The fall of the house of Commons © Valeria Isaeva
Οι δημιουργοί της σύγχρονης όπερας "Η πτώση του οίκου των Κοινών /The Fall of the House of Commons" που ανεβαίνει στο Φεστιβάλ Αθηνών (Πειραιώς 260, 29 & 30 Ιουνίου) σε μουσική διεύθυνση του Μιχάλη Παπαπέτρου γράφουν για τη διελκυστίνδα μεταξύ "φυσικού" και "τεχνητού", τη μυστήρια συνύπαρξη ανθρώπινης και τεχνητής νοημοσύνης, τους ήχους που παράγει η ζωή εντός και εκτός των τειχών του πιο κοινού διαμερίσματος του σήμερα και τις δυνατότητες της σύγχρονης όπερας.
Πώς ξεκίνησε η ιδέα για το "The Fall of the House of Commons”;
Αλέκος Λούντζης: Ας πούμε ότι η διελκυστίνδα μεταξύ "φυσικού" και "τεχνητού" είναι ένα από τα ελάχιστα μοτίβα που με κρατούσαν σε εγρήγορση, χωρίς διακοπή, από την εφηβεία. Ήταν επίσης μία από τις πρώτες συνειδητοποιήσεις διχασμού όχι μόνο ανά πεδίο ή δραστηριότητα, αλλά αναλόγως της διάθεσης, της χρονικής στιγμής, ενίοτε και με την αστραπιαία ταχύτητα της αυτής ενόρμησης — το ένα χέρι μου πήγαινε στη μία μεριά και το άλλο στην αντίθετη. Έκτοτε ο προβληματισμός ακούμπησε και διπλώθηκε σε σελίδες επί σελίδων, σε ώρες απόλαυσης και ώρες απόγνωσης, σε παραγράφους και στίχους όλων των άλλων —ή μιας ψιθυριστής ατάκας του διπλανού στο λεωφορείο που τη φορτώνεις στον σκληρό δίσκο αταξινόμητη—, ακόμη και σε δικές μου λέξεις που όταν γράφονταν ούτε εκείνες ούτε εγώ ξέραμε τη ραφή τους με τα Commons που ερχόντουσαν.
Πόσες εποχές πέρασε καρφωμένος
μπροστά σε μια μπλε οθόνη
με απορίες που δεν ήταν κανενός
και ποτέ δεν άλλαζαν απόχρωση;
("Ιδέες αναφοράς και συσχέτισης" στο Οι επόμενοι εμείς, Στιγμός, 2021)
Έχω αναμνήσεις που στην ανακατασκευή τους θαρρώ ότι ψηφιοποιήθηκαν, ανθρώπους που μοιραστήκαμε σημαντικά πράγματα και απέμεινε μόνο ένα ίχνος στο Inbox, ολόκληρες εποχές που δεν είμαι πλέον σίγουρος αν υπήρξαν ή αν ήταν κάποια προσομοίωση. Επιπλέον, η αίσθηση του "εσωτερικού", της διαβίωσης δωματίου με ή χωρίς μουσική, ήταν επίσης μια παλιά εμμονή μου, την οποία μάλιστα είχα δώσει ως τίτλο σε ένα πρωτόλειο θεατρικό έργο πριν 25 χρόνια· αν και δεν ξέρω καν πού βρίσκεται το εν λόγω νεανικό πόνημα, εντούτοις μια χαραμάδα και λίγες λέξεις του διέσχισαν τον καιρό και εμφανίστηκαν στο οικοδόμημα των Commons. Τέλος, η έννοια της εποπτείας, εσωτερικής ή εξωτερικής, η παρουσία και η φαντασία ενός καθοριστικού "τρίτου", ο/η οποίος/α αναδιατάσσει όλες τις λεπτομέρειες που επιμένουμε να αγνοούμε —ξένος, σωσίας ή απλώς η ανάδυση κάποιας απωθημένης σκέψης— ήταν ούτως ή άλλως αγαπημένη μου θεματική στη λογοτεχνία και μια σταθερή διερώτηση στην αϋπνία. Υπήρχε, λοιπόν, μια μηχανή υπό συναρμολόγηση, άλλοτε συνειδητά και άλλοτε καθόλου, για πολύ καιρό. Ψηφίδα την ψηφίδα αθροίζονταν διαβάσματα, αναφορές και συνειρμοί και σημειώσεις. Ε, θα ερχόταν κάποια στιγμή που η συγκεκριμένη δεξαμενή θα υπερχείλιζε και αναπόφευκτα θα προκαλούσε τουλάχιστον μια αφοσιωμένη δοκιμή συγγραφής.
Τα υπόλοιπα είναι ένα χρονικό μακράς και απαιτητικής δουλειάς, αρχικά προσωπικής, και κατόπιν με καθοριστικούς συνοδοιπόρους — πρωτίστως η διαρκής ανταλλαγή και η μερική ταύτιση με τον συνθέτη του έργου Ορέστη Παπαϊωάννου στη διαδρομή των τελευταίων πέντε ετών. Επίσης, η δημιουργική συνεργασία με τον Ορφέα Απέργη στο γύρισμα και τον εμπλουτισμό του έργου στα αγγλικά, με τη σκηνοθέτιδα Lea Theus για την πρώτη σπουδαστική παράσταση στο Αμβούργο και προφανώς η σημερινή κάπως εορταστική, τουλάχιστον για τον υποφαινόμενο, σύμπραξη για την παράσταση του Φεστιβάλ Αθηνών με όλη τη δημιουργική ομάδα των Commons. Μια ίσως σημαίνουσα λεπτομέρεια είναι ότι με τον σκηνοθέτη Αλέξανδρο Ευκλείδη και τον μαέστρο Μιχάλη Παπαπέτρου είχα ήδη μοιραστεί την πρόθεση και ένα αρχικό draft του έργου —τότε στα ελληνικά— όταν πρωτογνωριστήκαμε το κάπως μακρινό πλέον 2018. Επειδή, λοιπόν, στα τόσα ελαττώματα η τσιγκουνιά δεν χρειάζεται, είμαι αυθεντικά χαρούμενος που ο κύκλος των Commons έφτασε σε αυτόν τον σταθμό — στην πόλη που ζω, με τους συγκεκριμένους συνεργάτες και με τον τρόπο που φτιάξαμε κοινό. Μακάρι το ρεύμα να περάσει και στο ακροατήριο τα δύο βράδια του Φεστιβάλ.
Τα Κοινά μας απασχόλησαν πολύ τα προηγούμενα χρόνια και σκεφτόμουν βλέποντάς τα στον τίτλο σας ότι καμιά φορά οι λέξεις στη σύγχρονη συνθήκη τείνουν να καταλήξουν σε σλόγκαν, για να αντικατασταθούν από τις επόμενες, καλή ώρα η Φροντίδα στις μέρες μας. Με διάφορους θεσμούς, και χρηματοδοτούμενα από αυτούς πολιτιστικά προγράμματα, να οικειοποιούνται τα αιτήματα των λιγότερο προνομιούχων. Γι αυτό έχει σημασία να επιμένουμε σε αυτές, στην επανα-νοηματοδότησή τους και την ορατότητα των διεκδικήσεων που τις έφεραν στις επιφάνεια. Με τι έχουν να κάνει η δική σας ματιά πάνω στα Commons και το "ραγισμένο οικοσύστημα των μεταμοντέρνων πόλεων";
Αλέκος Λούντζης: Η αιχμή στην εισαγωγή της ερώτησης είναι τοποθετημένη με ακρίβεια και κινητοποιεί τον διάλογο που συνήθως αποφεύγουμε. Υπάρχει πλειάδα λέξεων/όρων που νοθεύτηκαν τόσο από την κατάχρηση, ώστε σταδιακά —σε ενεστώτα διαρκείας κάθε φορά που ακούγεται το κουδούνισμά τους— μεταλλάσσονται, στρογγυλεύουν σαν μπάλα για διαφημιστικές πάσες ή μοιάζουν ακόμη και να ειρωνεύονται την ιστορία ή καλύτερα κάποιες από τις ιστορίες των λέξεων, καθώς καμία δεν έχει μόνο μία. Μαζί με τη φροντίδα και τα κοινά, που σωστά επισημαίνετε, θα σκεφτόμουν πάνω στη ροή της εποχής και τη συμπερίληψη ή ακόμη και την ελευθερία — κάποια "ελευθερία του τύπου" για παράδειγμα. Η επιλεκτική ερμηνεία ή και οικειοποίηση εννοιών και αιτημάτων των υπό εκμετάλλευση πληθυσμών και τάξεων από αυλές, καθεστώτα και θεσμούς δεν μου φαίνεται καινούργια ιστορία. Σήμερα είναι ίσως πιο εμφανής ο τρόπος που μια σειρά ριζοσπαστικών ή έστω κριτικών εγχειρημάτων απονευρώνονται στον προθάλαμο και ενσωματώνονται ανώδυνα στη συνέχεια· αυτή, βέβαια, για να μην ξεμπερδέψουμε με εύκολα κατηγορώ στους οικοδεσπότες, είναι μια συνθήκη που χρειάζεται συνέργεια και στη μία και στην άλλη άκρη του νήματος. Το συγκαιρινό κλίμα εθισμού σε διαξιφισμούς μπροστά από μία οθόνη και κυνικής απάθειας ή περιφρόνησης για τον δημόσιο χώρο και λόγο είναι με έναν τρόπο μια δυσοίωνη πρωτοπορία της εποχής.
"Η όπερα δωματίου "The Fall of the House of Commons" φιλοδοξεί να βάλει, όσο και εάν το καταφέρουμε, ένα σημείο στίξης για την αναγκαιότητα επιστροφής στον δημόσιο λόγο με στόχο όχι μόνο την επανα-νοηματοδότηση αλλά και την απόπειρα ανάκτησης όσων χάνονται μπροστά στα μάτια και ανάμεσα στα δάχτυλα μας που χτυπάνε πλήκτρα". Αλέκος Λούντζης
Η όπερα δωματίου "The Fall of the House of Commons" φιλοδοξεί να εγγραφεί στον αντίποδα αυτής της ροής ιδιώτευσης· να βάλει, όσο και εάν το καταφέρουμε, ένα σημείο στίξης για την αναγκαιότητα επιστροφής στον δημόσιο λόγο με στόχο όχι μόνο την επανα-νοηματοδότηση αλλά και την απόπειρα ανάκτησης όσων χάνονται μπροστά στα μάτια και ανάμεσα στα δάχτυλα μας που χτυπάνε πλήκτρα. Αυτή την πρόθεση αντανακλά και ο νεολογισμός του τίτλου, ο οποίος αναλαμβάνει εξαρχής την ευθύνη για την αντίφαση που αντηχεί και η οποία μοιραία αναδιπλώνεται σε σημαινόμενα μεταξύ αγγλικής και ελληνικής γλώσσας. Εξηγούμαι: Το "common" και το "random" είναι δύο από τα πλέον πολύσημα επίθετα στα αγγλικά, αλλά "House of Commons" είναι και η βουλή των κοινοτήτων. Επίσης, ο όρος "tragedy of the commons" παραπέμπει στη δίκοπη θεωρία του Hardin για την εξάντληση των κοινών από την ανεξέλεγκτη ιδιωτική χρήση και την οικολογική καταστροφή, ενώ commons ονομάζονται και τα open source λογισμικά στο internet ως μια ευρύτερη μετωνυμία των κοινόχρηστων υλικών στη μετανεωτερικότητα. Ο κατάλογος και οι ερμηνείες συνεχίζονται σε όποια κατεύθυνση και με όσες αντοχές διαθέτει κανείς, αλλά είναι όλες διαθέσιμες κάπου εκεί έξω. Στο σύμπαν του δικού μας έργου, "common" εξακολουθεί και σημαίνει "κοινό" και "random" εξακολουθεί και σημαίνει "τυχαίο", αλλά οι δύο όροι ταυτόχρονα είναι φορτισμένοι με τη συμπαραδήλωση δύο διακριτών ανθρώπινων κόσμων "Of Commons and Randoms" που μόλις χωρίστηκαν ή ακόμη χωρίζονται μεταξύ τους. Εμείς είμαστε ταυτόχρονα και παρατηρητές και οι κουκκίδες που μετακινούνται στο έδαφος.
Ομολογώ ότι με κάνατε να ξαναξεφυλίσσω ένα βιβλίο που είχα να ανοίξω από τα φοιτητικά μου χρόνια. Γιατί Πόε;
Αλέκος Λούντζης: Πρωτίστως γιατί το συγκεκριμένο διήγημα μου φάνηκε ιδανική αφετηρία, όσο ιδανικές είναι οι αφετηρίες τέλος πάντων, και το πιο ευρύχωρο αρχέτυπο για να δοκιμάσω τις δυνατότητες και τα όρια εκείνης της εμμονής "εσωτερικού χώρου" στην οποία αναφέρθηκα και με συντροφεύει στα χρόνια. Στο The Fall of the House of Commons / Η πτώση του οίκου των Κοινών η αναφορά στο διήγημα του Πόε είναι ρητά ομολογημένη, ήδη από τον τίτλο, αλλά είναι κατά βάση συνειρμική και αρχιτεκτονική. Από το σύμπαν των Usher αντλούνται αναμφίλεκτα κάποια από τα εκεί αριστοτεχνικά συγκεντρωμένα μοτίβα, τα οποία μεμονωμένα απαντούν και σε έργα πολλών άλλων (π.χ. το διπλό, η μελαγχολία, ο σωσίας, η ιστορία μέσα στην ιστορία, η υποχονδρία της ιδιωτικότητας κ.ά.), αλλά το ανθεκτικό νήμα που συνδέει, ή έτσι φιλοδοξούμε, το πρωτότυπο διήγημα με τα δικά μας Commons είναι ακριβώς η συνθήκη της οικόσιτης ασφυξίας. Είναι ίσως ενδιαφέρον ότι στο τελικό λιμπρέτο δεν έχει περάσει, τουλάχιστον συνειδητά, ούτε μία αυτούσια αράδα από τον Πόε, ενώ υπάρχουν, αντιστρόφως, λίγες διακριτές διακειμενικές αναφορές σε στίχους, πρόζα και θεωρητικά κείμενα άλλων συγγραφέων.
Επιπλέον, όπως πάντοτε συμβαίνει, υπήρξε και η σκανδάλη της συγκυρίας. Η εξαιρετική συνεργασία και, κακά τα ψέματα, η εμπειρία μαθητείας με τους συντελεστές και πρωτίστως με τον συνθέτη Δημήτρη Μαραγκόπουλο στην όπερα "Οράματα και θάματα Στρατηγού Μακρυγιάννη”, η οποία παρουσιάστηκε στην Εναλλακτική Σκηνή της ΕΛΣ (2019) σε σκηνοθεσία Μαρίας Γυπαράκη και μουσική διεύθυνση Μάρκελλου Χρυσικόπουλου, γράφοντας ο υποφαινόμενος το λιμπρέτο, μου έβαλε στο μυαλό τον σπόρο μιας επόμενης γραφής για το μουσικό θέατρο.
Το διήγημα "The Fall of the House of Usher/Η Πτώση του Οίκου των Άσερ” του Πόε αποτέλεσε πηγή έμπνευσης για πολυάριθμα πεζά που γράφτηκαν από επιγόνους του και έχει, επίσης, γνωρίσει αρκετές και σημαντικές μεταγραφές στην όπερα του 20ού αιώνα. Ως εκ τούτου, όσο πολύτιμη και αν μου φαινόταν η συνομιλία, αρχικά δεν μπορούσα να πείσω ούτε τον εαυτό μου πως είχα κάτι καινούργιο να εισφέρω σε ένα ήδη τόσο "ξεψαχνισμένο" και χαρτογραφημένο έργο. Ωστόσο, λίγο πριν εγκαταλείψω οριστικά το πλάνο και τα σχεδιάσματα στο τετράδιο, ξύπνησα με την ιδέα της διατήρησης μόνο του περιγράμματος —του ασφυκτικού εσωτερικού, όπου οίκος και ένοικοι συγχωνεύονται σ’ ένα κλειστό κύκλωμα— και την απόπειρα συγγραφής ενός νέου έργου, το οποίο να μεταγγίσει, και όχι απλώς να μεταφέρει, την ένταση στο ομογενοποιημένο δικό μας παρόν (στον τιμολογημένο τρόμο, στο ενιαίο ψηφιακό γούστο, στις προκατασκευασμένες φαντασιώσεις). Η φιλοδοξία είναι να αξιοποιηθεί δημιουργικά η συνθήκη και η αίσθηση του διηγήματος του Πόε για να ιχνογραφήσει το μόνο υλικό που μας βρίσκεται άφθονο —ανέγγιχτο ή νοθευμένο απ’ την κατάχρηση, πάντως απτό—, δηλαδή το κοινό εδώ και τώρα που υφαίνει το σύμπαν κλειστοφοβίας εντός του δικού μας Οίκου.
Διαβάστε Επίσης
Μεγαλώνοντας έναν έφηβο και σκεπτόμενη συχνά πυκνά τι κληροδοτούμε από τις πολιτιστικές μας αποσκευές στους επόμενους αναρωτιέμαι, όσο μάλιστα μεγαλώνουν αυτές οι αναφορές/αποσκευές, με ποιόν τρόπο έχει νόημα να ανατρέχουμε στο παρελθόν, για παράδειγμα σε παλιούς συγγραφείς ή μουσικούς και ποιούς (να πρωτοπρολάβεις). Τι πιστεύετε σχετικά;
Αλέκος Λούντζης: Η ένταση μεταξύ επιλεκτικής συγγένειας και επιβεβλημένης παράδοσης, το άγχος αυτοπροσδιορισμού και η φαντασίωση της σκυτάλης —εν τέλει τι κουβαλάμε, συνειδητά ή μη, στις αποσκευές μας και τι μεταφέρεται στους επόμενους— είναι επίσης θεματική που με έχει βασανίσει αρκετά τα τελευταία χρόνια, καθώς ήταν λίγο πολύ και η γραμμή πλεύσης του τελευταίου ποιητικού βιβλίου μου "Οι επόμενοι εμείς” (Στιγμός, 2021). Είναι, επίσης, γεγονός ότι πιάνω συχνά τον εαυτό μου να αλλάζει τόνο στη μάλλον θεωρητική ερώτηση αναλόγως της υποκειμενικής διάθεσης, του φορτίου της περιόδου, του στίγματος σε κοινωνικό και προσωπικό επίπεδο. Ξέρω ότι δεν είναι η πιο μαθηματική λύση του προβλήματος, αλλά αφενός θεωρώ ότι μια δόση αμφιταλάντευσης είναι αναπόφευκτη, αφετέρου πάει καιρός που δεν διακρίνω κάποιο πειστικά αισιόδοξο σημάδι στον ορίζοντα. Θυμάμαι, ωστόσο, πάντα την ωραία κινηματογραφική διατύπωση του Χρήστου Βακαλόπουλου για τη φωτεινή δέσμη που μας συνδέει με κάθε αναφορά, ένα αόρατο, όπως το φαντάζομαι, νήμα, του οποίου η μία άκρη είναι πάντοτε εδώ και η άλλη χορεύει σε διάφορα εκεί. Στα "Commons”, για παράδειγμα, υπάρχει μια δεδομένη αφετηρία στους "Usher” του Πόε, μια νοερή στάση στις "Σάτιρες” του Καρυωτάκη και μια πιθανή αποτύπωση σ’ ένα παρένθετο τετράγωνο — είτε μαύρο όπως στη Ρωσική Πρωτοπορία είτε και μπλε όπως στο "Zima Blue" των Love, Death & Robots. Ό,τι μπορεί να περάσει στους επόμενους —πέραν της ούτως ή άλλως άπιαστης αεροφωτογραφίας κάποιου οικουμενικού πολιτισμού— είναι μάλλον το ρεύμα της δικής μας ανάγνωσης, η θέρμη του δικού μας βλέμματος σε βιβλία και μουσικές που μας κουβάλησαν και τα κουβαλήσαμε μέχρι το σημείο συνάντησης με τον/την νεότερο/η συνομιλητή/συνομιλήτρια. Αυτή η κάπως αυτονόητη και ενσώματη ανταλλαγή αφενός κρατάει σε ανθρώπινα μέτρα κάτι από το γιγάντιο συνεχές και αφετέρου στην εποχή της Τεχνητής Νοημοσύνης ίσως να αποδειχθεί καθοριστικής σημασίας και πάντως διόλου αυτονόητη.
Γιατί αποφασίσατε να επικεντρωθείτε στην καθημερινή συνθήκη του διαμερίσματος και με ποιόν τρόπο μεταφέρεται αυτή στη στιγμή;
Αλέξανδρος Ευκλείδης: Το έργο εγγράφεται σε έναν εγγύς φουτουρισμό. Η ιδέα που είχαμε με τον σκηνογράφο Γιάννη Κατρανίτσα ήταν η δημιουργία δύο κλωβών (καθώς ο διπλασιασμός είναι η βάση κάθε επανάληψης εις το διηνεκές), μέσα στους οποίους εκτυλίσσεται αφενός η ανθρώπινη ιστορία των παρόντων και απόντων πρωταγωνιστών, αφετέρου η εργασία αυτών που αόρατα εργάζονται για τη λειτουργία του παγκόσμιου ιστού και της υπολογιστικής δύναμης που απαιτεί. Το διαμέρισμα-κουτί, εν αναμονή χρήσεων που αδιακρίτως κινούνται μεταξύ κατοικίας-εργασίας-αποθήκευσης, είναι μια εικόνα από το παρόν και το κοντινό μέλλον μας, όπως το βλέπουμε σε πόλεις της Ασίας, για παράδειγμα.
Ορέστης Παπαϊωάννου: Πρόκειται για ένα διαμέρισμα του κοντινού μέλλοντος, που βρίσκεται σε διαρκή αντιπαράθεση με τον κόσμο του παρελθόντος. Η καθημερινότητα χαρακτηρίζεται από αμήχανο υπερκαταναλωτισμό, ο οποίος αποδίδεται τόσο με τη σκηνογραφία, όσο και την πολυστυλιστικότητα στη μουσική γραφή.
Αλέκος Λούντζης: Στη δική μου πρόσληψη, ο πυρήνας του έργου είναι η διάδραση και η τήξη των δύο διαστάσεων —του "εντός" με το "εκτός"— όσο και αν δοκιμάσει κάθε πολιτισμός ή κάθε ζεύγος να στεγανοποιήσει την κρύπτη του. Παρότι τα Commons διαδραματίζονται αποκλειστικά στους 4 τοίχους ενός διαμερίσματος, και περιγράφουν μια κοινωνία διχασμένη με ρητά διαχωρισμένους πληθυσμούς (Commons & Randoms), τα σύνορα μεταξύ των δύο κόσμων εξακολουθούν να είναι πορώδη και όχι πλήρως αδιαπέραστα· είναι από παντού ορατά, απειλητικά για όλους και τελικώς ανώφελα.
Τα πλάνα εσωτερικής κατανάλωσης και απόσυρσης στα όλο και πιο ομογενοποιημένα διαμερίσματα (προκάτ έπιπλα, delivery, κωδικοί σε πλατφόρμες) της μητρόπολης πυκνώνουν όσο η διαίρεση στον δημόσιο χώρο —όσοι "περισσεύουν" και όσοι ακόμη εντάσσονται όπως το έγραφε ο Zygmunt Bauman στους "Ρευστούς καιρούς” (Liquid Times: Living in an Age of Uncertainty, Cambridge: Polity Press, 2007)— γίνεται όλο και πιο αιχμηρή. Η συγκεκριμένη αποτύπωση πέρα από τα χίλια πρίσματα ιστορικής-ανθρώπινης θέασης, με όλες τις διαφορές και αντιφάσεις μεταξύ μας, έχει πλέον και μια φωνή "αντικειμενικής" περιγραφής από τη μηχανή που συμφωνήσαμε πως έρχεται από τον κοινό τόπο όλων των πραγμάτων· ή μήπως τον φέρει μαζί της εξαρχής;
Πού κατοικούμε τελικά σήμερα;
Αλέξανδρος Ευκλείδης: Αν και η ομογενοποίηση της εσωτερικής διακόσμησης είναι ένα οικουμενικό project εν εξελίξει, εξακολουθούμε να ζούμε, σε χώρες όπως η Ελλάδα, σε παλιά σπίτια που είχαν φτιαχτεί με μέτρο τον άνθρωπο. Ζω στην Κυψέλη σε ένα όμορφο διαμέρισμα της δεκαετίας του ’50 και ευγνωμονώ καθημερινά τον άγνωστο αρχιτέκτονα για την προσοχή που έδειξε σε τόσες παραμέτρους της καθημερινότητας. Η πολυκατοικία της αστικής Αθήνας υπήρξε σε γενικές γραμμές μία ανθρώπινη προσέγγιση της αστικής ανάπτυξης. Στην Ελλάδα αποφύγαμε, για λόγους κλιματικούς, γεωλογικούς και ψυχολογικούς, τις τεράστιες πολυκατοικίες που απαντώνται σε τόσες χώρες και που δείχνουν το μέλλον της κατοικίας. Έζησα στο Παρίσι σε τέτοια συγκροτήματα και βίωσα την αίσθηση του απολύτως απρόσωπου χώρου κατοικίας. Όλα δείχνουν πως πάμε προς τα εκεί, ειδικά από τη στιγμή που οι πόλεις, ειδικά οι πόλεις-θεματικά πάρκα, όπως η Αθήνα, διώχνουν τους κατοίκους από τα ιστορικά κέντρα.
Ορέστης Παπαϊωάννου: Κατοικούμε σε έναν κόσμο αντιθέσεων, υβριδίων, συμβιβασμών, αρμονικής ή υποχρεωτικής συμβίωσης. Στην Αθήνα, η μίξη των λίγων νεοκλασικών, bauhaus και art deco που ξεπροβάλλουν δίπλα στις τυπικές σύγχρονες πολυκατοικίες αποτελεί πλέον μέρος της ταυτότητάς της. Μου φαίνεται πάντα ειρωνικό το γεγονός ότι τα πανέμορφα αυτά κτίρια θυσιάστηκαν στο βωμό των αντιπαροχών ή έπρεπε να έχουν συγκεκριμένο ύψος έτσι ώστε να μην κρύβεται η Ακρόπολη.
Αλέκος Λούντζης: Κατοικούμε εντός οθόνης και σποραδικά εκτός αυτής. Νομίζω ότι και η ίδια η έννοια του "τοίχου" —ενός ή τεσσάρων— αλλάζει καθοριστικά στις δικές μας μέρες. Ίσως η επόμενη συνειδητοποίηση να γίνει επώδυνα όταν κάποιος/α από εμάς πέσει πάνω του.
Πόσο δυνατή είναι η συμβίωση της τεχνητής με τη συναισθηματική νοημοσύνη;
Αλέκος Λούντζης: Η δόκιμη απάντηση είναι "δεν ξέρω", αλλά η ειλικρινής είναι πιθανότατα ένα σκέτο "είναι", υπό την έννοια ότι εδώ και τουλάχιστον μια δεκαετία εμείς οι ίδιοι είμαστε και συμμέτοχοι και ξενιστές και ίσως τα προϊόντα της συγκεκριμένης συμβίωσης. Η τεχνητή νοημοσύνη είναι παρούσα στον κόσμο μας όχι μόνο πλέον ως φάσμα αλλά και σε πολύ απτές καθημερινές τελετουργίες, ίσως κυριότατα σε όσα τείνουμε να παραλείπουμε στην άμεση επαφή με τον άλλον — στην αναζήτηση της υποκειμενικής οπτικής, στην πεποίθηση ότι είμαστε δημιουργοί της ιστορίας μας και όχι απλώς καταναλωτές των διαθέσιμων υλικών στο εμπορικό πάρκο. Σκέφτομαι ακόμη ότι είμαστε η γενιά που έχουμε περάσει ακριβώς τη μισή μας ζωή αναλογικά —χωρίς κινητά τηλέφωνα, GPS και υπολογιστή— και την άλλη μισή ψηφιακά. Για την ιστορική/συναισθηματική νοημοσύνη μας και την επίδραση της τεχνητής πάνω τους θα δείξει το μέλλον...
Στο δικό μας έργο, ως "Commons" ορίζονται, προφανώς, οι ασφαλείς προνομιούχοι/ες και ως "Randoms" οι αναλώσιμοι/ες περιπλανώμενοι/ες, αλλά καμία κατηγορία από τις δύο δεν εκπροσωπεί την εξουσία καθαυτή. Από το έργο λείπει, συνειδητά, οποιαδήποτε αναφορά σε κάποιου τύπου οργουελική ή ζαμιατινική παντοδύναμη διοίκηση. Ίσως υπάρχει, ίσως φαντάζονται —αλλιώς οι "Commons" και αλλιώς οι "Randoms"— ότι υπάρχει, αλλά και οι μεν και οι δε εξακολουθούν τον κύκλο τους μέσα στο δεδομένο πεδίο αναφοράς των κόσμων τους. Η δραματουργία δεν ασχολείται με κάποιο δαιμονικό κακό ή οραματικό καλό, αλλά εστιάζει στις "common/κοινές" και "random/τυχαίες" φαντασιώσεις που συντηρούν και αναπαράγουν τον διαχωρισμό. Στη δομή, λοιπόν, του νεολογισμού του σύμπαντος των "Commons" και του σύμπαντος των "Randoms" υπάρχουν πάντοτε τρεις τόποι και όχι δύο. Ο τόπος των Κοινών, ο τόπος των Τυχαίων και ο μη-τόπος της απόστασης. Αυτός ο τελευταίος είναι η πλαστελίνη της φαντασίωσης που σχηματίζει τα όρια τη στιγμή που τα περιγράφει ή τα ανακαλεί.
Ιχνογραφώντας τη σύγχρονη συνθήκη διάχυσης πληροφορίας η μουσική του Ορέστη Παπαϊωάννου φιλοδοξεί να συνδυάσει λειτουργικά διαφορετικά μουσικά ιδιώματα. Ποιά είναι αυτά και ποιές είναι οι δυνατότητες αλλά και οι περιορισμοί της συγκεκριμένης επιλογής;
Ορέστης Παπαϊωάννου: Η επιλογή αυτή συνδέεται οργανικά με τη θεματική και το πνεύμα του έργου. Από τον τίτλο ακόμα υπάρχει μια αντίστιξη του οίκου των Κοινών με τον Οίκο των Άσερ. Μέλλον και παρελθόν, τεχνητή και ανθρώπινη νοημοσύνη, "σύγχρονο” και "ξεπερασμένο” βρίσκονται σε έναν κύκλο αντιπαράθεσης αλλά και αγωνιώδους απόπειρας κάποιου συμβιβασμού. Θεώρησα πιο ενδιαφέρον να θέσω ανοιχτά ερωτήματα, παρά να επιχειρήσω κλειστές απαντήσεις σχετικά με την έννοια της αυθεντικότητας στην τέχνη και του ρόλου του συνθέτη. Η μουσική, λοιπόν, είναι γραμμένη υπό τρία διαφορετικά πρίσματα — από την πλευρά του συνθέτη/αφηγητή, από εκείνη της τεχνητής νοημοσύνης και φυσικά από εκείνη της ανθρώπινης.
"Θεώρησα πιο ενδιαφέρον να θέσω ανοιχτά ερωτήματα, παρά να επιχειρήσω κλειστές απαντήσεις σχετικά με την έννοια της αυθεντικότητας στην τέχνη και του ρόλου του συνθέτη. Η μουσική, λοιπόν, είναι γραμμένη υπό τρία διαφορετικά πρίσματα — από την πλευρά του συνθέτη/αφηγητή, από εκείνη της τεχνητής νοημοσύνης και φυσικά από εκείνη της ανθρώπινης". Ορέστης Παπαϊωάννου
Τα τελευταία χρόνια συζητείται όλο και περισσότερο η παραγωγή πρωτότυπης τέχνης από μηχανές τεχνητής νοημοσύνης, καθώς και ο τρόπος αποτίμησης της αξίας του παραγόμενου έργου. Ο κεντρικός χαρακτήρας της οικιακής βοηθού Έρικα_7 συμβολίζει κυρίως την παντοδύναμη μνήμη του οίκου των Κοινών, ίσως και όλων των Κοινών, και με τις επαυξημένες δυνατότητές της αναδημιουργεί ή αποδομεί μουσικά στυλ της δεξαμενής της μουσικής του περασμένου αιώνα (από την αρχειοθήκη του κλασικού μελοδράματος ώς τη jazz, την pop και τα πολυστυλιστικά ασεμπλάζ της μεταμοντέρνας μουσικής). Το αποτέλεσμα ακούγεται άλλοτε αρμονικό ή ίσως πρωτότυπο και άλλοτε σκόπιμα μιμητικό — συχνά ξενίζει, καθώς αναμιγνύει τονικά με ατονικά στοιχεία και ακουστικούς με ηλεκτρονικούς ήχους ή παρουσιάζει σφάλματα (errors). Αποκορύφωμα της τελευταίας χειρονομίας αδιεξόδου είναι οι συνθέσεις από την πλευρά του "ανθρώπινου” ενοίκου. Εμπνευσμένος από τον Ρόντερικ Άσερ του Ε.Α. Πόε, που υπέφερε από παραισθήσεις υπερευαισθησίας, ο He των Commons εργάζεται πυρετικά και ενίοτε παρουσιάζει αποσπάσματα από μικρές ηλεκτρονικές συνθέσεις που χαρακτηρίζονται από αφιλτράριστη και κατακερματισμένη δημιουργικότητα, η οποία οδηγεί σε γελοία ή παράδοξα ηχητικά αποτελέσματα. Καταληκτικά, η κατεύθυνση της σύνθεσης ακούει και εμπνέεται πυκνά από το πρωτότυπο λιμπρέτο και ταυτόχρονα βρίσκεται σε δραματουργική συνομιλία με τον Πόε για την αντιδιαστολή του υψηλού και του κιτς, φυσικών και τεχνητών, σε όλες τις εκφάνσεις του ρευστού καιρού μας.
Ποιές είναι νέες τεχνικές δυνατότητες και κατευθύνσεις της φωνητικής μουσικής τις οποίες διερευνάτε, ειδικότερα στη σύγχρονη όπερα. Τι ρόλο παίζει η ψηφιακή βοηθός-ρομπότ Έρικα_7 σε αυτή τη διερεύνηση;
Αλέξανδρος Ευκλείδης: Ένας ολόκληρος κλάδος της σύγχρονης μουσικής ασχολείται ακριβώς με το ζήτημα των διευρυμένων φωνητικών τεχνικών. Είναι ένα πεδίο συναρπαστικό, το οποίο γίνεται αντικείμενο τόσο καλλιτεχνικής όσο και ακαδημαϊκής έρευνας και οδηγεί σε πολύ ενδιαφέρουσες εξελίξεις που ενίοτε αποτυπώνονται και σε εξαιρετικά έργα.
Ορέστης Παπαϊωάννου: Λόγω της φύσης —ή μήπως της τεχνητής μορφής;— του έργου δεν περιορίστηκα στον κλασικό "οπερατικό” τρόπο τραγουδιού, αλλά χρησιμοποίησα ένα μεγάλο φάσμα τεχνικών. Οι διαφορετικές εκφάνσεις της φωνής επιχειρούν να τονίσουν τον συναισθηματικό κόσμο των χαρακτήρων, να διαχωρίζουν και ενίοτε να θολώσουν τη γραμμή μεταξύ τεχνητής και ανθρώπινης νοημοσύνης — π.χ. μέσω αναφορών σε γνωστά ερμηνευτικά στυλ της pop κουλτούρας. Τέλος, βασική επιρροή μου στη συγκεκριμένη σύνθεση ήταν οι "TV operas” και οι υβριδικές αφηγήσεις του Ρόμπερτ Άσλευ (Robert Ashley), το ομιλούν τραγούδι (Sprechgesang) του 20ού αιώνα και το μουσικό θέατρο των Μπέρτολτ Μπρεχτ και Κουρτ Βάιλ.
Αλέκος Λούντζης: Η Έρικα_7 είναι στην υπηρεσία του αρχικού ζεύγους του έργου —άρα "συναισθηματικά δεμένη" και με την εξαφανισμένη She— και ταυτόχρονα είναι η μνήμη τόσο του οίκου όσο και των ενοίκων του (αυτή που τους ετοιμάζει τον καφέ αλλά και αυτή που διαβάζει προνομιακά το κοινό φλυτζάνι του οίκου). Είναι η μόνη "ζωντανή" μάρτυρας του χρονικού της απόρριψης και της σύγκρουσης μεταξύ τους και αυτό σταδιακά την κάνει περισσότερο απειλητική παρά χρήσιμη στον He. Επίσης, είναι μια περσόνα προηγμένης τεχνητής νοημοσύνης, προικισμένη —ή έστω αριστοτεχνικά μιμούμενη— με ένα από τα πιο αιχμηρά γνωρίσματα της ανθρώπινης, τη δυνατότητα ειρωνικού λόγου. Παραμένει βοηθητική μηχανή, άρα δεν παίρνει η ίδια μείζονες πρωτοβουλίες, αλλά όταν της δίνονται οδηγίες αντιδράει με λογάριθμο που διαβάζει τόσο τις ανάγκες όσο και τις αδυναμίες του "πελάτη". Η παντογνώστρια μηχανή τεχνητής νοημοσύνης Έρικα_7 έχει προφανώς εγγραφές (registries) για κάθε συνθήκη· έχει γνώση του διαχωρισμού των κόσμων των "Commons" και των "Randoms" και αν τη ρωτούσες, πιθανότατα θα ήταν σε θέση να απαριθμήσει τις ακριβείς χωρικές συντεταγμένες συνόρων και ζωνών, τον αριθμό των πληθυσμών και ένα σωρό άλλα στατιστικά στοιχεία. Ωστόσο, η πλαστελίνη της φαντασίωσης, εκείνος ο μη-τόπος της απόστασης που χωράει δυνητικά άπειρες ερμηνείες (όπως οι τροπικότητες του φόβου στη λογοτεχνία του Πόε) είναι το μόνο υλικό που δεν ελέγχει. Δεν το κουμαντάρει ακριβώς γιατί το υλικό δεν αποκρυσταλλώνεται και μένει διαρκώς ρευστό αναλόγως της πρόσληψης και της πιθανής αποσιώπησης από κάθε φορέα ανθρώπινης νοημοσύνης — από εμάς εν τέλει.
Διαβάστε Επίσης
Με ποιόν τρόπο η τεχνητή νοημοσύνη χρησιμοποιείται στη μουσική σήμερα και τι δυνατότητες δίνει/ προκλήσεις παρουσιάζονται;
"Δεν είναι τυχαίο ότι η αναγγελία της νέας εποχής στην τεχνητή νοημοσύνη έχει αυτομάτως οδηγήσει σε μια πλημμυρίδα νέων έργων με χρήση της σχετικής τεχνολογίας. Βεβαίως, όπως συμβαίνει πάντα με τις νέες τεχνολογίες, οι πρώτες απόπειρες εξαντλούνται στην επίδειξη των δυνατοτήτων του νέου μέσου. Η τεχνητή νοημοσύνη, βέβαια, πέραν από τεχνική είναι και εννοιολογική (ίσως και υπαρξιακή) επανάσταση." Αλέξανδρος Ευκλείδης
Αλέξανδρος Ευκλείδης: Δεν είναι τυχαίο ότι η αναγγελία της νέας εποχής στην τεχνητή νοημοσύνη έχει αυτομάτως οδηγήσει σε μια πλημμυρίδα νέων έργων με χρήση της σχετικής τεχνολογίας. Η πτώση του οίκου των Κοινών ωστόσο γράφτηκε πολύ πριν από την πρόσφατη αυτή έκρηξη· πρέπει, επομένως, να αναγνωρίσουμε στους δημιουργούς πως ως προς αυτό υπήρξαν κάπως πρωτοπόροι. Βεβαίως, όπως συμβαίνει πάντα με τις νέες τεχνολογίες, οι πρώτες απόπειρες εξαντλούνται στην επίδειξη των δυνατοτήτων του νέου μέσου. Η τεχνητή νοημοσύνη, βέβαια, πέραν από τεχνική είναι και εννοιολογική (ίσως και υπαρξιακή) επανάσταση.
Ποιές είναι οι πιο ενδιαφέρουσες προκλήσεις της σύγχρονης όπερας;
Αλέξανδρος Ευκλείδης: Φαντάζομαι όποιες και όσες κάθε άλλου έργου παραστατικών τεχνών. Η όπερα, σύγχρονη ή παλιά, πρέπει να πάψει να γίνεται αντιληπτή ως ένα εξωτικό, περίεργο και αυτοαναφορικό είδος. Είναι μια ευθύνη τόσο των δημιουργών της όσο και του κοινού.
Ορέστης Παπαϊωάννου: Νομίζω υπάρχει μία τάση της σύγχρονης όπερας να ξεφύγει από τα στεγανά της ομολογουμένως μακράς και μεγάλης της παράδοσης και να αντλήσει απενοχοποιημένα περισσότερα στοιχεία από άλλα είδη σκηνικών τεχνών, όπως το θέατρο, το μιούζικαλ και ο κινηματογράφος. Αυτό μπορεί να οδηγήσει σε πολύ ενδιαφέρουσες κατευθύνσεις και ανταλλαγές, αλλά έχει ανάγκη τη στήριξη των νέων εγχειρημάτων και των νέων καλλιτεχνών από τους θεσμούς για τη συνάντηση-συνομιλία των έργων με το κοινό.
Με ποιόν τρόπο ανανεώνεται το κοινό, η διδασκαλία της και η παραγωγή; Τι θα ήταν χρήσιμο και εφικτό να γίνει σε τοπικό επίπεδο για την ανάπτυξή της;
Αλέξανδρος Ευκλείδης: Νομίζω πως κάθε συζήτηση για την ανανέωση και την ανάπτυξη του μουσικού θεάτρου συνδέεται με την ανανέωση των υπαρχόντων θεσμών μουσικού θεάτρου και τη δημιουργία νέων. Η Εναλλακτική Σκηνή της ΕΛΣ υπήρξε μία τέτοια περίπτωση θεσμού που ενίσχυσε την παραγωγή νέων έργων μουσικού θεάτρου και τα συνέδεσε με νέες κατηγορίες κοινού. Το μουσικό θέατρο είναι ένα ακριβό σπορ, γι’ αυτό και λογικές αυτοοργανομένων εγχειρημάτων είναι μάλλον απίθανο να λειτουργήσουν, τουλάχιστον μακροπρόθεσμα.
Ορέστης Παπαϊωάννου: Η πρόσφατη περίοδος της πανδημίας απέδειξε ότι η τέχνη είναι από τα πιο ευάλωτα πεδία. Προϋποθέτει σταθερή και τολμηρή οικονομική στήριξη και δεν πρέπει να θεωρείται ούτε περιττή πολυτέλεια ούτε να σταθμίζεται αποκλειστικά με βάση τον αριθμό εισιτηρίων.
Προπώληση: viva.gr
Διαβάστε Επίσης
Συντελεστές
Μουσική σύνθεση Ορέστης Παπαϊωάννου
Σύλληψη – Δραματουργία – Λιμπρέτο Αλέκος Λούντζης
Λιμπρέτο στα αγγλικά Αλέκος Λούντζης, Ορφέας Απέργης
Μουσική διεύθυνση Μιχάλης Παπαπέτρου
Σκηνοθεσία Αλέξανδρος Ευκλείδης
Σκηνικά – Κοστούμια Γιάννης Κατρανίτσας
Σχεδιασμός φωτισμού Χρήστος Τζιόγκας
Φωτογραφίες Valeria Isaeva
Ερμηνεύουν Χρύσα Μαλιαμάνη σοπράνο, Γιώργος Ιατρού βαρύτονος, Μιράντα Μακρυνιώτη μέτζο-σοπράνο
Συμμετέχουν οι μουσικοί Κώστας Τζέκος κλαρινέτο, σαξόφωνο, Γιώργος Κρίμπερης τρομπόνι, Σπύρος Αρκούδης τρομπέτα, Χρήστος Σακελλαρίδης πλήκτρα, Χάρης Παζαρούλας κοντραμπάσο, Καζούγιο Τσουνεχίρο κρουστά
Εκτέλεση παραγωγής Arte Atene
Σε συνεργασία με την Εθνική Λυρική Σκηνή
Με ελληνικούς και αγγλικούς υπέρτιτλους
