"Οιδίπους Τύραννος": Ο Σίμος Κακάλας σκηνοθετεί το έργο-καθρέφτη της ανθρωπότητας

Το τελευταίο διήμερο παραστάσεων στο Αρχαίο Θέατρο της Επιδαύρου για φέτος καταλαμβάνει ο "Οιδίπους Τύραννος" του Σοφοκλή στις 25 και 26 Αυγούστου, γράφοντας παράλληλα τον επίλογο για το Φεστιβάλ Αθηνών Επιδαύρου 2023. Ο Σίμος Κακάλας με τη χαρακτηριστική αισθητική του γλώσσα και κομβικό το στοιχείο της τελετουργίας, καθοδηγεί τον Γιάννη Στάνκογλου στον ομώνυμο ρόλο του παγιδευμένου στην τραγική αλήθεια του ήρωα. Η παράσταση του πολυπαιγμένου σε όλο τον κόσμο έργου -υπόδειγμα δραματικής τέχνης σύμφωνα με τον Αριστοτέλη- έχει ξεκινήσει ήδη την πορεία της ανά την Ελλάδα κερδίζοντας θετικό πρόσημο, με την ερμηνεία του γνωστού ηθοποιού να ξεχωρίζει, ο οποίος μετά τον "Αγαμέμνονα" και τον "Προμηθέα Δεσμώτη" του Αισχύλου συναντάται με ακόμη έναν σημαντικό ρόλο από το ρεπερτόριο του αρχαίου δράματος.

Σύγκρουση αντίθετων δυνάμεων

Στο βαθιά υπαρξιακό έργο του 429 π.Χ. που ξεδιπλώνεται με την αριστοτεχνική πλοκή του αστυνομικού μυστηρίου, ο βασιλιάς της Θήβας Οιδίποδας αναμετράται με το πεπρωμένο του, όταν ο χρησμός που έλαβε ο πατέρας του Λάιος επιβεβαιώνεται, αποδεικνύοντας ότι ο άνθρωπος είναι αδύνατον να ξεφύγει από τη μοίρα του. Ο Οιδίποδας γίνεται εν αγνοία του πατροκτόνος, ανεβαίνει στο θρόνο και παντρεύεται τη μητέρα του Ιοκάστη με την οποία αποκτά τέσσερα παιδιά. Αναζητώντας το δολοφόνο του Λαΐου, ο οποίος είναι υπεύθυνος για τον λοιμό που πλήττει την πόλη του, τοποθετείται στο ρόλο του διωκόμενου αλλά και του διώκτη του σε μια από τις πιο δυνατές τραγικές κλιμακώσεις της αρχαίας ελληνικής γραμματείας.

Αυτό το δίπολο ανάμεσα στην πλήρη άγνοια του ήρωα και την παντογνωσία των θεών και η σύγκρουση ανάμεσα στη λογική και στη μοίρα κυριαρχούν στο έργο που κορυφώνεται με τον απαγχονισμό της Ιοκάστης και την τύφλωση του Οιδίποδα από το δικό του χέρι. "Την εποχή που γράφεται το έργο υπάρχει ήδη μια αμφισβήτηση προς τα θεία και τον ρόλο τους όσον αφορά το πεπρωμένο, τα φυσικά φαινόμενα κ.ά. Ο Σοφοκλής παρουσιάζει τις δύο απόψεις σε ισόρροπη σχέση, δεν υπερισχύει κάποια, βάζει τις δύο πλευρές να κονταροχτυπηθούν", σημειώνει ο Σίμος Κακάλας που η αφετηρία του για την παράσταση ξεκινά ακριβώς από τη βίαιη συνύπαρξη αυτών των αντιθετικών δυνάμεων, εστιάζοντας στη συνέχεια στην "απογύμνωση παρά στην προσωπική σημειολογία, σχεδόν καθόλου δε στην τεχνολογία ή έστω σε μια lo-fi εκδοχή της".

Για τον σκηνοθέτη η σύνδεση του έργου με το σήμερα είναι ξεκάθαρη: "Πολύ συχνά στο χείλος μιας καταστροφής διαπιστώνουμε ότι το κακό που πολεμάμε είμαστε οι ίδιοι. Το πρόσωπο του Οιδίποδα είναι η ίδια η ανθρωπότητα στον καθρέφτη. Έχοντας βρει τον υπαίτιο, βρίσκεται στο σημείο να πρέπει επιτακτικά να κάνει μια επιλογή έστω την τελευταία στιγμή, έστω έχοντας ήδη κάνει το μεγαλύτερο σφάλμα". 

Ο ρόλος της μάσκας

"Στον "Οιδίποδα Τύραννο”, θα έλεγα ότι οι μάσκες αντικατοπτρίζουν ανθρώπινα πρόσωπα με μια εξπρεσιονιστική ματιά. Προσπαθώ να ενώσω σε ένα σώμα τον θίασο. Το αρχαίο δράμα είναι ένα θέατρο γραμμένο για να παίζεται από και με μάσκες, δεν θα μπορούσα, επομένως, να μην το βλέπω μέσα απ’ αυτό το πρίσμα. Δεν είναι για μένα αισθητικό ζήτημα, δεν είναι αξεσουάρ κοστουμιού ούτε εξωτισμός· το προσωπείο είναι η αρχή της υπόκρισης, είναι η πίστη στον Διόνυσο και στη μεταμόρφωση, μια διαδικασία που προηγήθηκε, κατά πολύ, του λόγιου θεάτρου και η οποία πάντα αποτελεί βασικό πεδίο της σκηνικής μου έρευνας". Με αυτά τα λόγια ο Σίμος Κακάλας μάς εισάγει στην επιλογή του να χρησιμοποιήσει μάσκες, οι οποίες αποτελούν δομικό στοιχείο της παράστασης, την οποία αντιλαμβάνεται ως ένα τελετουργικό εξαγνισμού. Μέσα από το Χορό, που φορά μάσκες γερόντων, αναδύονται τα τραγικά πρόσωπα του Οιδίποδα, της Ιοκάστης (Μαριλίτα Λαμπροπούλου), του Τειρεσία (Χρήστος Μαλάκης) και του Κρέοντα (Γιάννης Νταλιάνης), η είσοδος και η έξοδος των οποίων γίνονται μέσω της αποκάλυψης και της κάλυψης του προσώπου με το προσωπείο. Ο ίδιος ο σκηνοθέτης υποδύεται τον Εξάγγελο, ο Γιώργος Αμούτζας τον Αγγελιοφόρο και ο Πανάγος Ιωακείμ τον υπηρέτη, με τους Μάρκο Γέττο, Απόστολο Καμιτσάκη, Γιώργο Κορομπίλη, Αυγουστίνο Κούμουλο, Γιώργο Λόξα και Παύλο Παυλίδη να συμμετέχουν στο Χορό, τον οποίο αντιλαμβάνεται "σαν μια οντότητα, ένα ον, έναν οργανισμό που γεννά όλα τα δραματικά πρόσωπα".

Οι συντελεστές

Ο Φώτης Σιώτας υπογράφει την πρωτότυπη μουσική σύνθεση της παράστασης, την οποία ερμηνεύει ζωντανά επί σκηνής. Η μετάφραση είναι του Γιώργου Μπλάνα, τα σκηνικά και τα κοστούμια του Γιάννη Κατρανίτσα, η κίνηση της Σοφίας Πάσχου, οι φωτισμοί του Αλέκου Γιάνναρου, ενώ η Μάρθα Φωκά έχει σχεδιάσει τις μάσκες.

Το αρχαίο δράμα σήμερα

Με αφορμή το ανέβασμα του "Οιδίποδα Τυράννου" ρωτήσαμε τον Σίμο Κακάλα την άποψη του για τη μεγάλη συζήτηση που έχει ανοίξει ξανά γύρω από τις παραστάσεις που "πρέπει" να βλέπουμε στην Επίδαυρο: "Σε μια χώρα όπου κανείς δεν σέβεται κανέναν και τίποτα, όλοι απαιτούμε λυσσαλέα σεβασμό. Είναι νομίζω ένα σύνθετο θέμα, δύσκολο με πολλές αιτίες.  Μιλάμε όμως για απαγορεύσεις και  επιτροπές και σωστούς τρόπους "που πρέπει" να γίνεται κάτι. Εμένα αυτά μου θυμίζουν άλλες καταστάσεις και άλλες πρακτικές, επίσης ο καθένας εννοεί κάτι άλλο, όταν έχει στο μυαλό του το πώς πρέπει να γίνεται αυτό το κάτι. Ακούμε ότι το ένα δεν είναι Ευριπίδης, το άλλο δεν είναι Αισχύλος, δεν είναι Μπρεχτ κ.ο.κ. Τι καθιστά κάτι Αισχύλο; Το κοστούμι; Η μήπως η εκφορά των αρχαίων ελληνικών με τη σύγχρονη προφορά; Ξέρουμε, χρόνια τώρα, από την εποχή του Αρτό ίσως, ότι το κείμενο μπορεί να είναι και υλικό, επίσης είναι μια εποχή που μάλλον ενυπάρχουν όλα, εννοώ υπάρχει μια ποικιλία στυλ και απόψεων. Μια δουλειά μπορεί να είναι φορμαλιστική, άλλη να είναι μεταδραματική, άλλη να μοιάζει ιδιαίτερα προκλητική ή και προσβλητική απέναντι στο κοινό και άλλη να ακολουθεί πιστά το κείμενο. Όλα αυτά έχουν την ίδια ευκαιρία και πιθανότητα να είναι τέλεια, μέτρια, ή να μη βλέπονται.   Η γλώσσα μας και η λογοτεχνία της είναι ένα τεράστιο υπέροχο -πολύ μεγαλύτερο όλων μας- ταξίδι, με επιμειξίες, δάνεια, αντιδάνεια και επιρροές. Είναι κρίμα να επιζητούμε πολιτιστικές καθαρότητες και μάλιστα για ένα τόσο πολύχρωμο σύμπαν. Τι σημαίνει "πρέπει"; Οι αρχαίοι συγγραφείς μετάλλασσαν μύθους αρχαιότερους, τους οποίους γνώριζαν όλοι στο κοινό, κάτι που μου μοιάζει πολύ με αυτό που γίνεται σήμερα: παίρνεις ένα υλικό που γνωρίζουν όλοι και το μεταπλάθεις, και το ενδιαφέρον, όπως και στην αρχαιότητα, είναι ακριβώς αυτό:  τί έκανες με αυτό το υλικό, πώς το χειρίστηκες και που το οδήγησες".

Info: Ο "Οιδίπους Τύραννος" θα παιχτεί επίσης στο Παλαιό Ελαιουργείο Ελευσίνας στις 13 Σεπτεμβρίου.