Μανώλης Μπαμπούσης: "Χρειαζόμαστε το like να γίνει live, να γίνει παρουσία στις σχέσεις, στις εκδηλώσεις, στις εκθέσεις"

Φωτογράφος, αρχιτέκτονας και εικαστικός, ομότιμος καθηγητής της ΑΣΚΤ και για πολλά χρόνια συνεργάτης του πολύ σημαντικού Έλληνα καλλιτέχνη Γιάννη Κουνέλλη, ο Μανώλης Μπαμπούσης παρουσιάζει τον δικό του "κήπο", μία "αναδρομικό – προοπτική έκθεση" όπως τη χαρακτηρίζει ο ίδιος, στην Αίθουσα Ν. Κεσσανλής της Ανωτάτης Σχολής Καλών Τεχνών, μέχρι και τις 8 Δεκεμβρίου 2022.

Το 2011, με τη μελέτη, οργάνωση και επίβλεψή του και με τη στήριξη της τότε Πρυτανείας, το πάρκινγκ της Σχολής, μετατράπηκε σε κήπο. Ο Μπαμπούσης με μία εγκατάσταση μεταφέρει το "πάρκινγκ" στον εκθεσιακό χώρο της σχολής, ενώ σε μία αίθουσα προβάλλεται ένα βίντεο με τις εικόνες του κήπου και τη φωνή του καλλιτέχνη. Παράλληλα, η πρόσφατη φωτογραφική σειρά "θέα" 2022, παρουσιάζει δέντρα που μεγαλώνουν αντικρύζοντας τη θάλασσα, φυτεμένα στο νησί Κέα, 2000-2022, τα περισσότερα από τον ίδιο τον καλλιτέχνη. Οι φωτογραφίες αυτές αντιπροσωπεύουν "το πράσινο ρεύμα" της ζωής και της τέχνης του Μπαμπούση.

Για πρώτη φορά εκθέτει τα μεγάλα "σχέδια ψηφιδωτά" 2021-2022, και μία νέα εγκατάσταση, ένα παιχνίδι συγκρούσεων μεταξύ αρχιτεκτονικής και φύσης με νέες και παλιότερες φωτογραφίες, τη βιντεοπροβολή ‘‘la piscine’’ και αρχιτεκτονικές μακέτες από κυβόλιθους, μέταλλο, ξύλο, καταλόγους και βιβλία (2021-2022). Υπό την επιμέλεια της Barbara Polla και του MOMus (επιμελητής Γιάννης Μπόλης).

Ο Μανώλης Μπαμπούσης μίλησε στο Αθηνόραμα και μας προσκαλεί όλους να επισκεφτούμε τον "κήπο" στην ΑΣΚΤ.

Τι σηματοδοτεί για εσάς η έκθεση "ο κήπος"; Τι θα αντικρίσει κάποιος στον κήπο;
Ο "κήπος" είναι ο τίτλος μιας αναδρομικό - προοπτικής έκθεσης, η οποία  διανύει μια διαδρομή 50 ετών. Οριοθετεί έναν χώρο όπου τα έργα μου   γεννήθηκαν και μεγάλωσαν φτιαγμένα με διαφορετικά μέσα και μορφές, όπως  τυπωμένες φωτογραφίες, βίντεο προβολές  φωτογραφικών εικόνων, σχέδια,  αρχιτεκτονική, εγκαταστάσεις, ηχητικά έργα και ποίηση. Τώρα, όλα μαζί  αλληλο-αντικρίζονται. Αποτελούν μια ολότητα ενός επί μέρους κόσμου, όπως είναι ένας κήπος.

Ο τίτλος αφορά επίσης έναν πραγματικό κήπο. Το 2011 ως αντιπρύτανης και αρχιτέκτονας, με τη στήριξη της τότε Πρυτανείας, σχεδίασα  και οργάνωσα τη μετατροπή  του μεγάλου  πάρκινγκ της ΑΣΚΤ, σ΄ έναν ελεύθερο κήπο, χωρίς  καμία επέμβαση που θα υπογράμμιζε την οικείωση της φύσης από τον άνθρωπο,  όπως σιντριβάνια, φώτα, πλακοστρώσεις, καθιστικά, διακοσμητικά στοιχεία και γεωμετρίες. Ένα μέρος σιωπής και αυτοσυγκέντρωσης που δεν τον έχουν ακόμα εντάξει σε αυτό που γενικότερα ονομάζεται "αξιοποίηση"  "ανάπτυξη", "ανακαίνιση".  

Γιατί ο κήπος και το πάρκινγκ, μπήκαν σε ένα χώρο εσωτερικό, στον εκθεσιακό χώρο της ΑΣΚΤ;
Οι διαφορετικοί χώροι συχνά εισβάλουν ο ένας μέσα στον άλλον. Συνυπάρχουν, επικοινωνούν, το παρελθόν με το παρόν, η μια εικόνα με την άλλη εικόνα, το πραγματικό με την εικόνα του. Στον εκθεσιακό χώρο συνυπάρχουν η φωτογραφία του πάρκινγκ με το ίδιο αυτοκίνητο που βρίσκεται παρκαρισμένο στο χώρο της έκθεσης, φορτωμένο με φωτογραφικά τριπόδια που πέφτουν και σκορπίζονται στο δάπεδο. Το αυτοκίνητο αυτό είναι το δικό μου. Τι συνέβη; Κάτι απρόοπτο, ένα ατύχημα ;   

Στη διπλανή αίθουσα, προβάλλονται εικόνες του κήπου της Σχολής και ταυτόχρονα ακούγομαι να αφηγούμαι στα δένδρα, τις σκέψεις μου για την εικόνα, τη φωτογραφία, τη διδασκαλία, την τέχνη, την ιστορία της. Περιγράφω ό,τι φωτογράφησα, ό,τι θα θελα να φωτογραφίσω, χωρίς ποτέ να βλέπουμε αντίστοιχες εικόνες, παρά μόνο τα δένδρα.

Πότε πιάσατε για πρώτη φορά φωτογραφική μηχανή και πώς εξελίχθηκε αυτό το ενδιαφέρον στη συνέχεια;
Σήμερα τα νεογέννητα φωτογραφίζουν το ίδιον τον μαιευτήρα τους. Εγώ πρωτοφωτογράφησα με δική μου φωτογραφική μηχανή, πολύ αργά για τα σημερινά δεδομένα. Την πρώτη ολοκληρωμένη μου δουλειά με τον τίτλο "Volterra”,  την έκανα στις αρχές της δεκαετία του 70, εικοσιτριών χρονών.  Ήταν μια δουλειά η οποία περιείχε τυπωμένες φωτογραφίες, προβολή διαφανειών με ήχο, εγκατάσταση, σχέδια και αρχιτεκτονική. Ξεκίνησε ως μια συλλογική δράση. Προσφέραμε μουσικά όργανα στους ασθενείς σ ένα ψυχιατρείο και παίζαμε μαζί τους μουσική. Είναι το πρώτο μου έργο και  ταυτόχρονα το τελευταίο που βλέπουμε στον χώρο της έκθεσης.

Στη συνέχεια πρότεινα για τη διπλωματική μου εργασία στην αρχιτεκτονική, την κατεδάφιση του ψυχιατρείου. Σήμερα θα πρότεινα άλλες εκτεταμένες κατεδαφίσεις, άλλα όχι εκείνη της κατεδάφισης του μισού κτιρίου του Φιξ, του υπέροχου αυτού έργου του Ζενέτου. Βλέπετε, ο καθένας έχει τις δικές του προτεραιότητες.

Όσον αφορά τη φωτογραφία, ξεκίνησα ανάποδα, πρώτα τράβηξα έγχρωμες διαφάνειες που είχα μάθει να τις τυπώνω μονός μου και πολλά χρόνια αργότερα ασχολήθηκα με το ασπρόμαυρο φιλμ. Το ενδιαφέρον μου γύρω  από την εικαστική προσέγγιση με τα μέσα της φωτογραφίας, με έφερε υποψήφιο στην ΑΣΚΤ  το 1999,  και όταν εκλέχτηκα  καθηγητής, ίδρυσα το εργαστήριο φωτογραφίας της. 

Πώς προέκυψαν οι σπουδές αρχιτεκτονικής; Ήταν συνειδητή επιλογή;
Δεν υπήρχε μια οικογενειακή παράδοση ή κάποιο ιδιαίτερο ενδιαφέρον για την κατασκευή. Από μικρός μου άρεσε να σχεδιάζω όπου έβρισκα και να λύνω ασκήσεις γεωμετρίας. Βασικά στοιχεία για αρχιτεκτονικές σπουδές, αλλά όχι  τα μοναδικά. Ένας αρχιτέκτονας δίνει μορφή, δημιουργεί κάτι στέρεο που πατάει στη γη, προτείνει, συνθέτει χώρους και περιεχόμενα με συγκεκριμένες λειτουργίες. Την ιδιαιτερότητα, την ομορφιά της αρχιτεκτονικής την γεννάει  η αντίληψη του αρχιτέκτονα για τη ζωή και τις λειτουργίες της, ο τρόπος με τον οποίο λύνει μια δυσκολία, μια σειρά προβλήματα, συλλογικά και ατομικά. Παράλληλα, η παραδοσιακή αρχιτεκτονική, γεννιέται από τα βάσανα και τις  χαρές των ίδιων των κατοίκων της. Είμαστε, εμείς οι ίδιοι, οι αρχιτέκτονες της ζωής μας.

Το 1968 βρέθηκα κοντά, σέ έναν ριζοσπαστικό χώρο της σχολής που είχε μια περισσότερο εικαστική προσέγγιση στις πρακτικές γύρω από την αρχιτεκτονική, ενίοτε με ουτοπικό χαρακτήρα. Ένα εικαστικό έργο θέτει προβλήματα, τα υπογραμμίζει, χωρίς απαραίτητα να τα λύνει. Είναι ελεύθερο από μια σειρά δεσμεύσεις, μπορεί και να πετάει και να κρέμεται, να είναι εύθραυστο, να τρώγεται, να ακούγεται, να μιλά ταυτόχρονα πολλές γλώσσες, να είναι σιωπηλό και να κραυγάζει. Μπορεί να είναι "άχρηστο" και παρόλα αυτά αναγκαίο. Η τέχνη μπορεί να βάζει τους δικούς της όρους και κανόνες. Από την άλλη, η αρχιτεκτονική όσο καλοσχεδιασμένη και να είναι, τελικά  καθορίζεται από τη χρήση της. Όλοι οι χώροι ευρύχωροι ή όχι μπορούν να γίνουν οι φυλακές μας .

Αρχιτεκτονική, φωτογραφία και φύση. Πώς τέμνονται όλα αυτά και πώς μπορούν να συνυπάρξουν αρμονικά;
Η αρχιτεκτονική μες στο χώμα είναι ένα ξένο σώμα, το πληγώνει. Η αρμονία έχει εξ  αρχής διαταραχθεί. Πότε συνυπάρχει με τη φύση; Όταν δεν καταλαμβάνει αλλά καταλαβαίνει τον χώρο της, όταν τον αναδεικνύει, χωρίς να επιβάλλεται στα μάτια μας ή στη νύχτα με τα φώτα της.

Την προτιμώ όταν έχει χαρακτήρα και ταυτόχρονα χάνεται, δεν διακρίνεται. Μου αρέσει η αρχιτεκτονική που γίνεται ένα με το τοπίο. Προτιμώ μια αρχιτεκτονική με τις διαστάσεις του ανθρώπου ως μέτρο και με υλικά ξύλο, σίδερο και πέτρες. Γενικότερα, το πρόβλημα είναι τα στερεότυπα,  το copy-paste στην αρχιτεκτονική, στην τέχνη, την συμπεριφορά...

Πώς βλέπετε την Αθήνα του σήμερα, με την επέλαση του τουρισμού, τo Airbnb και τα νέα ξενοδοχεία παντού; Υπάρχει χώρος και για εμάς;
Δεν με ενοχλεί το Airbnb, σαν ιδέα, υπό προϋποθέσεις και σωστή ρύθμιση τα ξενοδοχεία και ο τουρισμός, μάλλον είναι απαραίτητα, ποιος δεν θέλει να ταξιδεύει; Το πρόβλημα είναι το πως και από ποιους ιεραρχούνται και  καθορίζονται οι στόχοι, οι ροές και οι στάσεις. Υπάρχουν τρόποι να διατηρηθεί και το περιβάλλον και ο τουρισμός; Δεν λείπουν οι ιδέες, άλλα η πολιτική βούληση. Εύκολα, ολόκληρες περιοχές θα μπορούσαν να παραμείνουν  ανέγγιχτες για τα επόμενα 1000 χρόνια, ώστε να υπάρχει πάντα το παρελθόν στο μέλλον. Υπάρχουν παραδείγματα και αντίστοιχη νομοθεσία  σε άλλες χώρες, περιορισμένη μεν άλλα υπάρχει.

Προσωπικά, θα ήθελα να ξαναζήσω την εμπειρία της γειτονιάς την ημέρα και τη νύχτα. Τη μυρουδιά και την αισθητική του χωμάτινου δρόμου που τον έβρεχαν να μην σηκώνει σκόνη. Το εξοχικό σπίτι με τις λάμπες πετρελαίου, το πηγάδι, το μπάνιο με κουβάδες ζεσταμένου νερού στο γκάζι, όπως έζησα με την Λυδία Δαμπασίνα, τη γυναίκα μου, όλη τη δεκαετία του 90. Από τότε έλεγα ότι ένας τουρισμός με αυτές τις φοβέρες και ποιοτικές παροχές, θα έπρεπε να απευθύνεται σε  πνευματικά πλούσιους ανθρώπους.

Σ’ ένα παλαιότερο έργο μου, το 2014, είχα περιγράψει την Μπαμπου–city, όπου στις 2 Απριλίου ψάχνουν όλοι να βρουν μια αλήθεια. Είχα προτείνει επίσης τη Μνημειόπολη, μια πόλη μόνο μνημείων, να θυμίζουν ακριβώς ό,τι κρύβουμε κάτω από το χαλί .

Πού μένετε στην Αθήνα; Έχετε δει και τη δική σας γειτονιά να αλλάζει; Μας τρομάζουν οι απότομες αλλαγές;
Μένω στον Κεραμεικό, όπου έχει ακόμα μόνιμους κατοίκους. Δεν μου λείπουν τα ιστορικά κέντρα άλλων  ευρωπαϊκών πόλεων, όταν διατηρούν μόνο τη σκηνογραφία των προσόψεων, όχι και την αντίστοιχη ζωή, Στην Αθήνα όσο θα επιβιώνει το μοναδικό σουρεαλιστικό στοιχείο της ετερογένειας, και της διαφορετικότητας  σε κάποιες περιοχές, θα διατηρείται και η γοητεία της.

Μέσα σε αυτό το πρωτόγνωρο περιβάλλον που ζούμε, την εποχή μετά την πανδημία, τον πόλεμο στην Ουκρανία, γιατί ο άνθρωπος χρειάζεται την τέχνη;
Κάτω από αυτές τις συνθήκες απομόνωσης και αχαλίνωτης παραπληροφόρησης, η τέχνη και ο άνθρωπος χρειάζονται την φυσική παρουσία των άλλων κι όχι την εικονική πραγματικότητά των γνωστών  αγνώστων φίλων μας του Facebook και των likes. Χρειαζόμαστε το like να γίνει live, να γίνει παρουσία στις σχέσεις, στις εκδηλώσεις, στις εκθέσεις. 

Σίγουρα, η τέχνη μας χρειάζεται. Όμως ας αναρωτηθούμε για ποια τέχνη μιλάμε. Γιατί τόσοι πολύ καλοί άνθρωποι μιλάνε για καλούς ανθρώπους,  καλές τέχνες, καλούς πολέμους, καλές θρησκείες; Αλλαγή πολιτικής χρειάζεται. Γιατί και την τέχνη την διοικούν πάλι καλοί άνθρωποι, που συχνά όμως δεν την γνωρίζουν. Βλέποντας τις επιλογές τους, καταλαβαίνουμε τις προτιμήσεις τους. Είναι ένα υπαρκτό πρόβλημα στην Ελλάδα, η αξιολόγηση και η κατανομή της πολιτιστικής είδησης, ο χώρος που της διατίθεται, οι επιλογές, οι προτεραιότητες, πως ιεραρχείται, είναι ένα σοβαρό θέμα.

Είσαστε άνθρωπος της πόλης, της Αθήνας, αλλά και του νησιού της Κέας. Τι σας δίνει εσωτερικά κάθε φορά που επισκέπτεστε και μένετε στην Κέα;
Μόλις φθάνω στο νησί, συνήθως πολύ κουρασμένος, ηρεμώ. Η ενέργεια του είναι πολύ δυνατή, επιτέλους κοιμάμαι και μετά παραδίνομαι στη θέα. Με βλέπει ο ορίζοντας, τον αγναντεύω, ισορροπώ πάνω στη γραμμή του, γέρνω. Συναντώ τον αέρα, τις μυρουδιές, τις πέτρες, τα κατσίκια, τα δένδρα.  Παρατηρώ κάθε λεπτομέρεια  το ύψος το βάρος τους. Αναπνέω, περπατάω. Κοντοστέκονται τα σχέδια μου για το μέλλον. Φοβάμαι μην χαθώ στους φόβους μου, να μην καεί η πράσινη πλαγιά, να μην κτισθεί ακόμα περισσότερο, να μην φωτισθεί η νύχτα, φοβάμαι μην χάσω τον επίγειο  παράδεισο. Ονειρεύομαι. Το ξέρω ότι θα τον χάσω και όμως, όσο τον μοιράζομαι είμαι χαρούμενος.  

Υπήρχαν στιγμές στην πορεία σας που η τέχνη ήταν σε δεύτερη μοίρα και είπατε "δεν κάνω τίποτα";
Δύσκολο να ζήσει κάποιος εικαστικός αποκλειστικά μόνο από το εικαστικό του έργο. Οι βοήθειες είναι ελάχιστες, οπότε είναι εύλογη η ερώτηση σας. Ναι, υπήρξαν στιγμές, αλλά δεν είναι εύκολο, ούτε ανώδυνο να παρατήσει κανείς τη δημιουργία, είτε έχει αρχίσει ή όχι μια πορεία, όσο μοναχική και ανώνυμη. 

Υπάρχουν οι στιγμές της αδράνειας, του μουδιάσματος, της αδικίας, της αποχής, της  απογοήτευσης, της αγανάκτησης,  του θυμού, που όμως  γιγαντώνουν τα έργα. Οι στιγμές είναι αναγκαίες. Οι στιγμές της περισυλλογής, της αναμονής, της ακινησίας, οι στιγμές της επιβράβευσης, της αγκαλιάς, του καθημερινού αγώνα. Οι στιγμές έξω από τον χρόνο είναι οι  στιγμές, που νομίζει κανείς ότι δεν κάνει τίποτε, άλλα κάνει. Ο καλλιτέχνης είναι καλλιτέχνης όλες τις στιγμές ακόμα και όταν ονειρεύεται, όταν βλέπει εφιάλτες, όλες τις μέρες, τα σαββατοκύριακα και τις αργίες. Έχει το δικό του ωράριο και κανόνες δημιουργίας. Ίσως έχει και το προνόμιο, την πολυτέλεια, να μπορεί να "χάνει" χρόνο γιατί είναι "πλούσιος", παίρνει τον χρόνο του. Μπορεί να κάνει συνέχεια κάτι  σημαντικό και να νιώθει ότι δεν κάνει τίποτε, αλλά και το αντίστροφο.

Μετά τον "κήπο", τι;
Τι να πω, έχω πολλά σχέδια, λένε ότι όταν τα λες δεν τα κάνεις και εγώ θέλω να τα κάνω. Θα χαρώ να σας δω στην έκθεση μου που διαρκεί έως 8 Δεκεμβρίου. Επίσης, την Πέμπτη στις 24/11 στις 18:30 παρουσιάζεται ο κατάλογος της έκθεσης στο αμφιθέατρο της Βιβλιοθήκης της Ανωτάτης Σχολής Καλών Τεχνών,  θα  ακολουθήσει συζήτηση και ξενάγηση στην έκθεση.