. Μπορούμε να πούμε ότι το παρελθόν δεν λαξεύεται πια πάνω στον γρανίτη, αλλά γράφεται πάνω στο νερό. Τα ερωτήματα που θέτουν οι ιστορικοί είναι αυτά που θέτει η εποχή τους, γιατί και αυτοί είναι ιστορικά υποκείμενα μιας συγκεκριμένης κοινωνίας, πολύ πριν γίνουν ερευνητές. Αυτό που αμβλύνει τις προσωπικές τους απόψεις είναι η έκταση της έρευνας και τα ερευνητικά τους εργαλεία.
Όσον αφορά την αξιοπιστία των προφορικών μαρτυριών, αυτές διαθέτουν μια διαφορετικής ποιότητας αξιοπιστία, γιατί η μνήμη δεν είναι ένα παθητικό αποθετήριο γεγονότων αλλά μια ενεργή διαδικασία παραγωγής νοημάτων. Και τα νοήματα οι άνθρωποι δεν τα δημιουργούν στο κενό, αλλά μέσα σε συγκεκριμένα κοινωνικά και πολιτικά πλαίσια.
Έχετε δουλέψει χρόνια ως εκπαιδευτικός. Πιστεύετε ότι η κινδυνεύει η ιστορία στην εποχή των fake news; Πώς θα μπορούσε να διδάσκεται στα παιδιά;
Με τη μεθοδολογία της προφορικής ιστορίας οι μαθητές, από παθητικοί ακροατές μπορούν να μετατραπούν σε ερευνητές και να μάθουν να χρησιμοποιούν την κριτική σκέψη ώστε να μην πέφτουν στην παγίδα των fake news. Το 2019 στο τριήμερο Μαθητικό Συνέδριο προφορικής ιστορίας οι δουλειές που παρουσίασαν οι μαθητές ήταν –και για μας που το οργανώσαμε- μια αποκάλυψη· ξεπέρασαν κάθε προσδοκία. Το 2021 εκδώσαμε ένα εγχειρίδιο για τους εκπαιδευτικούς, το οποίο μπορεί να κατεβάσει και να τυπώσει όποιος ενδιαφέρεται να χρησιμοποιήσει την προφορική ιστορία στην εκπαιδευτική διαδικασία.
Το να σταματήσουν οι μαθητές να εθίζονται στην "παπαγαλία" και άκριτα να δέχονται τα fake news δεν αφορά μόνο τους ίδιους, αλλά όλη την κοινωνία. Θεωρώ ότι στην κρίσιμη εποχή που θα πορευτούν θα χρειαστούν δύο πράγματα: φαντασία και οργανωμένη σκέψη. Και τα δυο τους τα προσφέρει η ενασχόληση με την προφορική ιστορία. Η ερευνητική διαδικασία θα καλλιεργήσει τη φαντασία τους ώστε να μπορέσουν να αντιμετωπίσουν τους κοινωνικούς μετασχηματισμούς και τις απρόβλεπτες αντιξοότητες και θα αντιμετωπίσουν και θα μάθουν να οργανώνουν τη σκέψη τους, μαζί με τα αρχεία τους.
Αναλυτικά το πρόγραμμα της 4ης Γιορτής Προφορικής Ιστορίας
Διαβάστε Επίσης
Διαβάστε Επίσης
