Η κεντρική έκθεση της 8ης Μπιενάλε Θεσσαλονίκης αναμετράται με τα φαντάσματα της πόλης και με την αφελή αυταπάτη ότι μπορείς να τα ταρακουνήσεις

Παρασκευή βράδυ στη Θεσσαλονίκη και μια μεγάλη πορεία κατά μήκος της Εγνατίας με τη συμμετοχή κόσμου όλων των ηλικιών κάνει ακόμη πιο βαριά την ατμόσφαιρα για όλους εμάς που έχουμε ανέβει για τη Μπιενάλε Θεσσαλονίκης ή το Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ (πολλοί μάλιστα έχοντας αρχικά εισιτήριο για τρένο), τα οποία άνοιξαν χωρίς εορταστικές εκδηλώσεις αλλά με τον κόσμο, έστω και μουδιασμένο, να δίνει το παρών. Παρότι καταπιάνεται με ένα επίκαιρο θέμα, αυτό της διερεύνησης δυνατοτήτων βιώσιμης και ομαλής συμβίωσης σε έναν πλανήτη που καταρρέει, η κεντρική έκθεση της 8ης Μπιενάλε με τίτλο "Being as communion" (που διοργανώνεται από το MOMus και διαρκεί ως τις 21/5) σε επιμέλεια της Μαρίας Θάλειας Καρρά, έχει ενδιαφέρον ακριβώς για τη μη-συγχρονικότητα με την οποία το προσεγγίζει. 

Σκάβει στην ιστορία της πόλης της Θεσσαλονίκης και ειδικότερα στις αποσιωπημένες φωνές της και τις συνδέει την με παράλληλες πραγματικότητες - από την προσπάθεια απο-αποικιοποίησης των αυτοχθόνων της Βραζιλίας και πρωτοποριακά πειράματα αγροτικής και καλλιτεχνικής παραγωγής στην Ιταλία του ‘70 μέχρι την τροφοσυλλογή από Μισελινάτους σεφ αλλά και από Παλαιστίνιους παππούδες που επιμένουν να παραβιάζουν τον παράλογο νόμο που τους απαγορεύει να μαζεύουν δυο συγκεκριμένα άγρια βότανα που έχουν κεντρική θέση στην παραδοσιακή κουζίνα τους. Με μόλις 28 συμμετοχές, η κεντρική έκθεση της 8ης Μπιενάλε προτείνει, και από άποψη παραγωγής και θέασης, με τη σειρά της ένα βιώσιμο μοντέλο που επιτρέπει στον θεατή να πάρει το χρόνο του και στα έργα και τους χώρους να αναπνεύσουν. Η χαμηλόφωνη και υπαινικτική παρουσία των έργων σε εμβληματικούς χώρους της πόλης, όταν τουλάχιστον δεν καταπίνεται από αυτούς, πετυχαίνει να σε παρασύρει σε ένα γαϊτανάκι συνειρμών που, μέσα στη συγκεκριμένη συγκυρία του εθνικού πένθους ανεξαρτήτως των προθέσεών τους, άλλοτε μεγαλώνουν τον συλλογικό πόνο και άλλοτε λειτουργούν παρηγορητικά ή εμπνευστικά. 

Στον ωραίο κατάλογο της έκθεσης που έχει σχεδιάσει το Studio Lialios Vazoura, οι Αρχιτέκτονες της Φάλαινας επισημαίνουν την ανάγκη να σχεδιάζουμε και να κατασκευάζουμε τον κόσμο ώστε να παραδίδεται στις επόμενες γενιές και στο περιβάλλον χωρίς έμφαση στα υλικά ίχνη, "να φανταστούμε τις πόλεις και τα συλλογικά μας πεπρωμένα σαν τις πατημασιές των (πολυταξιδεμένων) περαστικών γλάρων". Οι Αρχιτέκτονες της Φάλαινας μας παραπέμπουν στη Στιγμιαία Πόλη, μια προσωρινή φουσκωτή κατασκευή από πλαστικό σωσιβίων που "χτίστηκε” συνεργατικά, με την πρωτοβουλία του αρχιτέκτονα Jose Miguel Prada Poole, στην Ίμπιζα το 1971 και στέγασε κοινοβιακά τους φοιτητές/τριες που δεν ενέκρινε το budget για να φιλοξενήσει το 7ο Διεθνές Συνέδριο του Συμβουλίου Συλλόγων Βιομηχανικού Σχεδιασμού. Μας υπενθυμίζουν, έτσι, ότι μερικά από τα πιο επιδραστικά έργα ενσαρκώνονται στο επίπεδο των ιδεών ή του συμβάντος.

"Ο μόνος τρόπος με τον οποίο μπορούμε να κατασκευάσουμε όνειρα είναι με αέρα". Jose Miguel Prada Poole 

Ενώ οι φιλοπεριβαλλοντικές οργανώσεις της χώρας μας αλλά και οι εξειδικευμένοι δημοσιογράφοι εκφράζουν τις ανησυχίες τους για το Πολυνομοσχέδιο – εξπρές με κρίσιμες ρυθμίσεις για το περιβάλλον που κατέθεσε η ελληνική κυβέρνηση στη Βουλή μετά από διαβούλευση μόλις 4 ημερών και νέα "πράσινα" και "βιώσιμα" μεγαθήρια καταλαμβάνουν συνεχώς παραλίες και υπαίθριους χώρους, σε μερικές από τις πιο ενδιαφέρουσες στιγμές της Μπιενάλε επισημαίνεται ότι το πρωτοποριακό, το οραματικό, αυτό που "μένει” συχνά έγκειται στο άυλο, το στιγμιαίο, το σχεσιακό, αυτό που προκύπτει από τη συνύπαρξη.

Μια από τις πιο χαρακτηριστικές τέτοιες στιγμές της 8ης Μπιενάλε Θεσσαλονίκης και ίσως το highlight της έκθεσης είναι "Το Κέντρο Ερευνών Για Τον Προσδιορισμό Της Ευτυχίας" στο Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης στη Βίλα Καπαντζή, όπου ο Θανάσης Χονδρός και η Αλεξάνδρα Κατσιάνη ανατρέχουν στα 30 περίπου χρόνια της κοινής τους καλλιτεχνικής και συντροφικής σχέσης παρουσιάζοντας τεκμήρια των δράσεών τους. Αυτές έχουν ως επίκεντρο την εντοπισμένη γνώση και εμπειρία του να ζεις και να δημιουργείς στη Θεσσαλονίκη, τον μη διαχωρισμό τέχνης-ζωής, την καθημερινή "δράση” που δεν έγκειται στην παραγωγή νέων έργων αλλά λειτουργεί ενδυναμωτικά μέσω της συνεύρεσης, και το χτίσιμο κοινοτήτων και συνομιλούν, πιθανότατα ασυνείδητα, με πρωτοπόρα διεθνή ρεύματα από τα τέλη της δεκαετίας του ‘70 και μετά, τα οποία σήμερα αποκτούν μια νέα επικαιρότητα.

Σε μια φωτογραφία αντιπολεμικής διαδήλωσης την εποχή της εισβολής των ΗΠΑ στο Ιράκ βλέπουμε τους ίδιους να κρατούν ένα πανό που γράφει "Έκκληση για την επανίδρυση του ορίζοντα", στα CD που μοιράζουν ακούς ηχητικά ντοκουμέντα από τα "51 Σάββατα" που μαζεύονταν σε ένα διαμέρισμα - "χώρο αναγκαιότητας" μαζί με άλλα μέλη της κοινότητας το 1996, ένας τοίχος έχει γεμίσει αυτοκόλλητα όπου απεικονίζονται οι δυο τους να ποζάρουν αγκαλιά και από κάτω με μεγάλα γράμματα αναγράφεται η λέξη "Αγαπιόμαστε" και η διεύθυνσή τους, και τα οποία είχαν κολλήσει στους δρόμους της Θεσσαλονίκης την πρωτοχρονιά του 1984 ως μια απάντηση στην οργουελική δυστοπία. Στο κέντρο του τοίχου η Κοινότητα, μια εγκατάσταση με 36 κουτάλια να αγκαλιάζουν το ένα το άλλο και όλα μαζί μια μερίδα καστανής ζάχαρης, έρχεται κατευθείαν από τον τοίχο της κουζίνας τους. Αντικριστά, μια φωτεινή neon επιγραφή ρωτά "θέλεις να γίνω οικογένεια σου;".

Στο ντοκιμαντέρ-δοκίμιο της Ανιές Βαρντά "Les Glaneurs et la glaneuse”, που προβάλλεται στον πολυχώρο Ισλαχανέ, γυρισμένο με μια κάμερα χειρός, αφτιασίδωτα και διαπεραστικά, ένας άστεγος δίνει μαθήματα ανακύκλωσης και αλληλεγγύης συλλέγοντας την τροφή του απομαζεύοντας ότι πετούν καθημερινά οι φούρνοι και οι λαϊκές αγορές του Παρισιού και παραδίδοντας μαθήματα γαλλικών σε Αφρικανούς στον ξενώνα όπου διαμένει, ενώ ένας βραβευμένος σεφ διηγείται τη δική του ιστορία τροφοσυλλογής σε μια αντιπαραβολή διαφορετικών ιστοριών όπου το απομάζεμα και η ανακύκλωση είναι άλλοτε θέμα ανάγκης και άλλοτε επιλογής.

Έργο- κλειδί της έκθεσης το αρχείο "Agricola Cornelia S.p.A.” (1973-1981) του ιστορικού avant garde καλλιτέχνη Gianfranco Baruchello που τη δεκαετία του 1970 μετακόμισε στη ρωμαϊκή ύπαιθρο και δημιούργησε την ομώνυμη φάρμα, όπου η αγροτική παραγωγή συνδυαζόταν με την καλλιτεχνική. Δοκιμάζοντας στην πράξη τις δυνατότητες της δουλειάς στη φύση,  τόσο ως πράξη αυτονομίας και απάντηση στο αυξανόμενο κόστος ζωής, όσο και ως κριτική στάση απέναντι στις φιλοδοξίες του σύγχρονου ανθρώπου ενάντια στο κυνήγι της "προόδου” και παράγοντας ταυτόχρονα ένα ευρύ φάσμα εικαστικών "σημειώσεων” με τη μορφή έργων ζωγραφικής, ταινιών, φωτογραφιών και εκδόσεων, η πρακτική του Baruchello μοιάζει να αποτελεί σημείο αναφοράς για τη σύγχρονη τάση της αγροτικοποίησης στην τέχνη, τη στροφή στην ύπαιθρο μέσω συνεργατικών πρότζεκτ που αποτελούν και πράξεις αντίστασης ενάντια στον καπιταλιστικό "εξευγενισμό” της υπαίθρου που αναμένεται να ενταθεί.

Παρόλη την έρευνα και την αφοσίωση με την οποία οι καλλιτέχνες πάντως εστίασαν στο χθες και το σήμερα της Θεσσαλονίκης, σε ορισμένες από τις νέες παραγωγές οι φορμαλιστικές αναζητήσεις κυριάρχησαν δίνοντας κατά στιγμές στην έκθεση μια ακαδημαϊκή αίσθηση με πλεόνασμα αντικειμένων. Με το project "O Ξενιστής, o Τελεστής και ο Μύστης” (2023) οι Campus Novel "κοσκινίζουν” το χώμα της πόλης διερευνώντας τις αξιακότητες που δημιουργεί το έδαφος και κατ’ επέκταση ο δημόσιος χώρος και φέρνουν στην επιφάνεια διαφορετικά στοιχεία, οργανικά και μεταφορικά, σε ένα πολυτροπικό αρχείο. Παρόλα αυτά, από την πρότασή τους μοιάζει να λείπει η στόχευση, και τα επιμέρους στάδια της έρευνας θυμίζουν περισσότερο ασκήσεις ύφους ειδικότερα όταν αυτό που κυριαρχεί στον χώρο είναι οι μεταλλικές γλυπτικές εγκαταστάσεις δοχεία χώματος που αισθητικοποιούν χωρίς προφανή λόγο τα 1,6 τ.μ. ελεύθερου εδάφους που αντιστοιχεί σε κάθε κάτοικο.

Στην εγκατάσταση "I Have Seen The Moon Rise on Both the Left and Right Side of the Sky” (2023) στο Φρούριο του Επταπυργίου η Πάκυ Βλασσοπούλου συνομιλεί χαμηλόφωνα με τον εξαιρετικά φορτισμένο χώρο που δεν το χωράει ο νους ότι ως το 1989 λειτουργούσε ως φυλακή και μάλιστα, όπως παίρνεις μια ιδέα στο σχετικό μικρό μουσείο, συνδέθηκε με διάφορα σκάνδαλα και δικαστικές προσπάθειες προκειμένου να αλλάξει χρήση. Η παρέμβασή της, ισορροπώντας ανάμεσα στο εγκεφαλικό και το συν-αισθηματικό, έχει μια δύναμη κυρίως στα στοιχεία που ακουμπούν στον χώρο της εισόδου και λιγότερο στις πιο περιγραφικές απόπειρες, όπως τα κεραμικά κουτάλια και πιρούνια - εργαλεία επιβίωσης και ίσως απόδρασης.

Αντίστοιχα, η ξύλινη σκάλα (Love / Αγάπα) του Κώστα Ρουσσάκη, μέρος του τρίπτυχου "Αγάπα τον Πλησίον σου ως εαυτόν”(2023) ενώ εμπεριέχει μια σωματικότητα και τη διαρκή έρευνα του καλλιτέχνη πάνω στην ταυτότητά του ως γλύπτη-χειρονάκτη, εδώ σε διάλογο και με τα χριστιανικά σύμβολα της Θεσσαλονίκης, θα κέρδιζε από ένα πιο ανοιχτό μοίρασμα των αναφορών και της διαδικασίας της, διαφορετικά κινδυνεύει να περιοριστεί σε μια φορμαλιστική ανάγνωση.

Ξεπροβάλλοντας, όχι πάντα με τον πιο ορατό τρόπο, ανάμεσα σε εκθέματα μουσείων, τα έργα της κεντρικής έκθεσης της 8ης Μπιενάλε "Being as Communion” αλλά και οι χώροι που έχουν επιλεχθεί κάνουν σαφή τη σε βάθος έρευνα που έχει προηγηθεί από την επιμελήτρια, αλλά και τους καλλιτέχνες, παίρνουν το ρίσκο της αναμέτρησης με την ιστορία και τα φαντάσματα της πόλης και ενίοτε μοιράζονται μαζί μας τη συνειδητοποίηση των ορίων της παρέμβασης που μπορεί να κάνει μια in situ έρευνα ή μια μπιενάλε σε μια πόλη. Όπως χαρακτηριστικά γράφει στο κείμενό του "Εδώ, το φάντασμα είμαι εγώ” στον κατάλογο ο Tristan Bera της κολεκτίβας COYOTE (οι οποίοι παρουσιάζουν μια σειρά λεκτικά έργα σε αφίσες που "μιλούν” μεταξύ άλλων λαντίνο, τη γλώσσα των Εβραίων της Θεσσαλονίκης και οθωμανικά): "Ως γνωστόν οι καλές προθέσεις δεν αρκούν. Και παρ’ όλες τις μάταιες προσπάθειες να είσαι καλός επισκέπτης, προσεκτικός ακροατής και ταπεινός ξένος, καταλήγεις πολλές φορές να αισθάνεσαι σαν ένας βάρβαρος γεμάτος προκαταλήψεις, στερεότυπα και κόμπλεξ, παγιδευμένος ανάμεσα στην παιδαριώδη επιθυμία σου να  ταιριάξεις με το κοινωνικό περιβάλλον και την αφελή αυταπάτη σου ότι μπορείς να το ταρακουνήσεις.”

Ανάμεσα στα χρυσοποίκιλτα άμφια και τις βυζαντινές εικόνες, όπου οι μάγοι απεικονίζονται στην κόλαση, τα χειροποίητα υφάσματα και κοστούμια του Άγγελου Πλέσσα με το σήμα της ειρήνης, τα τοτεμικά τους σύμβολα και τα υβριδικά πλάσματα που τα κατοικούν προτείνουν ένα νέο τρόπο συνύπαρξης, που έρχεται να "αναταράξει” ευχάριστα τις στερεότυπες προσλήψεις του Βυζαντίου, σε αρμονία με τη σύγχρονη αφήγηση του Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού. 

Η έννοια της μεταμφίεσης, της μεταμόρφωσης είναι άλλος ένας από τους αόρατους συνδετικούς ιστούς ανάμεσα σε διαφορετικά έργα - από τα μη εύκολα κατατάξιμα βίντεο της Ana Vaz που προτείνουν ένα απο-αποικιακό τρόπο θέασης μέχρι την έρευνα του Πάνου Σκλαβενίτη ("#TheHead – On Βecoming an Αnimal”, 2023) για το καρναβαλικό στοιχείο που μπορεί να μην βρήκε τη θέση της στους δρόμους της πόλης ως περφόρμανς, λόγω του πένθους, αλλά με τις πολλές διαφορετικές φωνές και τα κοστούμια που φέρουν τα ίχνη της επιτελεστικότητάς τους έφερε στην έκθεση μια καλοδεχούμενη σχεσιακότητα.  

Στη συγκεκριμένη συγκυρία και ανάμεσα στα ταφικά μνημεία στο προαύλιο του Αρχαιολογικού Μουσείου της Θεσσαλονίκης το ηχητικό έργο της Φοίβης Γιαννίση όπου τα Σεφαραδίτικα τραγούδια σε ένα γηροκομείο της πόλης μιξάρονται με την ποίηση, τη λογοτεχνία και ανθρωπολογικές πληροφορίες για την ανακύκλωση των οστών, αποκτά μια επιμνημόσυνη διάσταση, ενώ τα χρώματα και οι γεύσεις των εβραϊκών τραπεζιών συναντούν αυτές που αναδύονται σε Παλαιστινιακές και τούρκικες κουζίνες σε άλλα έργα της έκθεσης αναδεικνύοντας επίκαιρα αιτήματα συνύπαρξης μεταξύ μας και με τη φύση (όπως στο εξαιρετικό ντοκιμαντέρ της Jumana Manna "Foragers”, 2022, που προβλήθηκε σε συνεργασία με το Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ και με απολύτως λιτό και ανθρώπινο τρόπο ξεδιπλώνει τους καφκικούς μηχανισμούς καταπίεσης του ισραηλινού νόμου που απαγορεύει τη συλλογή συγκεκριμένων βρώσιμων φυτών από τους Παλαιστίνιους με πρόσχημα την προστασία του περιβάλλοντος και τη σχέση του με την οικονομική εκμετάλλευση). 

"Κλείστε τα μάτια, σκεφτείτε μια αισιόδοξη εκδοχή του κόσμου μας σε εκατό χρόνια από τώρα και φανταστείτε τι απ’ όσα κάνουμε σήμερα θα θεωρείται εγκληματικό τότε" μας προέτρεψε στη διάρκεια της ξενάγησης στην έκθεση ο πρόεδρος του ΔΣ του MOMus Επαμεινώνδας Χριστοφιλόπουλος, φέρνοντας στην επιφάνεια την πολυπλοκότητα του ζητήματος με το οποίο καταπιάνεται η φετινή Μπιενάλε με τον γενικό τίτλο "Γεωκουλτούρες”. 
Αν απαντάει με κάποιον τρόπο αυτή η έκθεση είναι προκρίνοντας τις κατακερματισμένες ιστορίες αντίστασης και φαντασίας που ενδυναμώνονται μέσω του μοιράσματός τους, τις μικρές χειρονομίες έναντι της μεγάλης αφήγησης και της αυθεντίας. "Αυτή είναι μια υπενθύμιση ότι η ιστορία μπορεί να ξαναγραφτεί" ακούμε σε κάποιο σημείο της ταινίας της Iva Radivojević "Aleph” (2021), η οποία συνδέοντας διαφορετικές τοπικότητες και χρονικότητες λειτουργεί και σαν μια μεταφορά του επιχειρήματος της έκθεσης.