Οι στοχασμοί του συλλέκτη Δημήτρη Δασκαλόπουλου: Σύγχρονη τέχνη, ψυχανάλυση και εμμονές

"Δεν είναι ένας κατάλογος των έργων της συλλογής, δεν είναι βιογραφία του συλλέκτη, δεν είναι δοκίμιο για τη σύγχρονη τέχνη. Είναι δύο άνθρωποι που τους συναρπάζει η τέχνη και πιστεύουν ότι μπορεί να συναρπάσει τους πάντες" ξεκαθαρίζει ο επιχειρηματίας, συλλέκτης και ιδρυτής του ΝΕΟΝ, Δημήτρης Δασκαλόπουλος, κάνοντας μια μικρή εισαγωγή για το βιβλίο "Στοχασμοί του Συλλέκτη: Η Ειρήνη Πάρη Συνδιαλέγεται με τον Δημήτρη Δασκαλόπουλο".

Ο τίτλος αρκεί για να καταλάβουμε, πριν καν ανοίξουμε το βιβλίο, ότι πρόκειται για μια συζήτηση ανάμεσα στον Δασκαλόπουλο και τη σύντροφό του, Ειρήνη Πάρη, ένας διάλογος που ξεκίνησε μέσα στην καραντίνα και δουλεύτηκε επί τρία χρόνια μέχρι να κυκλοφορήσει φέτος από τις Εκδόσεις Cahiers d’ Art. Στην παρουσίαση του βιβλίου που πραγματοποιήθηκε στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης, την Τετάρτη 26/6, με συντονίστρια την Ελίνα Κουντούρη, η εμπνεύστρια των "Στοχασμών" μάς εξήγησε ότι είναι ουσιαστικά ένας διάλογος μεταξύ δύο ανθρώπων, συνοδοιπόρων στην τέχνη και τη ζωή τα τελευταία δέκα χρόνια, που μιλούν για τα πάντα, με ειλικρίνεια και αγάπη.

Το βιβλίο προλογίζεται από τον Nicholas Serota, ιστορικό τέχνης, επιμελητή, διευθυντή της Tate (1988-2017) και πρόεδρο του Arts Council England, ο οποίος αναφέρει: "Αυτό είναι ένα ασυνήθιστο βιβλίο, για έναν ασυνήθιστο άνθρωπο και την ιδιαίτερη προσέγγισή του στη δημιουργία μιας συλλογής έργων τέχνης. Καταγράφει με σπάνια ειλικρίνεια μια προσωπική αναζήτηση προς τη διαφώτιση και την άνευ προηγουμένου απόφασή του, ως συλλέκτη, να δωρίσει τη συλλογή του σε τέσσερα μουσεία, σε Νέα Υόρκη, Σικάγο, Λονδίνο και Αθήνα, ενώ παράλληλα ιδρύει και χρηματοδοτεί έναν νέο οργανισμό, τον ΝΕΟΝ".

Πράγματι, οι "Στοχασμοί του Συλλέκτη" δύσκολα κατηγοριοποιούνται. Όλα ξεκίνησαν ένα απόγευμα, γύρω από ένα στρογγυλό τραπέζι. "Είπα στην αγάπη μου "θα ήθελα να δω τον κατάλογο της συλλογής σου και να μιλήσουμε για τα έργα της. Γιατί τα πήρες; Τι σου ενέπνεαν;” Καθίσαμε λοιπόν γύρω από το τραπέζι και μιλήσαμε" μας αφηγείται η Ειρήνη Πάρη. "Τα όσα μου είπε μου άρεσαν τόσο πολύ που άρχισα να σημειώνω στο iPad μου, κυρίως σκόρπιες σκέψεις που μου προκαλούσαν μια αντίδραση. Σε κάποια φάση, σκέφτηκα ότι όλα αυτά πρέπει κάπου να καταγραφούν και να μπορέσουν να τα διαβάσουν οι δικοί μας άνθρωποι, αλλά και όλοι όσοι αγαπούν την τέχνη".

Αφορμή για όλες τις απορίες και τις σκέψεις ανάμεσα στον συλλέκτη και τη σύντροφό του, βέβαια, ήταν η ανεκτίμητη συλλογή Δ. Δασκαλόπουλου. Στόχος δεν ήταν να γραφτεί ένα ακόμα θεωρητικό βιβλίο για την τέχνη, αλλά ένα τολμηρό ανάγνωσμα που αποκαλύπτει τον ψυχισμό ενός συλλέκτη. Τον τίτλο "Στοχασμοί" η Πάρη τον είχε εξαρχής στο μυαλό της και ο σύντροφός της αμέσως "αγκάλιασε" την ιδέα. Πέραν της καταγραφής σκέψεων ή προβληματισμών, το ζευγάρι μάς εξήγησε ότι η αγάπη του για την τέχνη και η επιθυμία του να βρει τρόπους για τη διάδοσή της, το οδήγησαν να δημιουργήσει τους "Στοχασμούς του Συλλέκτη". "Θέλαμε η σύγχρονη τέχνη, που πολύς κόσμος τη φοβάται και δεν την κατανοεί, να είναι προσιτή ακόμα και σε κάποιον που δεν γνωρίζει τίποτα για αυτή, ώστε ο αναγνώστης να νιώσει πιο κοντά σε αυτή διαβάζοντας τον διάλογό μας" παραδέχεται η συγγραφέας.

Τα μεγάλα ερωτήματα ενός συλλέκτη

Πώς καταφέρνει να αγγίξει τον άνθρωπο η τέχνη; Τι είναι αυτό που αγγίζει γενικότερα τους ανθρώπους; Τι είναι ζωή, τι θάνατος, ποια τα μεγάλα ανθρώπινα επιτεύγματα; Αυτά τα ερωτήματα ταλάνιζαν την Ειρήνη Πάρη όταν αποφάσισε να μετατρέψει τις συζητήσεις με τον Δημήτρη Δασκαλόπουλο σε βιβλίο. Για να υπάρχει μια δομή και όχι κάτι τόσο ρευστό όπως μια συζήτηση, η ίδια αποφάσισε να χωρίσει το βιβλίο σε υποενότητες, σκεπτόμενη ότι θα είχε ενδιαφέρον να εξετάσει π.χ. ποια έργα της συλλογής σχετίζονται με τη ζωή και ποια με τον θάνατο.

"Η συλλογή μου δεν ήταν μια απλή συλλογή τέχνης, αλλά μια συλλογή που προσπαθούσε να φτιάξει ένα μήνυμα, έναν διάλογο, ήταν επικεντρωμένη σε μια θεματολογία που αφορούσε τον θαυμασμό μου για την ανθρώπινη ύπαρξη, τη δράση της και την τάση της να είναι αισιόδοξη και δημιουργική, παρά το γεγονός της φθαρτότητας και της λιτότητας που μας κατατρέχει. Επομένως όλα τα έργα που αγόραζα, πίστευα ότι εκφράζουν αυτόν τον υπαρξιακό προβληματισμό των ανθρώπων" αναφέρει ο Δασκαλόπουλος. Με το πέρασμα του χρόνου, η συλλογή απέκτησε μια συνοχή και γι’αυτό ο ίδιος πάντα πίστευε ότι είναι περισσότερο περισυλλογή παρά συλλογή, είχε δηλαδή ένα μόνιμο σκεπτικό προερχόμενο από προσωπικές ανησυχίες του.

"Τέχνη είναι κάτι που μας αγγίζει βαθιά, πέρα από κάθε εξήγηση, όταν νιώθουμε ρίγος, όταν μας διακατέχει δέος στη θέασή του, όταν μας πάει εκεί που δεν φτάνει ο νους"

Το πρώτο μέρος του βιβλίου είναι αφιερωμένο στον συλλέκτη και το χτίσιμο μιας συλλογής, με τους δύο συνομιλητές να συζητούν για θέματα όπως ο ορισμός της τέχνης, τέχνη, αξία και χρήμα, επιλογή των έργων τέχνης και η πορεία μιας συλλογής, με αναφορά στην ευεργετική δράση του συλλέκτη.

Τι είναι, τελικά, τέχνη; Για την Ειρήνη Πάρη, το συγκινησιακό στοιχείο είναι ότι δεν χρειάζεται ορισμό. "Τέχνη είναι κάτι που μας αγγίζει βαθιά, πέρα από κάθε εξήγηση, όταν νιώθουμε ρίγος, όταν μας διακατέχει δέος στη θέασή του, όταν μας πάει εκεί που δεν φτάνει ο νους". Ο Δημήτρης Δασκαλόπουλος ισχυρίζεται ότι "είναι κάτι τόσο έντονα φορτισμένο, με έντονη απήχηση στο συναίσθημα και τη σκέψη του ανθρώπου, χωρίς να ξέρουμε γιατί. Για τον ίδιο λόγο, μας αρέσει να ακούμε μουσική και μας συναρπάζει. Για τον ίδιο λόγο, μένουμε άφωνοι και συγκινούμαστε μπροστά σε ένα πανέμορφο, φυσικό φαινόμενο ή τοπίο -δεν χρειάζεται εξήγηση".

Η αγάπη του συλλέκτη για την τέχνη ξεκίνησε από πολύ μικρή ηλικία, καθώς ο ίδιος γοητεύτηκε από τους επιβλητικούς πίνακες του Ρούμπενς. Μετέπειτα, όντας πια ενήλικος και επισκεπτόμενος μουσεία για να εξοικειωθεί με την τέχνη, τον συνάρπασε η σχέση της με την ανθρώπινη παρουσία, πώς αλληλεπιδρούσαν οι επισκέπτες με τα έργα, ο τρόπος που χάζευαν μπροστά από έναν πίνακα. Σύντομα, κατάλαβε ότι αυτή η ανεξήγητη έλξη είναι μια βαθιά ανθρώπινη ανάγκη που ελπίζει οι επιστήμονες ποτέ να μην βρουν την εξήγηση, γιατί… θα μας χαλάσουν το μυστήριο.

Αυτές οι σκέψεις οδήγησαν τον Δασκαλόπουλο στη συνειδητοποίηση ότι τα έργα της συλλογής (όχι μόνο της δικής του, αλλά οποιασδήποτε) πρέπει να είναι διαθέσιμα στο ευρύ κοινό. Ο ίδιος θεωρεί τον εαυτό του προσωρινό θεματοφύλακα της συλλογής. "Τα έργα μού ανήκουν μόνο συμβαιολογραφικά γιατί τα πλήρωσα και τα αγόρασα, αλλά δεν μου ανήκουν με κανέναν άλλον τρόπο, γιατί τα έφτιαξε ένας άλλος καλλιτέχνης". Έτσι, ο επιχειρηματίας αποφάσισε να προχωρήσει σε μια πολύ σημαντική δωρεά το 2022. Αν και στη συζήτηση στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης μάς είπε περιπαιχτικά ότι σκεφτόταν "ας κρατήσουμε και κάτι για το σπίτι!", τελικά προχώρησε στη δωρεά 350 έργων σε 4 δημόσια μουσεία (ΕΜΣΤ, Guggenheim, MCA Chicago και Tate).

Υπάρχει τέλος σε μια συλλογή;

Για την Ειρήνη Πάρη, "ο συλλέκτης και η συλλογή είναι πράγματα που εξελίσσονται. Όταν ο Δημήτρης άρχισε να σκέφτεται ότι ήθελε να κάνει μια δωρεά, δεν ήταν απλό ή εύκολο, παρόλο που το ήξερε βαθιά μέσα του ότι κάποια στιγμή θα γίνει. Ο ίδιος μου έλεγε ότι ένιωθε πώς σκίζονται τα ρούχα του και καταλάβαινα ότι δεν ήταν ακόμα έτοιμος. Παρότι απλός θεματοφύλακας, χρειαζόταν τον χρόνο του".

Δεν τον κατηγορούμε. Τα έργα μιας συλλογής, όπως είπε και ο ίδιος, κρύβουν ένα πάθος και ο συλλέκτης συνδέεται μαζί τους. "Θυμάμαι για κάθε έργο, πότε το αγόρασα, πού, γιατί, πότε το ξαναείδα, πότε το δανείσαμε… Αποχωρίζεσαι κάτι δικό σου. Η επίδραση της Ειρήνης ήταν καθοριστική όταν με έκανε να καταλάβω πώς, μπορεί για εμένα να είναι ένας αποχωρισμός, αλλά για τα έργα θα συμβεί αυτό που κατά βάση επιθυμούσα: θα αποκτήσουν καινούργια ζωή, θα μπουν σε διάλογο με άλλα έργα". Είναι μια μεταλαμπάδευση, είπε χαρακτηριστικά η Ειρήνη Πάρη, και η συλλογή συνεχίζεται. Παράλληλα, ο Δασκαλόπουλος πιστεύει ότι είναι μια ευκαιρία για τα προσωπικά των μουσείων να σκεφτούν νέους τρόπους για να δομήσουν τις εκθέσεις τους.

"Αν κάνεις συλλογή, συλλογισμό και θεματολογία, κάποια στιγμή πρέπει όλα αυτά να τελειώσουν. Μετά από ένα σημείο, είναι μια ανούσια συνάθροιση αντικειμένων και η συλλογή γίνεται φλύαρη"

Εξάλλου, ο ιδρυτής του ΝΕΟΝ θεωρεί ότι η συλλογή του είχε ήδη ολοκληρωθεί -θεματικά, τουλάχιστον. Το συζητάει με την Πάρη στο δεύτερο μέρος του βιβλίου, το οποίο περιγράφεται ως ένας στοχαστικός περίπατος μέσα στο περιεχόμενο της συλλογής και αφορά θέματα του σύμπαντος, του ανθρώπου και της κοινωνίας.

Σύμφωνα με τον Δασκαλόπουλο, "αν κάνεις συλλογή, συλλογισμό και θεματολογία, κάποια στιγμή πρέπει όλα αυτά να τελειώσουν. Μετά από ένα σημείο, είναι μια ανούσια συνάθροιση αντικειμένων και η συλλογή γίνεται φλύαρη. Το 2016, λοιπόν, αποφάσισα ότι η συλλογή μου έχει πει ότι είχε να πει, δεν προσθέτει τίποτα αν βάλω 2-3 ακόμα έργα. Επίσης, λέω στους υπόλοιπους συλλέκτες -χωρίς να τους μεταφέρω ότι πρέπει να κάνουν αυτό που έκανα εγώ ή ότι η δική μου άποψη είναι η σωστή- ότι, επειδή οι συλλέκτες είμαστε σοβαροί παράγοντες στην ανθρώπινη δημιουργικότητα και τη συντηρούμε, έχουμε υποχρέωση να σκεφτούμε για το μέλλον των έργων που παίρνουμε, διότι δεν είναι δικά μας. Πρέπει να φροντίσουμε το μέλλον της συλλογής με τον ίδιο μόχθο που είχαμε όταν τη φτιάχναμε και την εξελίσσαμε". 

Κατά τη διάρκεια της παρουσίασης, το ζευγάρι ρωτήθηκε αν πιστεύει ότι η συλλογή είναι ένα είδος ψυχανάλυσης, ανεξαρτήτως αν πρόκειται για συλλογή έργων τέχνης, αυτοκινήτων, μετοχών ή οτιδήποτε άλλο. Και οι δύο συμφώνησαν με αυτή την άποψη. Μάλιστα, ο Δασκαλόπουλος δήλωσε ότι "η συλλογή μου είναι μια ψυχογραφία. Μερικές φορές έχω ακούσει πράγματα προσβλητικά ή αστεία, αλλά δεν ντράπηκα να εκφράσω τις σκέψεις μου μέσα από αυτή, ούτε να τις αποτυπώσω με την Ειρήνη στο βιβλίο που σας παρουσιάζουμε".

Ψυχανάλυση ή όχι, το βιβλίο είναι ένα μοναδικό ανάγνωσμα και προτρέπει όποιον το ξεφυλίσσει να εξερευνήσει περαιτέρω τον κόσμο της σύγχρονης τέχνης. "Πιστεύουμε ότι η αγάπη και η ανάγκη για την τέχνη είναι ευρύτατα ανθρώπινη και θέλαμε να προωθήσουμε την ιδέα ότι η σύγχρονη τέχνη είναι διεγερτική, ενδιαφέρουσα, πηγή προβληματισμών και ιδεών. Θέλουμε να κεντρίσουμε το ενδιαφέρον για τη σύγχρονη τέχνη, δείχνοντας ότι είναι προσιτή σε όλους διότι είναι ανοιχτή σε ερμηνείες" παραδέχεται ο Δημήτρης Δασκαλόπουλος.

Στο βιβλίο αναφέρονται περίπου 100 έργα της Συλλογής Δ.Δασκαλόπουλου από τους καλλιτέχνες: Marina Abramović, Terry Adkins, Kutluğ Ataman, Phyllida Barlow, Matthew Barney, Hans Bellmer, Lynda Benglis, Joseph Beuys, John Bock, Mark Bradford, Louise Bourgeois, Christophe Buchel, Βλάσσης Κανιάρης, Paul Chan, Marcel Duchamp, Fischli & Weiss, Tom Friedman, Kendell Geers, Gilbert & George, Robert Gober, Antony Gormley, David Hammons, Mona Hatoum, Thomas Hirschhorn, Damien Hirst, Jim Hodges, Jenny Holzer, Mike Kelley, Martin Kippenberger, Barbara Kruger, Γιάννης Κουνέλλης, Νίκος Κεσσανλής, Στάθης Λογοθέτης, Sarah Lucas, Paul McCarthy, Cildo Meireles, Annette Messager, Robert Morris, Wangechi Mutu, Bruce Nauman, Cornelia Parker, Paul Pfeiffer, Dieter Roth, Doris Salcedo, Kiki Smith, Paul Thek, Keith Tyson, Adrián Villar Rojas, Bill Viola, και άλλοι.

Το βιβλίο διατίθεται προς πώληση στα πωλητήρια του ΕΜΣΤ, του Μουσείου Μπενάκη, του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης καθώς και στο Amazon.