Penny Siopis: "Η εννοιολογική τέχνη δεν είναι απαραίτητα διδακτική"

Το Εθνικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης συνεχίζει να αναδεικνύει τη γυναικεία δημιουργία, συστήνοντας το αθηναϊκό (και μη) κοινό σε μερικές από τις πιο εμβληματικές καλλιτέχνιδες στην ιστορία της σύγχρονης τέχνης, καθώς και ανερχόμενα ονόματα που αξίζουν την προσοχή μας.

Το τρίτο μέρος του αφιερώματος "Κι αν οι γυναίκες κυβερνούσαν τον κόσμο;" περιλαμβάνει τη μεγάλη αναδρομική έκθεση -την πρώτη στην Ευρώπη- της Νοτιοαφρικανής δημιουργού Penny Siopis, "For Dear Life". Εγκαινιάζει, επίσης, το "The Rape of Europa", ένα ιδιαίτερο πρότζεκτ από τους Mary Reid Kelley και Patrick Kelley, που αντλεί έμπνευση από τον μύθο της αρπαγής της Ευρώπης.

Το αναδρομικό αφιέρωμα για την Penny Siopis είναι από τα πιο σημαντικά πρότζεκτ που έχει παρουσιάσει το ΕΜΣΤ μέχρι σήμερα και ήταν αφορμή για να γνωρίσω από κοντά την ταλαντούχα δημιουργό. Η συζήτηση με την Penny Siopis, την ημέρα των εγκαινίων των νέων εκθέσεων στο ΕΜΣΤ ( 17/5), ήταν, μεν, σύντομη, αλλά αναπάντεχα από τις πιο ευχάριστες. "Κάθε φορά που έρχομαι στην Ελλάδα, λέω ότι θα ξεκινήσω να μιλάω ελληνικά, αλλά ποτέ δεν το καταφέρνω!" μου λέει γελώντας όσο μιλούσαμε για τις ελληνικές της ρίζες και τις κάπως αποτυχημένες (σύμφωνα με εκείνη) προσπάθειές της να εξοικειωθεί παραπάνω με τη γλώσσα μας. Παρά την ελληνική της καταγωγή, η Siopis μεγάλωσε στη Νότια Αφρική και εκεί ήταν που εξέλιξε την καλλιτεχνική της πρακτική.

"Ειδικά τώρα, αναζητάμε τρόπους να βρούμε συνδέσεις μεταξύ των ατόμων και νομίζω ότι η τέχνη είναι ένα μέσο να το επιτύχουμε αυτό. Όχι μόνο λόγω της θεματικής αλλά και της φόρμας με την οποία εκφράζεσαι. Όλοι συσχετιζόμαστε κάπως με τις εικόνες" αναφέρει για τον τρόπο που η σύγχρονη τέχνη μπαίνει στην καθημερινότητά μας. Εκτός από εικαστικός, η Siopis είναι επίτιμη καθηγήτρια τέχνης και, έχοντας χρόνια εμπειρίας στον ακαδημαϊκό χώρο (ήδη από τα τέλη του ’70), παραδέχεται ότι η διδασκαλία την επηρέασε σε ένα βαθμό ως προς τον τρόπο που προσεγγίζει την τέχνη της. "Νομίζω ότι με έκανε να προσέξω περισσότερο την παρεκβατική διάσταση της τέχνης. Πολλοί νομίζουν ότι τέχνη σημαίνει να φτιάχνεις απλώς έναν όμορφο πίνακα. Δεν λέω ότι δεν είναι και αυτό, αλλά, ζώντας σε έναν κόσμο γεμάτο συγκρούσεις, μ’ αρέσουν τα ερωτήματα σχετικά με τη ρήξη και τη σύγκρουση που δημιουργεί η τέχνη. Η διδασκαλία ίσως με έκανε να το σκέφτομαι περισσότερο. Επίσης, με αυτό το επάγγελμα βιοποριζόμουν στη Νότια Αφρική. Δεν προσπαθούσα να πουλήσω τα έργα μου γιατί δεν υπήρχε τότε αγορά τέχνης και ήταν πολύ δύσκολο να προωθήσεις την τέχνη σου. Δεν είχαμε καν γκαλερί όπως τώρα και όσοι χώροι τέχνης λειτουργούσαν, είχαν μια πιο πολιτική χροιά".

Υπήρχε πάντοτε αυτή η σχέση μεταξύ τέχνης και πολιτικής στη Νότια Αφρική;
Ναι, και υπάρχει ακόμα, με διαφορετικό τρόπο, βέβαια. Νομίζω ότι σήμερα οι άνθρωποι δεν θέλουν να υπάρχουν πολιτικές αφηγήσεις στην τέχνη. Η πολιτική προβάλλεται και προωθείται διαφορετικά πλέον. Παλιότερα δεν υπήρχαν συζητήσεις για την πολιτική των φύλων γιατί όλοι ήταν επικεντρωμένοι στην εθνική απελευθέρωση. Αν και η τέχνη μου αφορούσε σε μεγάλο βαθμό την έννοια του φύλου, ήταν πολύ ασυνήθιστο για εκείνη την εποχή. Χάρη στο πανεπιστήμιο όπου δίδασκα στα 80s, ήρθα σε επαφή με τον φεμινισμό στα 80s. Ο φεμινισμός δεν υπήρχε στην ατζέντα της εποχής, όπως υπήρχε η αντίσταση σε ένα πολιτικό κόμμα. Έκανα το μεταπτυχιακό μου στη σχολή καλών τεχνών της Αγγλίας και εκεί συνειδητοποίησα τις πολιτικές του κοινωνικού φύλου, της γυναίκας, του σώματος, της σεξουαλικής ταυτότητας, της φυλής. Επιστρέφοντας στη Νότια Αφρική, είχα μια εντελώς διαφορετική οπτική για την πολιτική. Αυτό δεν σημαίνει ότι δεν ενδιαφερόμουν για τον αντιστασιακό αγώνα και της αποαποικιοποίησης, αλλά υπήρχαν μεγαλύτερα στοιχεία γύρω από την πολιτική που επίσης με ενδιέφεραν. Όταν το 1984 πήγα στο Γιοχάνεσμπουργκ, τα "cake paintings" που είχα φτιάξει μετά από τις εμπειρίες μου στην Αγγλία, μετατράπηκαν σε οπτικά σύμβολα, περισσεύματα φαγητού που αφορούσαν την ύφεση της αποικιοκρατίας. Έτσι άρχισα να χρησιμοποιώ διαφορετικά εικαστικά μέσα και επικεντρώθηκα στο κολάζ.

Όλα αυτά τα θέματα που ενσωματώθηκαν στη δουλειά σας το ’70 και το ’80 -φεμινισμός, δημοκρατία, επανάσταση, αποαποικιοποίηση- και συνδέθηκαν με τις πολιτικές αφηγήσεις στη Νότια Αφρική, εξακολουθούν να εμφανίζονται στα νέα έργα που δημιουργείτε; Σας ενδιαφέρει περισσότερο να αφηγηθείτε την ιστορία της Νότιας Αφρικής ή να εστιάσετε στην επικαιρότητα;
Νομίζω ότι είμαι αρκετά δεκτική όσον αφορά τον κόσμο, ίσως όχι με την έννοια του να ακολουθώ τις τάσεις, π.χ. την αμφιβολία για παγκόσμια ζητήματα ή την ανεξέλεγκτη παραπληροφόρηση, αλλά με απασχολεί περισσότερο η φόρμα. Η οπτική αβεβαιότητα στην τέχνη μπορεί να δημιουργήσει στον θεατή την αίσθηση της αντιπροσώπευσης ή ότι χρειάζεται κάτι πιο ξεκάθαρο για να κατανοήσει ένα έργο τέχνης. Βρίσκω ελκυστική την οπτική ασάφεια στην τέχνη και παρατηρώ ότι σχετίζεται πολύ με το άγχος των ανθρώπων για τα όρια. Ο κόσμος αναζητά τη σταθερότητα για να νιώθει σίγουρος, αλλά νομίζω ότι ο κοινωνικός μετασχηματισμός χρειάζεται σε έναν βαθμό τη ρήξη, το κοινωνικό άγχος και την έλλειψη κυρίαρχης τάξης.

Αυτός είναι ο λόγος που προτιμάτε να πειραματίζεστε με διαφορετικές μορφές τέχνης;
Έτσι πιστεύω. Σε κάνει να νιώθεις ότι δεν είσαι "μαέστρος" ενός συγκεκριμένου εικαστικού μέσου, δεν το κυριαρχείς ούτε το "εγκλωβίζεις" μέσα στην αφήγησή σου, και αυτό το συνδέω με τη σχέση του ανθρώπου με τη φύση. Θα έπρεπε να είμαστε λιγότερο χειριστικοί απέναντι στη φύση και αυτός ο περιορισμός συχνά κάνει το άτομο να νιώθει ευάλωτο, γιατί έχουμε μάθει ότι ο άνθρωπος είναι το κέντρο του κόσμου. Ως καλλιτέχνιδα, πιστεύω ότι υπάρχει ένα είδος υπαρξιακής κρίσης που πρέπει να εξερευνήσουμε, γι’αυτό και ασχολούμαι τόσο με διαφορετικά μέσα. Όταν το ’80 ξεκίνησα να πειραματίζομαι με μελάνι και κόλλα, ανακάλυψα ότι η δεύτερη ήταν ένα πολύ ενδιαφέρον υλικό που πάνω στον καμβά γίνεται διαφανές και αλλάζει εντελώς. Έτσι ξεκίνησα να ασχολούμαι πολύ με το κόνσεπτ της αλλαγής -ειδικά της πολιτικής- και της αστάθειας. Βλέποντας τέτοιου είδους έργα, οι άνθρωποι έχουν την τάση να θέλουν να τα ερμηνεύσουμε, να φτιάξουμε μια ιστορία και να λάβουμε απαντήσεις. Υπάρχει μια τάση να χρησιμοποιούμε τη φαντασία μας για να δημιουργήσουμε κάτι εκεί όπου δεν υπάρχει τίποτα.

Ίσως γι’αυτό επικρατεί μια πιο επικριτική στάση απέναντι στην εννοιολογική τέχνη.
Ακριβώς! Πάντα με εντυπωσιάζει το πόσο επικριτικός είναι ο κόσμος όταν βλέπει εννοιολογική τέχνη. Στην πραγματικότητα, ένα εννοιολογικό έργο είναι αυτό που εσύ πιστεύεις ότι είναι, η εννοιολογική τέχνη δεν είναι απαραίτητα διδακτική, είναι ένα κόνσεπτ. Οι καλλιτέχνες διαρκώς αγωνίζονται με την ιδέα του πώς είναι ένα έργο, με τι μοιάζει, τι συμβολίζει. Εξακολουθούμε να θέλουμε τάξη και οργάνωση, να πάρουμε απαντήσεις και να βάλουμε τα πράγματα στη "σωστή" τους θέση. Αυτό επεκτείνεται και στις περιβαλλοντικές συζητήσεις που με απασχολούν: πάντα ψάχνουμε τρόπους να εκμεταλλευτούμε τη φύση αλλά ταυτόχρονα δεν ξέρουμε πώς ακριβώς να τη χρησιμοποιήσουμε. Η περιβαλλοντική μου συνείδηση επηρεάζει μέχρι και την τέχνη μου. Π.χ. στις ταινίες που φτιάχνω, δεν τραβάω ποτέ νέο υλικό. Πάντα χρησιμοποιώ πλάνα και βίντεο που ήδη υπάρχουν, σαν μια ιδέα ανακύκλωσης της τέχνης.

Μιλάτε για την υπαρξιακή κρίση ενός καλλιτέχνη και αναρωτιόμουν αν, ως καθηγήτρια, συμβουλεύετε ή καθοδηγείτε με κάποιον τρόπο τους φοιτητές που θέλουν να ασχοληθούν με την τέχνη και διστάζουν λόγω των πιέσεων που υπάρχουν πλέον να είσαι "της μόδας", να έχεις κάτι το ξεχωριστό για να αναγνωριστεί η δουλειά σου ή ακόμα και να είσαι μειονότητα.
Πιστεύω ότι είναι δικαιολογημένος φόβος γιατί κατά κάποιον τρόπο δίνονται ευκαιρίες σε καλλιτέχνες και είναι σημαντικό να υπάρχει ορατότητα, όμως υπάρχει ένα άγχος στους νέους καλλιτέχνες ότι θα έχουν απήχηση αποκλειστικά επειδή είναι π.χ. ένας μαύρος καλλιτέχνης, μια γυναίκα, ένα κουίρ άτομο. Εγώ δεν είχα τις ίδιες ανησυχίες, γιατί ήταν μια εντελώς διαφορετική συνθήκη, αλλά τους λέω ότι πάντα θα υπάρχει κάτι με το οποίο θα παλεύεις. Για μένα, ήταν ότι ήμουν μια γυναίκα στη Νότια Αφρική. Πλέον, οι γυναίκες δεν νιώθουν το ίδιο, ωστόσο οι διακρίσεις είναι ακόμα πολύ έντονες. Πάντα ενθαρρύνω τους φοιτητές να λένε άφοβα αυτό που θέλουν. Αυτό που διαφέρει τώρα είναι η αγορά τέχνης, είναι πολύ πιο ισχυρή και ανταγωνιστική, και αυτό είναι πολύ δύσκολο για τους νεότερους καλλιτέχνες.