"Σιωπηλή άνοιξη, μαύρος ήλιος"
Επ’ ευκαιρία της έκθεσης "Διαβρώσεις" του Βαλέριου Καλούτση.
Από τον Χριστόφορο Μαρίνο
Τα τελευταία χρόνια έχουν πραγματοποιηθεί και στην Ελλάδα εικαστικές εκθέσεις με θέμα την Ανθρωπόκαινο και τις συνέπειες της κλιματικής αλλαγής, ενώ όλο και περισσότεροι καλλιτέχνες στρέφονται προς αυτή τη θεματολογία. Ενδεικτικά, το 2022, στην ατομική του στην γκαλερί Καλφαγιάν ο Κωστής Βελώνης ασχολήθηκε με τη διάβρωση του καιρού και την ποιμενική ζωή. Ο φωτογράφος Τάσος Βρεττός, επηρεασμένος από την πυρκαγιά στη Βαρυμπόμπη, απαθανάτισε την ανοίκεια εικόνα του καμένου δάσους τη νύχτα και η Δανάη Στράτου επιχείρησε να ξαναζωντανέψει στο Κέντρο Τεχνών το καμένο δάσος Merimbula. Η Κατερίνα Κατσιφαράκη, σε μία από τις εκθέσεις που ξεχώρισαν πέρυσι, παρέδωσε μαθήματα ευαισθησίας και εναρμόνισης με τη φύση, χαράζοντας τα δικά της "μονοπάτια τραγουδιών" στον Κήπο του Μεγάρου Μουσικής. Στον Βοτανικό Κήπο Διομήδους το PCAI διοργάνωσε την ομαδική έκθεση "Sheltered Gardens" και η Στέγη του Ιδρύματος Ωνάση παρουσίασε στον χώρο της και στο Εθνικό Αστεροσκοπείο Αθηνών την έκθεση "Weather Engines". Την ίδια στιγμή, τα κείμενα της Ίριδας Λυκουριώτη, με τα οποία στηλιτεύει την ανεξέλεγκτη ανάπτυξη και οικοδόμηση στα άνυδρα νησιά του Αιγαίου, γίνονται viral στο διαδίκτυο. Και η τρέχουσα 8η Μπιενάλε Σύγχρονης Τέχνης Θεσσαλονίκης, αφουγκραζόμενη τις εξελίξεις, επικεντρώνεται στην έννοια της γεωκουλτούρας.
Διαβάστε Επίσης
Μια έκθεση-σταθμός, που έδωσε έμφαση στην αρμονική συμβίωση με τη φύση, ήταν η ελληνική συμμετοχή στην Μπιενάλε Αρχιτεκτονικής της Βενετίας το 2010. Με το πρότζεκτ "Κιβωτός: Παλιοί σπόροι για νέες καλλιέργειες" και τις κατοπινές ατομικές εκθέσεις τους, η ποιήτρια Φοίβη Γιαννίση και ο αρχιτέκτονας Ζήσης Κοτιώνης πρωτοστάτησαν στο πεδίο της οικοποιητικής. Αλλά για τους δύο καλλιτέχνες, που ζουν μόνιμα στην Αγριά Βόλου και διδάσκουν στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, η οικολογία είναι τρόπος ζωής. Κι εδώ έγκειται η διαφορά με τους καλλιτέχνες που αντιμετωπίζουν το θέμα της κλιματικής αλλαγής ως μία ακόμη τάση την οποία σπεύδουν να ακολουθήσουν προκειμένου να συμπεριληφθούν στην ατζέντα ορισμένων επιμελητών. Από τη μεριά τους, οι Έλληνες επιμελητές δεν δείχνουν καμία διάθεση να εξετάσουν ιστορικά τη σχέση τέχνης και οικολογίας. Γενικότερα, η έρευνα μοιάζει να είναι άγνωστη λέξη ακόμα και για τους πιο έμπειρους. Ως εκ τούτου, οι επιλογές τους περιορίζονται σε πρόσφατα παραδείγματα, αγνοώντας περιπτώσεις καλλιτεχνών που καταπιάστηκαν με αυτά τα ζητήματα ήδη από τη δεκαετία του ’70.
Στην ατομική της στην γκαλερί Ζουμπουλάκη το 1976, η Νίκη Καναγκίνη παρουσιάζει έργα που ανταποκρίνονται στα περιβαλλοντικά προβλήματα και εκφράζουν την αγωνία της για την καταστροφή του πλανήτη. Από το 1976 έως το 1982 η Λυδία Δαμπασίνα έζησε κοινοβιακά σε αγροκτήματα στη νοτιοανατολική Γαλλία καλλιεργώντας σύμφωνα με το βιβλίο του Κλοντ Ομπέρ "Ο βιολογικός λαχανόκηπος" (1972) – "όλο το έργο μου, όπως και η ζωή μου, έχει με τον έναν ή τον άλλο τρόπο ένα οικολογικό αγκυροβόλιο" λέει σήμερα η ίδια. Καλλιτέχνες όπως ο Θανάσης Τότσικας και ο Γιώργος Τσακίρης δεν αναπαριστούν απλώς την αγροτική ζωή αλλά γίνονται συνειδητά μέρος της, δημιουργώντας εγκαταστάσεις από γήινα υλικά. Ο Αλέξανδρος Ψυχούλης, ο Κώστας Ιωαννίδης και ο Μανώλης Ζαχαριουδάκης έχουν κι αυτοί εγκατασταθεί στην επαρχία αντλώντας έμπνευση από τη ζωή κοντά στη φύση. Ο Παντελής Χανδρής και ο Γιώργος Γυπαράκης έχουν αποδώσει στη γλυπτική τους την εμπειρία της εμβύθισης στο φυσικό τοπίο. Και ο Γιάννης Μανιατάκος, από το 1967, ζωγραφίζει τον βυθό της θάλασσας όχι από το μυαλό του αλλά εκ του φυσικού, κάτω από το νερό. Ο Απόστολος Καραστεργίου υπήρξε ένας πολύ ευαίσθητος παρατηρητής του φυτικού βασιλείου, ο οποίος αποτύπωσε το δάσος της Πάρνηθας με τρόπο επινοητικό. Στα χνάρια του Καραστεργίου, ο Παναγιώτης Κουλουράς καταδεικνύει με τη ζεν ζωγραφική του τι σημαίνει ανεπιτήδευτη ματιά δημιουργώντας το δικό του μουσείο φυσικής ιστορίας. Οικολογικό χαρακτήρα έχουν και κάποια έργα του Κώστα Τσόκλη, όπως το "Υπόγειο πάρκο" (2000) στον σταθμό Εθνική Άμυνα του Μετρό της Αθήνας. Για να μην αναφερθούμε σε δράσεις και επιμελητικά πρότζεκτ όπως η Εικαστική Πορεία προς τις Πρέσπες, η ομαδική έκθεση "Διευρυμένες οικολογίες" (ΕΜΣΤ, 2009) και η Μπιενάλε του Ψηλορείτη.
Διαβάστε Επίσης
Δεν πρέπει όμως να ξεχνάμε τους πρωτεργάτες. Ο Βαλέριος Καλούτσης (1927-2014) ήταν ίσως ο πρώτος Έλληνας καλλιτέχνης που καταπιάστηκε με την Ανθρωπόκαινο. Ήδη από το 1958 ζωγραφίζει στέπες και απογυμνωμένα τοπία, που τα επόμενα χρόνια γίνονται ανάγλυφα. Στα μέσα της δεκαετίας του ’70 αρχίζει να δουλεύει πάνω στην εν εξελίξει ενότητα "Naturmatic", ένα σχόλιο για την αποξένωση του σύγχρονου ανθρώπου από τη φύση. Στη συνέχεια δημιουργεί μια μεγάλη ενότητα με θέμα τις γεωλογικές μεταμορφώσεις: έρημα φανταστικά τοπία, βράχοι και πετρώματα, όπου το σχέδιο συνδυάζεται με τη φωτογραφία και το κολάζ. Και τη δεκαετία του ’90 οι κρανίου τόποι γίνονται ξανά ανάγλυφοι. Με την ενότητα "Διαβρώσεις", που παρουσιάστηκε στον Δεσμό το 1991 και στις Νέες Μορφές το 1996, ο Καλούτσης πραγματεύεται τη φυσική φθορά της ύλης (από πλημμύρες, σεισμούς, κατολισθήσεις, καθιζήσεις, εκρήξεις ηφαιστείων) και την αλλοίωση του φυσικού τοπίου από τις καταστροφικές επεμβάσεις του ανθρώπου.
Διαβάζοντας το ημερολόγιο που κρατούσε ο Καλούτσης από το 1970 έως το τέλος της ζωής του, ανακαλύπτεις έναν καλλιτέχνη ιδιαίτερα ευαισθητοποιημένο απέναντι στο περιβάλλον. Εκεί καταγράφει, μεταξύ άλλων, τις εντυπώσεις του από τη φύση της Προβηγκίας και από τις συχνές εκδρομές του στα βουνά, στις παραλίες και στα φαράγγια της Κρήτης. Η αγωνία για την καταστροφή του πλανήτη είναι ένα θέμα που επανέρχεται διαρκώς στις σημειώσεις του. Συγκεκριμένα, τον Μάρτιο του 1981 αγοράζει ένα βιβλίο που αναζητούσε από καιρό, το "Σιωπηλή άνοιξη" της Ρέιτσελ Κάρσον• το 1983 διαβάζει το "Πεπρωμένο της Γης" του Τζόναθαν Σελλ και τον Ιανουάριο του 1984 βλέπει στο σινεμά τη δυστοπική ταινία "Η επόμενη μέρα" του Νίκολας Μέγιερ, η οποία τον αναστατώνει. Ταυτόχρονα συλλέγει άρθρα εφημερίδων και τεύχη του περιοδικού "Time" σχετικά με την περιβαλλοντική καταστροφή και την απειλή ενός πυρηνικού ολοκαυτώματος. Δεν προκαλεί έκπληξη, λοιπόν, ότι στις βουλευτικές εκλογές του 1989 υποστηρίζει το νεοσύστατο κόμμα των Οικολόγων Εναλλακτικών.
Τον Μάρτιο του 1998 ο Καλούτσης ξεκινά να δουλεύει σχέδια με ματιέρες που παραπέμπουν σε κατόψεις κατεστραμμένων πόλεων και εδαφικές διαβρώσεις. Και τον Ιούλιο, επηρεασμένος από τις μεγάλες πυρκαγιές που μαστίζουν την Ελλάδα, φτιάχνει το ζωγραφικό κολάζ "Μαύρος ήλιος". Το θέαμα των καμένων δασών τον αποκαρδιώνει. "Η "Naturmatic” τριγυρίζει ακόμα στο μυαλό μου…" γράφει στο ημερολόγιό του.
Info: a.antonopoulou.art | 4/5-23/6 | Ώρες λειτουργίας: Τετ., Πεμ., Παρ.: 2-8 μ.μ., Σαβ.: 12-4 μ.μ. | Είσοδος ελεύθερη
© φωτογραφίας εξωφύλλου: Βαλέριος Καλούτσης "Διάβρωση 3" 1991, 114x146cm
Διαβάστε Επίσης
Περισσότερες πληροφορίες
Βαλέριος Καλούτσης. Διαβρώσεις
Η έκθεση «Διαβρώσεις» είναι η τρίτη ατομική του Βαλέριου Καλούτση που διοργανώνει η γκαλερί a.antonopoulou.art την τελευταία διετία. Το κύριο θέμα της ενότητας «Διαβρώσεις» είναι η ύλη και η φυσική ή τεχνητή φθορά της. Ο Καλούτσης σχολιάζει την αδιαφορία του σύγχρονου ανθρώπου για τη φύση και την καταστροφική παρεμβατικότητά του. Οι «Διαβρώσεις» είναι μια διαμαρτυρία για την καταστροφή του περιβάλλοντος. Ο Καλούτσης δουλεύει πάνω στις «Διαβρώσεις» από το 1987 έως το 2010. Από τα φανταστικά τοπία που φτιάχνει το πρώτο μισό της δεκαετίας του ’80, όπου συνδυάζει τη φωτογραφία με το κολλάζ και το σχέδιο, μεταπήδησε σε έργα που διαθέτουν όγκο και βάθος. Είναι έργα που παραπέμπουν σε αποκολλημένα πετρώματα, κατολισθήσεις, χαράδρες και καμένα τοπία. Αυτή η τρισδιάστατη ζωγραφική -ο Τύπος της εποχής τη χαρακτηρίζει «ορυκτή» ή «κατασκευαστική»- δείχνει μια φύση που καταστρέφεται. Εδώ η φωτογραφία εξακολουθεί να υπάρχει αλλά περισσότερο ως υπόβαθρο, ως αναφορά. Άλλωστε πολλά από αυτά τα έργα βασίζονται σε φωτογραφίες που τραβούσε ο καλλιτέχνης κατά τις πεζοπορίες του στα βουνά και στα φαράγγια της Κρήτης. Ο Καλούτσης γοητεύεται από τη φυσική φθορά του φυσικού τοπίου (από εκρήξεις ηφαιστείων και πλημμύρες) και την ικανότητά του να αναδημιουργείται. «Ξεκινάω από τη φυσική διάβρωση» λέει ο καλλιτέχνης. «Ένα βουνό αλλάζει σιγά σιγά μορφή μετά από πολλές χιλιάδες χρόνια. Αυτό είναι ένα πρωταρχικό θέμα. Αισθάνομαι ένα δέος για το πώς εργάζεται η φύση μόνη της. Καταστρέφει και αναδημιουργεί. Από την καταστροφή της βγαίνει κάτι άλλο κι αυτό είναι η εξέλιξη. Από εκεί αρχίζω. Είναι οι πέτρες που πέφτουν από το βουνό και σχηματίζεται η χαράδρα. Η φύση ζει… Η χαράδρα γίνεται πεδιάδα κτλ. Σε αυτό το σημείο βάζω το τεχνητό, το συνθετικό υλικό, χημικές ουσίες που έχει επινοήσει ο άνθρωπος». Ο Καλούτσης χρησιμοποιεί υλικά που έχουν να κάνουν με τη φύση. Είναι όλα γήινα υλικά – άμμος, πέτρες και πετραδάκια τα οποία συναρμολογούνται με διάφορες κόλλες, γύψο, ακόμα και τσιμέντο. Σε κάποια έργα ο καλλιτέχνης παρεμβαίνει με συνθετικά υλικά όπως το φελιζόλ, που ενεργούν σαν συντελεστές της διάβρωσης και της φθοράς. «Καταστρέφουν το περιβάλλον κι αυτό είναι το συγκλονιστικό» παρατηρεί ο ίδιος. Με τις «Διαβρώσεις» ο Καλούτσης δεν σχολιάζει μόνο τη φθορά της φύσης αλλά και την ηθική διάβρωση του ανθρώπου, την καταστροφική του μανία, που εκδηλώνεται με τα πυρηνικά, τη μόλυνση της ατμόσφαιρας και την εξολόθρευση των άγριων ζώων. Όλα αυτά τα αρνητικά, όπως λέει, βγαίνουν στη διαμαρτυρία του. Ο άνθρωπος επεμβαίνει στον κύκλο της φύσης και τον διακόπτει, με αποτέλεσμα να καταστρέφει τη φύση και μαζί να καταστρέφεται και ο ίδιος.
