Η έκθεση "Συμβιωτικά" συμβιώνει αρμονικά και χωρίς εκπλήξεις με το Εθνικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης

  

Δεδομένου του ότι δεν βλέπουμε ούτε διαβάζουμε πολλές ιστορίες της σύγχρονης τέχνης που έχει παραχθεί και παράγεται στην Ελλάδα, και όσες βλέπουμε ή διαβάζουμε συχνά περιορίζονται σε φορμαλιστικές, πατριαρχικές αναγνώσεις ή και σε αγιογραφίες μυθοποιημένων καλλιτεχνικών υποκειμένων που αφήνουν απέξω άλλα συγκείμενα, κάθε προσπάθεια ιστοριογραφίας και θεωρητικης πλαισίωσης, είτε μέσω κειμένων είτε μέσω επιμέλειας εκθέσεων, έχει σημασία. Η τοπική ιστορία της τέχνης άλλωστε έχει γραφτεί πολύ αποσπασματικά, ειδικά όσο προχωράμε προς το σήμερα, και είναι συχνό πρόβλημα των νεότερων μελετητών η απουσία σχετικής βιβλιογραφίας. Παράλληλα, το έργο των καλλιτεχνών που βρίσκονται στη μέση της καριέρας τους, πόσο μάλλον της νεότερης γενιάς, δεν πλαισιώνεται θεωρητικά και κριτικά επαρκώς και μένει συχνά μετέωρο και χωρίς ανατροφοδότηση. 

Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, η ιστοριογραφική-θεωρητική ματιά που υιοθετεί η έκθεση "Συμβιωτικά" στο Εθνικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης, είναι καλοδεχούμενη μέσα στο πλουραλιστικό πρόγραμμα ενός μουσείου βασικό κομμάτι της αποστολής του οποίου είναι να αποτελεί φορέα γνώσης. Η πρόταση "Συμβιωτικά”, την οποία επιμελήθηκε η ομάδα miss dialectic (Ελεάννα Παπαθανασιάδη, Κέλυ Τσιπνή-Κολαζά και Κλέα Χαρίτου), επελέγη μέσα από τη διαδικασία ανοιχτής πρόσκλησης του ΕΜΣΤ | Εθνικού Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης για την υποβολή προτάσεων επιμέλειας ομαδικής έκθεσης, μια πολύ σημαντική και αναγκαία πρωτοβουλία του μουσείου, η οποία ελπίζουμε να καθιερωθεί και μάλιστα προσφέροντας περισσότερο χρόνο για την κατάθεση προτάσεων απ’ ότι αυτή τη φορά.  

Η miss dialectic και η επαναδιαπραγμάτευση της πρόσφατης ιστορίας

Οι μέχρι τώρα δράσεις της miss dialectic εκκινούν από την ανάγκη για έρευνα πάνω σε επιλεγμένες θεματικές και επαναδιαπραγμάτευση της πρόσφατης ιστορίας και της παράδοσης. Επιθυμούν, όπως έχουν δηλώσει, να συμπληρώσουν τις τελευταίες με νέες αφηγήσεις και να προσθέσουν πιθανές συνέχειες μέσα από τον λόγο τους και τις υλικές εκφράσεις του. Η δουλειά που κάνουν πάνω στη σχέση παρελθόντος/παρόντος γίνεται με αφοσίωση και συστηματικό τρόπο, μέσα από μια σειρά πρότζεκτς, όπως το ερευνητικό έργο "Πρόλογοι", στο οποίο άρχισαν να χτίζουν την ιδέα που εξελίχθηκε στην έκθεση "Συμβιωτικά” και το διακαλλιτεχνικό πρόγραμμα "Μεταμορφώσεις".

Στα "Συμβιωτικά” παρουσιάζονται έργα τεσσάρων σύγχρονων Ελληνίδων εικαστικών –της Μαρίας Βαρελά, της Χρυσάνθης Κουμιανάκη, της Καρολίνας Κρασούλη και της Χριστίνας Μήτρεντσε– καθώς και της καλλιτεχνικής ομάδας Phantom Investigations (Ινώ Βαρβαρίτη και Γιάννης Δελαγραμμάτικας) και ιστορικά έργα της Μπίας Ντάβου, της Ναυσικάς Πάστρα και της Χρύσας, από τη συλλογή του ΕΜΣΤ. Η έκθεση έχει ως δομικό συστατικό την έννοια του κάναβου / πλέγματος, αλλά και της ύφανσης, όχι με την κυριολεκτική έννοια της χειροτεχνίας που είναι ταυτισμένη με το ρόλο της γυναίκας στην παράδοση αλλά "ως εργαλείο αντίστασης και ενδυνάμωσης της παρουσίας των θηλυκοτήτων στη σύγχρονη τέχνη” συνδέοντά τη "με διαφορετικές εκδοχές της οπτικής, κειμενικής, επιστημονικής και τεχνολογικής γλώσσας”.  

Η έκθεση ξεκινά από ένα τραπέζι-προθήκη τοποθετημένο έξω από την αίθουσα περιοδικών εκθέσεων, στον 4ο όροφο του Εθνικού Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης, όπου παρουσιάζονται τα κολάζ της Μπίας Ντάβου "Στήλες και σύννεφα, Υποθετική επέμβαση στους Στύλους Ολυμπίου Διός", τα οποία αποτέλεσαν και το σημείο αφετηρίας της πρότασης. Ένα από τα πιο ποιητικά έργα της εικαστικού από την εποχή που άρχισε να πειραματίζεται με το στοιχείο του ιστίου επεκτείνοντας στον χώρο την ενασχόλησή της με τη σειριακότητα και την αριθµητική ακολουθία Φιµπονάτσι, σύµφωνα µε την οποία κάθε αριθµός προκύπτει από το άθροισµα των δύο προηγουµένων.  Δεδομένου του ότι τόσο τα έργα της Ντάβου έχουν εκτεθεί εκτενώς στην Ελλάδα τα τελευταία χρόνια όσο και η δουλειά των περισσότερων σύγχρονων εικαστικών που συμμετέχουν στην έκθεση, τα "Συμβιωτικά" στερούνται αρχικά το στοιχείο της έκπληξης και η δυναμική τους εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από το ξανα-διάβασμα ήδη γνωστών, τουλάχιστον στο πιστό κοινό της τέχνης, έργων και τις σχέσεις που αναπτύσσονται ανάμεσά τους.

(Πώς) ξανασκεφτόμαστε τη (γυναικεία) χειροτεχνία σήμερα; 

Η έκθεση επιλέγει να μας κατευθύνει να κατανοήσουμε τις συνδέσεις ανάμεσα στα έργα ως επί το πλείστον μέσω της φόρμας και όχι τόσο μέσω του συγκείμενου, που είναι βέβαια μια επιλογή και θέση, που γενικώς προκρίνεται στις προσεγγίσεις του εγχώριου πεδίου. Υιοθετεί ένα τυπικό και οικείο βλέμμα που επιδιώκουν έτσι κι αλλιώς τα μουσεία για να μπορέσουν να είναι σε διάλογο με το ευρύτερο κοινό, ένα βλέμμα το οποίο εντούτοις μια έκθεση νεότερων επιμελητριών θα μπορούσε να το "αμφισβητήσει" λιγάκι. Φέρνοντας σε διάλογο διαφορετικού τύπου πειραματισμούς με την επανάληψη, την αφαίρεση, την ύφανση, και εν τέλει την προσπάθεια δημιουργίας μιας "νέας” γλώσσας, τα "Συμβιωτικά” έχουν όλα όσα θα περίμενες από μια "μουσειακή” έκθεση, συμβιώνουν όμως με το ΕΜΣΤ πέραν του δέοντος θα λέγαμε - θα μπορούσαν να είναι μέρος της μόνιμης συλλογής του μουσείου και μαλιστα των λιγότερο επιδραστικών σημείων της έκθεσης της συλλογής αυτής, όπου τα αποκτήματα ομαδοποιούνται κατά κύριο λόγο εστιάζοντας στη φόρμα και τα υλικά ως συνδετικό κρίκο.  

Τι συνδέει τις εμμονικές "σημειώσεις" αλλά και τις κρυμμένες ευχές της Καρολίνας Κρασούλη με τους ερευνητικούς πειραματισμούς της Μαρίας Βαρελά πάνω στη σχέση των αλγορίθμων, της παράδοσης και της εργασίας; Πού συναντώνται οι δια-μεσικές, επιτελεστικές απόπειρες της Χρυσάνθης Κουμιανάκη για τη δημιουργία μιας νέας γλώσσας με αυτές της Χρύσας; Είναι η έννοια της ύφανσης μια παραγωγική κοινή κλωστή ανάμεσα στις σύγχρονες εικαστικούς; Με ποια εργαλεία καλείται ο/η θεατής να πάει πέρα από τους προφανείς συνειρμούς (αλφάβητο, γλώσσα, μηχανιστική διαδικασία); Ποιο ήταν το κοινωνικό πλαίσιο, η θέση της γυναίκας, τα διακυβεύματα της εργασίας/εργάτριας της τέχνης, μέσα στα οποία παρήχθησαν τα έργα των δεκαετιών ‘60-’80 και ποια σήμερα; (Πώς) ξανασκέφτονται οι σύγχρονες καλλιτέχνιδες τη σειριακότητα ως μέσο υποβάθμισης της έννοιας του έργου-αντικειμένου η απελευθέρωσης από αυτό, και την πρόταξη της διαδικασίας δημιουργίας έναντι του τελικού έργου που αποτελούσε κοινό διακύβευμα τη δεκαετία του ‘70;  

Παρότι δεν είναι, προφανώς, απαραίτητο μια έκθεση να αποτελείται από νέες παραγωγές, παρόλα αυτά η επανέκθεση έργων που έχουμε δει με διάφορες αφορμές όταν ξαναπαρουσιάζονται έχει νόημα κυρίως όταν αυτά νοηματοδοτούνται εκ νέου. Τα "Συμβιωτικά" αναδεικνύουν τις αισθητικές συγγένειες ανάμεσα στα έργα με έμφαση στις έννοιες του πλέγματος, της σειριακότητας, της επανάληψης, από την πιο χειροποίητη ως την αλγοριθμική εκδοχή τους, θα είχε όμως μεγαλύτερο ενδιαφέρον το να μας δώσει τα εργαλεία να δούμε και πέρα από αυτές. Οι συνδέσεις των έργων των νέων καλλιτεχνιδων με την αυτά των παλιότερων δεν ανατρέπουν τα όσα γνωρίζουμε, ενώ η ίδια η φαινομενικά προβλέψιμη αφετηρία της σύνδεσης της γυναίκας με τη χειροτεχνία, θα μπορούσε να αναδειχθεί περαιτέρω σε μια εποχή που η συζήτηση για το κατά πόσο η έμφαση σε ποιότητες όπως η απτότητα, το συν-αίσθημα, η ποιητικότητα στο έργο γυναικών καλλιτεχνών, αναπαράγει την ουσιοκρατική διάκριση μεταξύ (θηλυκών) γυναικών και (αρρενωπών) ανδρών προβληματικοποιεί τις δοσμένες κατηγορίες. Πώς θα μπορούσαμε να ξανασκεφτούμε σήμερα τα ζητήματα από τα οποία αφορμάται η έκθεση σε σύνδεση με τους σύγχρονους προβληματισμούς σε σχέση με τη χειροτεχνία και την τεχνολογία, που αφορούν την καλπάζουσα τεχνολογική παγκοσμιοποιημένη συνθήκη, την ανάπτυξη και αποανάπτυξη, σκεπτόμενες πάντα την ιστορικότητα και την τοπικότητα, του τότε και του τώρα; 

Η πιο ενδιαφέρουσα στιγμή της έκθεσης "Συμβιωτικά” είναι κατά τη γνώμη μου το έργο "Κάθε σχέση ανήκει σε άλλες σχέσεις" (2023) των Phantom Investigations (Ινώ Βαρβαρίτη, Γιάννης Δελαγραμμάτικας), αποτέλεσμα έρευνας στο Καλλιτεχνικό Αρχείο του ΕΜΣΤ. Οι δύο εικαστικοί, μια πρώτη εικόνα της ερευνητικής διαδικασίας των οποίων είχαμε πάρει στην εικαστική εγκατάσταση "Tόπος εύρεσης: Γκαίτε, Ομήρου. Σημειακές αρχειακές συγκλίσεις” με την οποία το Goethe-Institut Athen γιόρτασε τα 70ά του γενέθλια. Οι Phantom Investigations δημιούργησαν ένα έντυπο με φωτογραφίες, χειρόγραφα και αποκόμματα από τον Τύπο που αναφέρονται στις Ντάβου, Πάστρα και Χρύσα και επιχειρούν να διασταυρώσουν την ιστορία τους μέσα από διαφορετικές, λιγότερο ή περισσότερο αυθαίρετες, σχέσεις. Συμμετοχή σε κοινές ομάδες, παρέες ή εκθέσεις, αλλά και προβληματισμοί που έχουν να κάνουν με τα "προβλήματα   που δημιουργούνται - αντίθεση - συνύπαρξη - κατάφαση κλπ.; - ανάμεσα στην παράδοση και στη σύγχρονη πρωτοποριακή τέχνη” φέρνουν αν μη τι άλλο στο μινιμαλιστικό περιβάλλον της έκθεσης κάτι από τα ερωτήματα, τα συν-αισθήματα και τους προβληματισμούς μιας εποχής έντονων μετασχηματισμών, όπου τα προοδευτικά ρεύματα πήγαιναν χέρι χέρι με τον λαϊκισμό, και κάποια νήματα για να πιαστούμε και να αναστοχαστούμε σχετικά με το σήμερα. Περιμένουμε, λοιπόν, με ενδιαφέρον και την επιτελεστική διάλεξη που θα πραγματοποιηθεί στο πλαίσιο της έκθεσης στις 16 Νοεμβρίου που, όπως και άλλες δράσεις του δημόσιου προγράμματος, πιθανόν εμπλουτίσουν το περιεχόμενο της έκθεσης.  

Με όλη τη σημασία που έχουν ως μια θεωρητική και ερευνητική πρόταση, μέσα και στο ευρύτερο έργο της miss dialectic, τα "Συμβιωτικά” θα κέρδιζαν αν υιοθετούσαν μια πιο αιχμηρή διαχείριση, που να αφήνει και το ίχνος της δικής τους γενιάς και των διακυβεβαύματων που είναι τώρα στο προσκήνιο, εμπλουτίζοντας με νέα δεδομένα την κληρονομιά των δασκάλων ιστορικών.

Σίγουρα, η ανανοηματοδότηση της πολιτισμικής κληρονομιάς στην παρούσα συνθήκη και η αξιοποίησή της ως δεξαμενής επινόησης νέων ερευνητικών και εκπαιδευτικών εργαλείων είναι ανάμεσα στις αποστολές του Εθνικού Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης. Το πρώτο του άνοιγμα στη σύγχρονη επιμελητική κοινότητα της πόλης θα μπορούσε, όμως, να εμπεριέχει μεγαλύτερο ρίσκο - έχουμε ανάγκη και από πιο τολμηρές προσεγγίσεις ιστορικών δημιουργών σε διάλογο με σύγχρονους, δεδομένου του ότι οι πλειοψηφία των όσων βλέπουμε, σε γκαλερί και μουσεία, ακόμη και σε κείμενα νέων περιοδικών, παρότι προσεκτικά μελετημένες και εκτελεσμένες δεν ανανεώνουν την όλη συζήτηση έτσι ώστε να μας κάνουν να σκεφτούμε διαφορετικά πάνω στη σχέση της τέχνης που παράγεται στην Ελλάδα σήμερα και της σχέσης της με αυτή του παρελθόντος. Με όλη τη σημασία που έχουν ως μια θεωρητική και ερευνητική πρόταση, μέσα και στο ευρύτερο έργο της miss dialectic, τα "Συμβιωτικά” θα κέρδιζαν αν υιοθετούσαν μια πιο αιχμηρή διαχείριση, που να αφήνει και το ίχνος της δικής τους γενιάς και των διακυβεβαύματων που είναι τώρα στο προσκήνιο, εμπλουτίζοντας με νέα δεδομένα την κληρονομιά των δασκάλων ιστορικών. Ειδικότερα δεδομένης της δηλωμένης θέσης που έχει στο έργο των miss dialectic ο προβληματισμός για τον κοινωνικό αντίκτυπο και τον επιμορφωτικό χαρακτήρα της τέχνης, η επικοινωνία της ερευνητικής διαδικασίας με το ευρύ κοινό και το ζήτημα της εργασίας στην τέχνη, το οποίο θα μπορούσε να αποτελέσει έναν άξονα για να γίνουν πολύ πιο ορατά μέσα από μια τέτοια διαγενεακή συνάντηση επείγοντα ζητήματα σχετικά με τη θέση της γυναίκας στον χώρο της τέχνης στο παρελθόν και σήμερα. 

Ο πολύ περιορισμένος χρόνος των δύο μηνών που έδινε η ανοιχτή πρόσκληση του μουσείου για την κατάθεση μιας απαιτητικής πρότασης, και με όλο το βάρος που συνεπάγεται μια πρόταση για το Εθνικό Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης, σίγουρα δημιουργεί συγκεκριμένες προϋποθέσεις και περιορισμούς. Όπως αναφέρουν οι miss dialectic, για παράδειγμα, αποφάσισαν να κινηθούν σε μια θεματική που είχαν ήδη μελετήσει και γνώριζαν καλά και σε έτοιμα, κατά κύριο λόγο, έργα σύγχρονων καλλιτέχνιδων με τις οποίες είχαν ήδη δουλέψει στο παρελθόν και να αξιοποιήσουν το budget και για μια όσο πιο τεχνικά άρτια παρουσίαση γίνεται. Προφανώς δεν μπορούμε να γνωρίζουμε από τι υλικό προτάσεων άντλησε την επιλογή της η επιτροπή (συμμετείχαν η καλλιτεχνική διευθύντρια του ΕΜΣΤ Κατερίνα Γρέγου, οι επιμελητές του ΕΜΣΤ Δάφνη Βιτάλη, Άννα Μυκονιάτη, Τίνα Πανδή και Σταμάτης Σχιζάκης, και οι σύμβουλοι καλλιτεχνικής διεύθυνσης Ελένη Κούκου, Ιόλη Τζανετάκη, Θεόφιλος Τραμπούλης), αν και αρκετοί από τους δραστήριους επιμελητές και επιμελήτριες της πόλης είχαν καταθέσει προτάσεις. Ελπίζουμε πάντως η συμβίωση του Εθνικού Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης με τη νέα γενιά επιμελητριών/των να εξελιχθεί πιο δυναμικά στο μέλλον και να δούμε και πιο λοξές ματιές στη συλλογή του μουσείου αλλά και στην τέχνη που παράγεται σήμερα, σε πιο άμεσο διάλογο με τα ζητήματα που μας απασχολούν ευρύτερα ως κοινωνικό σύνολο και Αθηναίες. 

Δείτε όλες τις εκθέσεις της πόλης στον οδηγό εκθέσεων