ΕΜΣΤ: Τι κρατάμε από το 4ο μέρος του αφιερώματος "Κι αν οι γυναίκες κυβερνούσαν τον κόσμο;"

Εδώ και έναν χρόνο περίπου παρακολουθούμε το Εθνικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης να αποκαλύπτει σταδιακά ένα πιο φεμινιστικό πρόσωπο, παρουσιάζοντας ένα από τα μεγαλύτερά του πρότζεκτ, το αφιέρωμα "Κι αν οι γυναίκες κυβερνούσαν τον κόσμο;". Το βράδυ τις 13ης Ιουνίου (8 μ.μ.) εγκαινιάζεται το 4ο και τελευταίο μέρος αυτού του φιλόδοξου εκθεσιακού κύκλου, με το μουσείο να γεμίζει με επτά νέα πρότζεκτ, τα έργα των Tala Madani, Εύα Στεφανή, Bertille Bak, Phyllida Barlow, Bouchra Khalili, Susan Meiselas και Ελένη Πίταρη-Παγκάλου.

Στη συνέντευξη τύπου που πραγματοποιήθηκε το μεσημέρι της Πέμπτης 13/6, η Κατερίνα Γρέγου μάς υποσχέθηκε ένα θεαματικό finissage το φθινόπωρο, όπου και θα αποχαιρετήσουμε τις σπουδαίες γυναίκες που πέρασαν από το μουσείο. Τη φετινή εικαστική σεζόν είδαμε συνολικά 18 εκθέσεις και 40 γυναίκες δημιουργούς να πλημμυρίζουν το ΕΜΣΤ, από ιστορικές καλλιτέχνιδες μέχρι και εικαστικούς που δεν αναγνωρίστηκαν πλήρως την περίοδο δράσης τους.

Μοιάζει άσκοπο να κοιτάξουμε ποιο από τα τέσσερα μέρη του αφιερώματος ήταν το καλύτερο, γιατί κάθε παρουσίαση είχε τα "hit and miss" σημεία της, αλλά θα σταθούμε στην εξαιρετική δουλειά που έγινε στις αναδρομικές εκθέσεις της Λήδας Παπακωνσταντίνου και της Penny Siopis, το παιχνιδιάρικο, σουρεαλιστικό pop art πρότζεκτ της Δανάης Ανεσιάδου "D-Possessions", τα έργα της μόνιμης συλλογής "Γυναίκες, μαζί", που μας σύστησαν σε σπουδαίες δημιουργούς και το χρονολόγιο των Τhis is not a feminist project (Βάσια Ντούλια & Μάρη Σπανουδάκη) για την πορεία του φεμινιστικού κινήματος στην Ελλάδα. Όσον αφορά το 4ο μέρος, υπήρξαν αρκετές ενδιαφέρουσες στιγμές αλλά παράλληλα και πιο αδύναμα εγχειρήματα, τα οποία δεν κατάφεραν να μας ιντριγκάρουν.

Μια "Shitty Disco" στο ισόγειο και επιβλητικές εγκαταστάσεις δίπλα στη μόνιμη συλλογή

Από τα πιο πετυχημένα πρότζεκτ του εκθεσιακού κύκλου, το "Shitty Disco" της Tala Madani, σε επιμέλεια της Ιόλης Τζανετάκη, είναι η πρώτη ατομική της έκθεση στην Ελλάδα, με πάνω από 40 ζωγραφικά έργα να κοσμούν τον εκθεσιακό χώρο του ισογείου. Πάνω στον καμβά, η ιρανικής καταγωγής καλλιτέχνιδα δημιουργεί αινιγματικά σενάρια με χαρακτήρες να βρίσκονται σε βίαιες, ευάλωτες ή κωμικοτραγικές καταστάσεις, αφηγήσεις που ασκούν κριτική στη σεξουαλικότητα, το φύλο, τις οικογενειακές αρχές και την ανθρώπινη φύση. Βασική της έμπνευση είναι τα κινούμενα σχέδια και ο κινηματογράφος, γι’αυτό και πολλά από τα έργα της θυμίζουν καρέ από κόμικς). Στο κέντρο της έκθεσης βρίσκεται μια σειρά stop-motion animation μικρού μήκους, μια πρακτική που η Madani ξεκίνησε πριν περίπου 12 χρόνια. Η καλλιτέχνιδα μάς ανέφερε ότι ζωγραφίζει εδώ και είκοσι χρόνια, επομένως το "Shitty Disco" είναι μια επιλογή έργων από διαφορετικές περιόδους της καριέρας της. Στις 4 κολώνες της αίθουσας η Madani έχει ζωγραφίσει νέα έργα και παραδέχτηκε ότι ήταν από τα πρότζεκτ που απόλαυσε περισσότερο, καθώς της έδωσαν την ευκαιρία να παίξει και να "αποδράσει" από τον κλασικό καμβά.

Στον δεύτερο όροφο μάς περιμένει το "Φωτεινό Σπήλαιο" της Εύας Στεφανή, μία νέα παραγωγή σχεδιασμένη αποκλειστικά για το ΕΜΣΤ, αλλά και μία πιο σπάνια ευκαιρία να δούμε την εικαστική πλευρά της ταλαντούχας ντοκιμαντερίστριας. "Μου αρέσει να τριγυρνώ στους δρόμους και να μπαίνω σε έρημα κτίρια όπου βρίσκονται αντικείμενα άχρηστα και να τα μαζεύω, χωρίς να ξέρω γιατί" μας λέει η σκηνοθέτρια και αυτό ακριβώς έκανε για το στήσιμο της νέας της έκθεσης. Μαζί με τον επιμελητή Σταμάτη Σχιζάκη, η Εύα Στεφανή δημιουργεί ένα σύγχρονο memento mori, χρησιμοποιώντας φιλμ και αρχειακό υλικό (νομικά και λογιστικά έγγραφα, υπεύθυνες δηλώσεις, αποδείξεις τραπεζικών συναλλαγών, αποτελέσματα ιατρικών εξετάσεων, ακτινογραφίες) που συνέλεξε επισκεπτόμενη εγκαταλελειμμένα ιδιωτικά και δημόσια κτίρια, νοσοκομεία, ιδρύματα και γραφεία.

Όσο υποβλητικά και αν φαίνονται με μια πρώτη ματιά τα κατάλοιπα των εγκαταλελειμμένων κτιρίων, που η Στεφανή έχει μετατρέψει σε "σπίτια" καλυμμένα με ακτινογραφίες και εγκαταστάσεις από σκουριασμένα αντικείμενα, το "Φωτεινό Σπήλαιο" (τίτλος εμπνευσμένος από την πλατωνική αλληγορία του σπηλαίου) δεν καταφέρνει να μας προκαλέσει συναίσθημα που η σκηνοθέτρια ήλπιζε να μεταφέρει στον θεατή, όπως μας ανέφερε. Το υλικό που αφηγείται αθέατες πτυχές της ελληνικής ιστορίας, όπως τη γερμανική κατοχή και τον ελληνικό εμφύλιο, και εξερευνά θεματικές συνυφασμένες με την ασθένεια και τη νοσηλεία (προερχόμενες και από προσωπικά βιώματα της Στεφανή) ίσως να αποκτούσε πολύ μεγαλύτερο νόημα μέσα σε ένα ψυχιατρικό κέντρο ή ένα νοσοκομείο. Εκεί, οι ιστορίες που επιχειρεί να αφηγηθεί η καλλιτέχνιδα ενδεχομένως να κινητοποιούσαν περισσότερο τα ανακλαστικά μας (αν και σε αντίστοιχες συνθήκες τα έργα συχνά τείνουν να διαβαστούν μάλλον περιγραφικά), αντί μέσα στο ΕΜΣΤ, όπου κρατάμε την απήχηση των έργων κυρίως σε αισθητικό επίπεδο.

Δίπλα στο "Φωτεινό Σπήλαιο" βρίσκεται το "Spotlight", ένα νέο πρόγραμμα που εγκαινιάζει το ΕΜΣΤ, με στόχο την ανάδειξη των μόνιμων καλλιτεχνών του μουσείου. Για την πρώτη παρουσίαση, το μουσείο και η επιμελήτρια Άννα Μυκονιάτη επέλεξαν τρία έργα της Γαλλίδας καλλιτέχνιδας Bertille Bak. Η πρακτική της Bak συνδυάζει φιλμ και εγκαταστάσεις ενώ οι θεματικές της πολύ συχνά προέρχονται από την καταγωγή και την ανατροφή της σε οικογένεια ανθρακωρύχων στη βόρεια Γαλλία -χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι τα πέντε βίντεο "Mineur Mineur" (2022). Εδώ η Bak εξερευνά την καθημερινότητα που βιώνουν τα παιδιά σε βιομηχανίες εξόρυξης διάφορων πόλεων ανά τον κόσμο: Βολιβία, Ινδία, Ταϊλάνδη, Ινδονησία και Μαδαγασκάρη.

Τελευταία στάση στον δεύτερο όροφο ήταν μια συνεργασία του ΕΜΣΤ με τον ΝΕΟΝ, που παρουσιάζουν για πρώτη φορά στην Ελλάδα έκθεση της Βρετανίδας δημιουργού Phyllida Barlow, μίας θρυλικής εκπροσώπου της σύγχρονης γλυπτικής. Το "RIG: untitled; blocks" δανείζεται τον τίτλο του από το κεντρικό έργο της έκθεσης, μία επιβλητική εγκατάσταση μεγάλης κλίμακας από τη συλλογή Δ. Δασκαλόπουλου -έργο που θυμίζει έντονα τις εξίσου εντυπωσιακές δημιουργίες που είδαμε στην έκθεση "Dream On" του Δημόσιου Καπνεργοστασίου. Η εγκατάσταση (που θα μπορούσε να παραπέμπει σε ένα αλλόκοτο, απολιθωμένο δάσος) είναι ένα αντιπροσωπευτικό έργο της Barlow, καθώς η καλλιτέχνιδα αναγνωρίστηκε κυρίως για τα μεγάλης κλίμακας γλυπτά της που κατασκεύαζε, χρησιμοποιώντας ευτελή καθημερινά υλικά προερχόμενα από βιομηχανικές περιοχές της Αγγλίας. Η Barlow ενδιαφερόταν σε μεγάλο βαθμό για τις έννοιες της φθοράς και της επανόρθωσης, πιστεύοντας ότι "το να στήνεις κάτι εμπεριέχει την έννοια μιας προσωρινής χειρονομίας. Νομίζω πως το ρήμα "στήνω” (στα αγγλικά: rigging something up) δηλώνει μια απροσχεδίαστη προσπάθεια να διορθώσεις κάτι, το οποίο μπορεί να είναι και ελαφρώς απατηλό".

Πώς προβάλλεις το τραύμα της ενδοοικογενειακής βίας;

Τα σκαλιά δίπλα στην εγκατάσταση της Barlow οδηγούν στον τρίτο όροφο, όπου στεγάζεται η μόνιμη συλλογή "Γυναίκες, μαζί". Εμείς όμως ανεβήκαμε για να ανακαλύψουμε τα τρία νέα πρότζεκτ που ολοκληρώνουν τον κύκλο του "Κι αν οι γυναίκες κυβερνούσαν τον κόσμο;". 

Παρά την απόπειρα στησίματος μιας ατμοσφαιρικής, σκοτεινής κινηματογραφικής αίθουσας του 18ου αιώνα, η έκθεση "Φανοί και Τυπογράφοι" της εικαστικού Bοuchra Khalili μπερδεύει με τις εναλλασσόμενες αφηγήσεις, που μιλούν αφενός για την τέχνη της φαντασμαγορίας και αφετέρου για τα απελευθερωτικά κινήματα της μετα-αποικιοκρατίας στον Παγκόσμιο Νότο. Η μετάβαση από τη μία θεματική στην άλλη δεν ακολουθεί συνεκτική πορεία, αλλά ζητά μία πιο απαιτητική ενεργοποίησή μας, ενώ η έμφαση κυρίως στο αισθητικό κομμάτι της έκθεσης αποδυναμώνει το ενδιαφέρον του πρωτογενούς υλικού.

Αντιθέτως, η Susan Meiselas καταφέρνει να δημιουργήσει ένα πολυδιάστατο αφήγημα που επικεντρώνεται στην ενδοοικογενειακή βία. Η Meiselas είναι μία από τις σημαντικότερες φωτογράφους ντοκιμαντέρ παγκοσμίως, της οποίας το έργο αφορά καίρια κοινωνικοπολιτικά ζητήματα, από πολέμους και παραβιάσεις των ανθρωπίνων δικαιωμάτων μέχρι θέματα σχετικά με την πολιτιστική ταυτότητα και τη βιομηχανία του σεξ. Στις σειρές "Archives of Abuse" (1991-1992) και "A Room of Their Own" (2015-2017) η φωτογράφος συνδυάζει ντοκουμέντα, φωτογραφίες, κολάζ, αφίσες και μαρτυρίες κακοποιημένων γυναικών για να προβάλλει περιστατικά ενδοοικογενειακής και οικογενειακής βίας. Η φωτογράφος μάς εξήγησε ότι την ενδιαφέρει να δείχνει τις ιστορίες των θυμάτων χρησιμοποιώντας διαφορετικά μέσα (φωτογραφίες, ηχητικές μαρτυρίες, βίντεο, σκίτσα, κείμενο). Έτσι, δίνει στο άτομο την επιλογή να αφηγηθει τα βιώματά του όπως εκείνο προτιμά, αντί να τα ερμηνεύσει η ίδια με τον δικό της τρόπο. Και αυτό είναι που καθιστά το έργο της τόσο ξεχωριστό και ουσιώδες.

Η περιήγηση ολοκληρώνεται με ένα πολύ μικρό αλλά τρομερά ελκυστικό εγχείρημα, "Τα Άγνωστα Σχέδια" της εικαστικού Ελένης Πίταρη-Παγκάλου. Μαθήτρια του Κωνσταντίνου Παρθένη, η Παγκάλου δεν αναγνωρίστηκε ποτέ ευρέως, όμως το ΕΜΣΤ την επανασυστήνει επιλέγοντας να εκθέσει μια σειρά άγνωστων μέχρι πρόσφατα σχεδίων της. "Ίσως η εποχή όπου έδρασε να μην ήταν έτοιμη για το έργο αυτό" τονίζει η Άννα Μυκονιάτη και μάλλον θα συμφωνήσουμε. Τα σχέδιά της με μελάνι και γκουάς είναι αρκετά πρωτοποριακά, αν σκεφτεί κανείς ότι δημιουργήθηκαν τις δεκαετίες του ’60 και του ’70, και κινούνται στον χώρο του φαντασιακού, της ψυχικής ενόρασης και των μεταφυσικών προβληματισμών που δημιούργησε η μεταπολεμική εποχή. Η επιρροή του Παρθένη είναι εμφανής σε πολλά από τα έργα, ωστόσο μερικά σχέδια μάς θύμισαν την ψυχεδελική, απόκοσμη τέχνη του Giger. Τα έργα, όπως και όλο το αρχείο της ζωγράφου, ανήκουν στην ανιψιά της Alessandra Maioletti, η οποία παραχώρησε στο ΕΜΣΤ 25 (από τα περίπου 90) σχέδια της Παγκάλου για χάρη του αφιερώματος.