Hannah Toticki: "Η ιδέα ότι η εργασία είναι το νόημα της ζωής παραείναι διαδεδομένη"

Μόδα, design, θέατρο και ποπ κουλτούρα είναι μερικά από τα βασικότερα στοιχεία που εντοπίζουμε στην τέχνη της Hannah Toticki. Στο πρότζεκτ "Τα πάντα παντού, διαρκώς", που παρουσιάζει στο Εθνικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης συνδυαστικά με μια σειρά έργων στην ομαδική έκθεση "Modern Love", η διεθνώς καταξιωμένη καλλιτέχνιδα μιλά για τη συναισθηματική πίεση που προκαλούν τα σύγχρονα εργασιακά περιβάλλοντα στις δυτικές κοινωνίες, τις επιπτώσεις του εργασιακού φόρτου στην καθημερινότητά μας (αϋπνία, άγχος ψυχολογική κατάρρευση κ.α.), τους άτυπους εργασιακούς ρόλους που συχνά αναγκάζονται να αναλάβουν οι γυναίκες ως μητέρες και νοικοκυρές αλλά και τη σταδιακή εξέλιξη της εργασίας σε ένα είδος κοσμικής θρησκείας, ζητήματα που αποδεικνύουν την εμμονική τάση της σύγχρονης κοινωνίας για παραγωγικότητα, επιτάχυνση και ανάπτυξη.

Η έκθεση χωρίζεται σε τέσσερα κεφάλαια: Παραγωγή, Ύπνος, Προσοχή και Έλεγχος, όλες θεματικές που αντιστοιχούν σε διάφορες πτυχές της πρακτικής της Toticki και τις οποίες εδώ προβάλλει μέσα από γλυπτά που θυμίζουν έπιπλα, ενδυματολογικούς πειραματισμούς με στολές εργασίας και διαφόρων ειδών εγκαταστάσεις οι οποίες μαρτυρούν την κυριαρχία του διαδικτύου και της τεχνολογίας στις ζωές μας.

Μιλήσαμε μαζί της για τους προβληματισμούς και τις αφηγήσεις που εξερευνά μέσα από το έργο της, το ενδιαφέρον της για το ένδυμα και την εμπορευματοποίησης της τέχνης.

Ως εργαζόμενη στην τέχνη πώς εισπράττεις την εξάντληση που περιγράφεις με το έργο σου; 
Για εμένα προσωπικά, η εργασιακή εμπειρία είναι εξαντλητική αλλά και τρομερά ανταποδοτική. Και λέγοντας προσωπικά, δεν εννοώ ότι είναι μια μοναδική εμπειρία για εμένα ή για τους εργαζόμενους στην τέχνη, αλλά ότι βιώνω στην καθημερινότητά μου τις θεματικές που συναντάω στην τέχνη μου. Για να είμαι ειλικρινής, είναι δύσκολο να βγάλεις το ψωμί σου ως καλλιτέχνης. Πλέον είμαι πολύ τυχερή που έχω έναν διευθυντή στούντιο και μερικούς βοηθούς, αλλά για πολλά χρόνια αναγκαζόμουν να κάνω τα πάντα μόνη μου: τα λογιστικά, το ΦΠΑ, την οργάνωση μεταφορικών μέσων, την ασφάλεια, να παραγγέλνω υλικά, να συμπληρώνω συμβόλαια, να κάνω τον προϋπολογισμό, να γράφω αιτήσεις κι αναφορές, να εγκαθιστώ τις εκθέσεις μου και μετά να τις απεγκαθιστώ πάλι… και όλα αυτά ενώ υπάρχει η διαδικασία υλοποίησης των έργων. Πολλοί εκπλήσσονται όταν τους λέω ότι δημιουργώ τέχνη μόνο δύο από τις πέντε μέρες της εβδομάδας και τις υπόλοιπες τις αφιερώνω στη διοργάνωση. Υπάρχει η αντίληψη ότι οι καλλιτέχνες κάθονται στα εργαστήριά τους όλη την εβδομάδα δημιουργώντας έργα, αλλά στην πραγματικότητα η εργασιακή μας καθημερινότητα είναι παρόμοια με τη ρουτίνα πολλών άλλων ανθρώπων. Και αυτό είναι σημαντικό για εμένα γιατί έτσι δημιουργώ τέχνη με την οποία ταυτίζεται ο κόσμος.

Πιστεύεις ότι η ψηφιακή τεχνολογία έχει παίξει καταλυτικό ρόλο σε αυτή τη διαρκή κούραση (ψυχική και σωματική) που πολλοί νιώθουν όταν εργάζονται; Σε τι βαθμό έχει επηρεάσει εσένα προσωπικά αυτή η συνθήκη; Έχει αλλάξει ο κόσμος της τεχνολογίας καθόλου τον τρόπο που εργάζεσαι;
Πιστεύω ότι η σωματική και ψυχική κούραση υπήρχαν πριν την τεχνολογική επανάσταση. Κοίτα για παράδειγμα την εκβιομηχάνιση όπου ο εργάτης μπορούσε να κάθεται 10 συνεχόμενες ώρες και να ασχολείται με το ίδιο πράγμα ξανά και ξανά. Είναι εξαντλητικό σωματικά και ψυχικά και η δουλειά μου είναι ένα σχόλιο πάνω στη σχέση ανάμεσα στην εξαντλητική φύση της εργασίας κατά τη διάρκεια της εκβιομηχάνισης και αυτής του σήμερα, της ψηφιοποιημένης εποχής: στο πρότζεκτ στο ΕΜΣΤ μπορείς να δεις έναν ιμάντα μεταφοράς με πτερύγια σε σχήμα χεριού που χτυπούν επανειλημμένα ένα πληκτρολόγιο. Όμως η τεχνολογία έχει αναμφίβολα αλλάξει τον τρόπο που ζούμε και δουλεύουμε. Κατά κάποιον τρόπο είναι απελευθερωτικό. Είμαι λίγο εξαρτημένη από τα παραδοσιακά ιδρύματα και μέσα ενημέρωσης επειδή μπορώ να επικοινωνήσω αυτό που κάνω απευθείας με το κοινό μου. Παράλληλα όμως είναι αγχωτικό γιατί προστίθενται πολλές επιπλέον αγγαρείες, το να είμαι για παράδειγμα η ίδια υπεύθυνη επικοινωνίας για τα πρότζεκτ μου. Εξάλλου, η ψηφιακή τεχνολογία μπήκε στις ζωές μας τόσο γρήγορα που το σώμα και ο εγκέφαλός μας δύσκολα μπορούν να συμβαδίσουν. Παρατηρώ μια τρομερά διαδεδομένη τάση των ανθρώπων που αναπτύσσουν προβλήματα με τη συγκέντρωση, τον ύπνο, την προσοχή και το να είναι γενικά παρόντες στην καθημερινότητά τους, στοιχεία που σίγουρα συνδέονται με την ιδιότητα της τεχνολογίας να είναι προσβάσιμη από διαφορετικά σημεία ταυτόχρονα, με αποτέλεσμα να λαμβάνουμε άμεσα μηνύματα και ενημερώσεις. Δε νομίζω ότι συναισθηματικά είμαστε προετοιμασμένοι για έναν τόσο μεγάλο όγκο πληροφοριών και δεν έχουμε μάθει ακόμα πώς να ρυθμίζουμε τη χρήση των ψηφιακών μέσων ώστε αυτή να γίνεται σε ένα υγιές επίπεδο. Μέρος αυτού του προβλήματος έχει να κάνει με το ενδιαφέρον της τεχνολογικής βιομηχανίας να απορρόφα όσο το δυνατόν περισσότερη προσοχή από εμάς, σε σημείο που αυτή έχει εμπορευματοποιηθεί. Αυτό το βρίσκω πολύ ανησυχητικό. Όταν βλέπουμε ότι οι αλγόριθμοι προωθούν το μίσος και έντονες συναισθηματικά εκρήξεις επειδή φέρνουν περισσότερα κλικ, τότε υπάρχει κάτι στα θεμέλια της τεχνολογίας το οποίο δε θεωρώ υγιές, ούτε για τη δημοκρατία ούτε για το άτομο.

Με ποιον τρόπο σε ενδιαφέρει το ένδυμα και η μόδα ως γλυπτό; Ποιες είναι οι αναφορές σου;
Τα ρούχα και τα υφάσματα έχουν ενδιαφέρον επειδή είναι κάτι με το οποίο όλοι ταυτιζόμαστε σε φυσικό επίπεδο. Όταν εσύ ως θεατής αντικρίζεις ένα κοστούμι, το σώμα σου παρακινείται, συνειδητά ή ασυνείδητα, και μπορείς να φανταστείς να το φοράς, σκέφτεσαι την αίσθηση του υλικού πάνω στο δέρμα σου. Μου αρέσει αυτή η οικειότητα γιατί νομίζω ότι κάνει τα έργα πιο προσβάσιμα, ακόμα και στους ανθρώπους που κανονικά δεν ενδιαφέρονται για την τέχνη. Οι αναφορές στην τέχνη και τον καταναλωτισμό είναι ένας τρόπος να κάνω ζητήματα όπως η ζωή, το άγχος, οι καριέρες και η ψυχική υγεία, λιγότερο βαρετά. Αυτές είναι οι θεματικές για τις οποίες πραγματικά νομίζω ότι χρειάζεται να κάνουμε μια δημόσια συζήτηση και να τις παρουσιάσουμε σε μορφή που μιμείται εμπορεύματα, προκειμένου να βοηθήσουμε την εξέλιξη αυτού του διαλόγου.

Πώς εντάσσεται η περφόρμανς στο έργο σου; Τα φορέσιμα γλυπτά δημιουργούνται για να αποτελέσουν μέρος μιας επιτέλεσης όπως αυτή που παρουσίασες στα εγκαίνια; 
Ναι, απολαμβάνω την υλοποίηση περφόρμανς και επίσης τη χρήση των γλυπτών και κοστουμιών μου για να τις παρουσιάσω. Είναι μια μητρική γλώσσα για εμένα και η διαπροσωπική επαφή έχει μια ένταση που με ελκύει. Συχνά κάνω περφόρμανς με αφορμή εκθέσεις, κάποιες φορές τις παρουσιάζω εγώ, αλλά στις μουσικές μου περφόρμανς προτιμώ να μη βασανίσω το κοινό με τη φωνή μου και προσλαμβάνω κάποιον που μπορεί πραγματικά να τραγουδήσει!

Οι στολές εργασίας που έχεις δημιουργήσει μου φάνηκε ότι υποδηλώνουν πως η ατομική ταυτότητα διαμορφώνεται βάσει του επαγγέλματός μας, ακόμα και στην περίπτωση της νοικοκυράς, ενός άμισθου και άτυπου εργασιακού ρόλου. Ισχύει αυτό;
Πιστεύω ότι η εργασία καθορίζει ένα μεγάλο μέρος της ταυτότητάς μας, υπερβολικά μεγάλο, θα έλεγα. Ουσιαστικά νομίζω ότι αυτό που κάνεις στη δουλειά σου είναι λιγότερο σημαντικό από το πώς είσαι σαν άνθρωπος, αλλά η εργασία φαίνεται πως είναι ένας πολύ σημαντικός παράγοντας στην κοινωνική ιεραρχία. Όταν η εργασία είναι τόσο κεντρική στις ζωές μας και το χτίσιμο της ταυτότητάς μας, είναι δύσκολο να σταματήσεις να δουλεύεις ή να αλλάξεις τον τρόπο που δουλεύεις, ακόμα κι αν κάποιος αισθάνεται αγχωμένος ή εξαντλημένος. Απλώς συνεχίζουμε.

Αντιμετωπίζεις την εργασία ως "ηθική υποχρέωση";
Όχι, πιστεύω ότι όλοι έχουμε την ηθική υποχρέωση να φερόμαστε καλά ο ένας στον άλλον, να νοιαζόμαστε στον βαθμό που μπορούμε. Όχι μόνο προς τους συνανθρώπους μας αλλά και προς τη φύση και τον πλανήτη. Η προθυμία μας να δουλέψουμε, να παράγουμε και να καταναλώσουμε μπορεί συχνά να επισκιάσει την προσοχή μας για το τι είναι σημαντικό. Είναι καμιά φορά δύσκολο να κατανοήσουμε το εύρος και τις συνέπειες της περιβαλλοντικής κρίσης που ο κόσμος αντιμετωπίζει αυτήν τη στιγμή, ειδικά όταν οι ζωές μας είναι δομημένες με τέτοιον τρόπο που δεν έχουμε τον χρόνο και την προσοχή να συνειδητοποιήσουμε τη σοβαρότητα του προβλήματος και πολλοί από εμάς αντιδρούν όπως εγώ, δηλαδή αισθάνομαι αδύναμη και συνεχίζω να δουλεύω. Φυσικά προσπαθώ να παράγω βιώσιμα, να συμμετέχω στη συζήτηση και να προωθώ μικρές ενέργειες, αλλά η κλιματική κρίση είναι ένα ζήτημα τόσο μεγάλων διαστάσεων που πιστεύω ότι πρέπει να αναδομήσουμε εντελώς τις ζωές και τις εργασιακές μας συνθήκες. Αυτή η αλλαγή επεκτείνεται επίσης σε πολιτισμικό επίπεδο και, αν και θεωρώ τρομερά πολύπλοκη και δύσκολη την εύρεση απαντήσεων, αυτό το ζήτημα είναι ο πυρήνας της πρακτικής μου.

Είδαμε και μια σειρά νέα έργων για την έκθεση στο ΕΜΣΤ. Με ποιον τρόπο σε επηρέασε το τοπικό πλαίσιο; Τι διαφορές έχεις εντοπίσει με τη Δανία;
Όταν ξεκίνησα να δουλεύω πάνω στην έκθεση, επισκέφθηκα την Αθήνα και μίλησα με την Ιόλη Τζανετάκη και την Κατερίνα Γρέγου για να δούμε η παρουσίαση ποιων έργων θα άνοιγε έναν διάλογο με την ελληνική συνθήκη, καθώς και ποια νέα έργα έπρεπε να συμπεριλάβουμε. Η διαδικασία της αναπαραγωγής, η οικιακή εργασία και κάθε είδος άμισθης εργασίας που όλες οι γυναίκες συχνά κάνουν, αποτελούν ζητήματα που με ενδιαφέρουν εδώ και πάρα πολλά χρόνια και η επίσκεψή μου εδώ επιβεβαίωσε ότι είναι ένα επίσης σημαντικό θέμα στην Ελλάδα. Κάτι άλλο που βρίσκω ενδιαφέρον είναι η τάση να δουλεύουμε με υπερωρίες, το να εργάζεσαι πολύ παραπάνω προκειμένου να εξασφαλίσεις τις υλικές σου ανάγκες, πρόκειται για ένα παγκόσμιο φαινόμενο. Φυσικά δεν ισχύει για όλους τους ανθρώπους, αλλά η ιδέα ότι η εργασία είναι το νόημα της ζωής παραείναι διαδεδομένη και μάλιστα σε πολύ διαφορετικά μέρη του κόσμου.

Πόσο έντονη είναι η καπιταλιστική συνθήκη στη σύγχρονη καλλιτεχνική σκηνή; Παρατηρείς μια εντατικοποίηση της εμπορευματοποίησης της τέχνης ή κάποιες αλλαγές από παλιότερα;
Αυτό που με αναστατώνει περισσότερο στην εμπορευματοποίηση της τέχνης είναι ότι η τέχνη φαίνεται να έχει γίνει η ίδια νόμισμα, ειδικά η λεγόμενη υψηλή τέχνη στην οποία έχουν πρόσβαση μόνο οι πλούσιοι. Οι τιμές έργων κυρίως από νεκρούς, λευκούς, άνδρες ζωγράφους έχουν αυξηθεί τόσο πολύ που τα μουσεία και άλλα δημόσια ιδρύματα είναι αδύνατο να τα φιλοξενήσουν στους χώρους τους. Προσωπικά, είμαι πολύ προσεκτική που πουλάω τα έργα μου. Αν η τέχνη δεν είναι προσβάσιμη στο κοινό, νομίζω ότι μπορείς να αναρωτηθείς αν τελικά μπορεί να θεωρηθεί τέχνη, γιατί κατά τη γνώμη μου, η επικοινωνία ανάμεσα στο αντικείμενο και το άτομο είναι αυτό που αντιπροσωπεύει την τέχνη. Η τέχνη είναι ένα είδος σχέσης. Βέβαια αυτή είναι μια κάπως διαφορετική και αρκετά φιλοσοφική συζήτηση… Πιστεύω ότι ως καλλιτέχνες έχουμε την ευθύνη να κάνουμε προσβάσιμη την τέχνη. Εγώ συνήθως κάνω το εξής πείραμα: πάντα κάνω μια σειρά μικρών έργων που τα πουλάω με βάση το εισόδημα του αγοραστή, έτσι ώστε να γίνει η τέχνη μου πιο προσβάσιμη σε όσους δεν έχουν αρκετά χρήματα, αλλά και επειδή έχει ενδιαφέρον να παρακολουθείς τις αντιδράσεις των ανθρώπων όταν συνειδητοποιούν ότι τα έργα τέχνης γενικά κοστίζουν πολύ παραπάνω, απλά γιατί ο πελάτης έχει περισσότερα χρήματα. Είναι ένα συνεχές πείραμα που μου μαθαίνει πολλά για την τέχνη και την αγορά τέχνης.