"Στην ταβέρνα έπιανε το χαρτί να ζωγραφίσει. Στα ξενοδοχεία μετέτρεπε την τουαλέτα σε ατελιέ": O Αλέκος Φασιανός μέσα από τα μάτια της οικογένειάς του

Δεύτερη φορά που επισκέπτομαι την ήσυχη γειτονιά του Αγίου Παύλου, ένα πρωινό Παρασκευής, για να μιλήσω με τους ιθύνοντες του Μουσείου Αλέκος Φασιανός. Παρότι τεχνόφιλοι και θαυμαστές του ζωγράφου ήδη γνωρίζουν την ιστορία του μουσείου, η Βικτώρια και η Μαρίζα Φασιανού (κόρη και σύζυγος του Αλέκου, αντίστοιχα) είχαν πολλά να μου πουν για τον Φασιανό ως πατέρα, σύντροφο, φίλο και, φυσικά, καλλιτέχνη. Καθισμένη στο ατελιέ του ζωγράφου, στον τρίτο όροφο του μουσείου, ανάμεσα σε προσωπικά αντικείμενα, ρούχα, παλέτες, ημιτελή έργα και άλλες ιδιότυπες κατασκευές, άκουσα με ενδιαφέρον τις δύο γυναίκες  να σκιαγραφούν τον Αλέκο Φασιανό, αποκαλύπτοντας στοιχεία της δυναμικής του προσωπικότητας και μιλώντας για την αστείρευτη επιθυμία του για γνώση, τον τρόπο που προσέγγιζε την τέχνη, αλλά και την υπευθυνότητά του ως οικογενειάρχης.

Ο Άγιος Παύλος υπήρξε σημαντικότατη έμπνευση για τον Φασιανό. Αν και γεννήθηκε στην Πλάκα, σε ηλικία 3 ετών η οικογένειά του μετακόμισε στη γειτονιά κοντά στο Μεταξουργείο. Για αρκετές δεκαετίες, η οικογένεια Φασιανού έμενε στη νεοκλασική μονοκατοικία της οδού Νεοφύτου Μεταξά 15, γεγονός που λειτούργησε αφυπνιστικά για τον νεαρό, τότε, Αλέκο: περιπλανήσεις σε σοκάκια, επαφές με θαμώνες των καφενείων, μικροεπαγγελματίες αλλά και αστέρες της Φίνος Φιλμ (που έδρευε εκεί κοντά), παρατηρήσεις (πάντα στα κρυφά) των μπαλκονιών των γειτόνων και επισκέψεις σε πολιτιστικά στέκια της περιοχής, βοήθησαν τον καλλιτέχνη να αναπτύξει ένα βασικό μέρος της θεματολογίας του, μεταφέροντας στα έργα του την αισθητική μιας παλιότερης αστικής Αθήνας (μερικούς χαρακτηριστικούς πίνακες εκείνης της περιόδου συναντάμε στην είσοδο του μουσείου).

"Ο Αλέκος πίστευε πολύ στην πόλη, τη θεωρούσε πολιτισμό" σχολιάζει η Μαρίζα Φασιανού. "Το γεγονός ότι έμενε στο κέντρο Αθηνών -γιατί τότε η περιοχή θεωρούταν το κέντρο της πόλης- του έδινε κίνητρα για να μορφωθεί. Ακόμα και όταν δεν είχε χρήματα, πήγαινε λαθραία και παρακολουθούσε σινεμά, διάβαζε τις αφίσες έξω από τα θέατρα και ονειρευόταν. Έβλεπε το όνομα Τενεσί Ουίλιαμς και έτρεχε να διαβάσει ποιος είναι. Το ίδιο ενδιαφέρον είχε και για τις αρχαιότητες. Η μητέρα του, μια εξαιρετικά δυναμική και μορφωμένη γυναίκα, ήταν αρχαιολόγος και επιθεωρήτρια λυκείων και τον πήγαινε από μικρό στην Ακρόπολη και το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο. Σκεφτόταν ότι ζούμε στην Ελλάδα, στα ίδια χώματα όπου πέρασαν οι Αρχαίοι Έλληνες και αναπτύχθηκε ο αρχαίος πολιτισμός, τον ίδιο ήλιο βλέπουμε, την ίδια θάλασσα κολυμπάμε, άρα αυτή η αλυσίδα δεν σπάει. Ο Αλέκος πίστευε ότι δεν γίνεται να χάσεις τη ρωμιοσύνη σου και ακόμα "κι έναν Αφρικανό, αν τον φέρεις εδώ, Έλληνα θα τον κάνεις”. Προσπαθούσε, λοιπόν, να φέρει τον Έλληνα του τότε στο σήμερα με έναν σύγχρονο τρόπο, χωρίς να γίνει αντιγραφέας. Λάτρευε τη μυθολογία αλλά την προσάρμοζε στη σημερινή εποχή".

Η ανασφάλεια του δημιουργού

Ο Φασιανός θεωρούσε ότι ο γνήσιος καλλιτέχνης δουλεύει ασταμάτητα και δεν μπορεί ποτέ να είναι τέλειος. Από τη ζωγραφική στη γλυπτική, και μετέπειτα στο design και τα έπιπλα, τα σκηνικά, το θέατρο σκιών, την ενδυματολογία, τα χρηστικά και διακοσμητικά αντικείμενα -ήταν από τις περιπτώσεις καλλιτεχνών που παρέμεινε πειραματικός, ευρηματικός και εικαστικά "ανήσυχος" μέχρι το τέλος. Το επιβεβαιώνει και η σύζυγός του: "Σε πολύ επιτυχημένες εκθέσεις, σε Ελλάδα και εξωτερικό, του έλεγα "βλέπεις τι ωραία που είναι και πόσοι διαφορετικοί άνθρωποι έρχονται να δουν τα έργα σου;”. Πάντα μου απαντούσε "λες να άρεσαν όντως;”. Αυτή ήταν η ανασφάλεια του δημιουργού, ο οποίος δεν πρέπει να επαναπαυτεί με τις δόξες του, αλλά να είναι πάντα σε επιφυλακή. Δεν πίστευε μόνο στο ταλέντο, αλλά και στην καλλιέργεια της τέχνης του. Πάντα οι καλλιτέχνες ξεκινούν δυναμικά, κάνουν εκθέσεις, και μετά εξαφανίζονται, είτε επειδή κουράστηκαν είτε γιατί δυσκολεύτηκαν οικονομικά, και ακολουθούν διαφορετική καριέρα ή φροντίζουν να κάνουν οικογένεια".

Η τέχνη είναι οικογενειακή υπόθεση

Αυτός είναι ο λόγος που ο Φασιανός δεν ήθελε να κάνει οικογένεια από μικρός. Όντας τρομερά υπεύθυνος, του φαινόταν ακατόρθωτο να συνδυάζει τους ρόλους του καλλιτέχνη και του οικογενειάρχη. "Δεν γίνεται τα παιδιά μου να δίνουν εξετάσεις και εγώ να βρίσκομαι στη Γαλλία για εκθέσεις" έλεγε.

"Αν το έργο δεν έχει πατημασιά γάτας ή λαδιά από τηγάνι, δεν είναι γνήσιο”

Υπάρχουν πολλοί καλλιτέχνες που καταφεύγουν στην ασφάλεια του εργαστηρίου τους για να δουλέψουν, θέλοντας να αποφύγουν τη φασαρία και τους επισκέπτες. Ο Φασιανός δεν ανήκε σε αυτήν την κατηγορία. Στην ταβέρνα έπιανε το χαρτί να ζωγραφίσει. Στα ξενοδοχεία μετέτρεπε την τουαλέτα σε ατελιέ. Τα παιδιά του ήταν συνέχεια παρόντα όσο εκείνος δημιουργούσε, ακόμα και οι γάτες περπατούσαν πάνω στα έργα του όταν ζωγράφιζε στο πάτωμα, ενώ συχνά η Βικτώρια και ο Νίκος (γιος του Φασιανού) ζωγράφιζαν δίπλα του. Μαγείρευαν μαζί και έτσι λερώνονταν τα έργα, αλλά τον Αλέκο δεν τον ένοιαζε, συνέχιζε να ζωγραφίζει. "Αν το έργο δεν έχει πατημασιά γάτας ή λαδιά από τηγάνι, δεν είναι γνήσιο” έλεγε. Προτιμούσε να ζωγραφίζει σε μουσαμάδες, αντί σε τελάρα, και πάντα σε ακανόνιστες επιφάνειες, καθώς δεν τον ένοιαζε να υπολογίσει ακριβώς τις διαστάσεις ενός έργου. Δεν σταμάτησε ποτέ να πειραματίζεται, γι’αυτό δημιούργησε έργα ατελή, σκισμένα, με κολλημένα επιπλέον κομμάτια γιατί δεν είχε αρκετό χώρο στον μουσαμά. 

Η Βικτώρια Φασιανού θυμάται συχνά να επεμβαίνει στα έργα του πατέρα της, αλλά η διαδικασία ήταν περισσότερο επιμορφωτική. "Μας πήγαινε σε μουσεία, μας ρωτούσε ποιοι ήταν οι καλλιτέχνες που βλέπαμε και, αν δεν τους ξέραμε, κάναμε επανάληψη! Έχω κρατήσει έργα που δούλεψα μαζί του, αλλά μετά από ένα σημείο σταμάτησα γιατί δεν είχα το ταλέντο, σε αντίθεση με τον αδελφό μου, που είχε κλίση. Όμως ο πατέρας μας έδινε πολύ αξία στα έργα μας, μας παρότρυνε, για παράδειγμα, να τα κορνιζάρουμε. Ήταν πολύ χύμα σαν άνθρωπος, δεν τον ενδιέφερε να φροντίσει τα έργα του και να τα προστατεύσει. Παράλληλα ήταν πολύ ταπεινός, από τη συμπεριφορά του και τον τρόπο που ζούσε μέχρι τα εκκεντρικά ρούχα που φορούσε, και αυτό προσπαθούμε να αναδείξουμε μέσα από τις δράσεις του μουσείου στην Αθήνα και το ατελιέ στην Κέα, ένα μικρό σπιτάκι όπου ο Αλέκος ζούσε τη δεκαετία του ’70. Αν το επισκεφθείς, θα καταλάβεις ότι ζούσε σαν ερημίτης. Φυσικά, όλοι ξέρουν τον Αλέκο Φασιανό, όχι όμως την προσωπικότητά του, που ήταν πολύπλευρη".

Εμπνεύσεις και ανησυχίες

"Όταν διαβάζω ή σκέφτομαι κάτι, έχω την ανάγκη να το κοινωνήσω και στους άλλους ανθρώπους, όπως και όταν ζωγραφίζω, μου αρέσει να επιδεικνύω τη ζωγραφιά μου στον κόσμο για να δω αν άγγιξα την κοινή αλήθεια"

Ο πολυπράγμων ζωγράφος είχε τη συνήθεια να ασχολείται ταυτόχρονα με διαφορετικά πρότζεκτ. Εκεί που τον έβλεπες να ζωγραφίζει, ξαφνικά άφηνε το έργο για να δημιουργήσει το σκηνικό μίας παράστασης για την Επίδαυρο. Ενώ έγραφε ένα βιβλίο, σχεδίαζε παράλληλα και το εξώφυλλο που του ανέθεσε κάποιος Παριζιάνος συγγραφέας για την καινούργια του ποιητική συλλογή. Μπορεί να σας φαίνεται αγχωτικό, αλλά εκείνον το μόνο που τον άγχωνε ήταν η καταπίεση που μπορεί να προκαλούσε μια συνθήκη, μας πληροφορεί η Μαρίζα Φασιανού.

"Επηρεαζόταν πολύ από τους ανθρώπους και του άρεσε να τους παρατηρεί στα κρυφά, τι συζητούν, γιατί τσακώνονταν, ποιοι ήταν οι προβληματισμοί τους" μας λέει η Μαρίζα. "Παράλληλα, του άρεσε πολύ το βουκολικό στοιχείο και λάτρευε τη φύση. Θεωρούσε απαραίτητο τα παιδιά να γνωρίζουν τα πάντα που υπάρχουν στο φυσικό περιβάλλον, από την ονομασία του πιο ταπεινού θάμνου μέχρι το μικρότερο ψάρι -εμένα με μάλωνε όταν δεν ήξερα. Έτσι, πίστευε ότι καταλαβαίνεις την προέλευσή σου και ανακαλύπτεις τα κοινά σου σημεία με το ζωικό βασίλειο". "Όταν διαβάζω ή σκέφτομαι κάτι, έχω την ανάγκη να το κοινωνήσω και στους άλλους ανθρώπους, όπως και όταν ζωγραφίζω, μου αρέσει να επιδεικνύω τη ζωγραφιά μου στον κόσμο για να δω αν άγγιξα την κοινή αλήθεια" γράφει ο καλλιτέχνης στα "Περιπλανώμενα" (εκδόσεις Καστανιώτη). 

Η σύντροφός του τον θυμάται χαρακτηριστικά να της λέει "έχω φρικτούς πονοκεφάλους, γιατί είναι τόσες πολλές οι ιδέες μου που δεν θα προλάβω ποτέ να τις υλοποιήσω”. "Υπέφερε από αυτό. Όμως, μέχρι την τελευταία περίοδο της ζωής του, διατηρούσε σταθερό πρόγραμμα και δούλευε συστηματικά στο ατελιέ του. Ακόμα και όταν ξεκίνησαν τα προβλήματα υγείας, του έδιναν μπλοκ και μαρκαδόρους για να ζωγραφίσει στο κρεβάτι. "Όταν σταματήσω να ζωγραφίζω, θα πεθάνω”, μου είχε πει, και έτσι έγινε".

Ξανά στον Άγιο Παύλο

Στα τέλη του ’60, λόγω της τότε μόδας να χτίζονται πολυκατοικίες και με την επιθυμία να συμβαδίσει με τις μοντέρνες τάσεις, η Ελένη Φασιανού, μητέρα του ζωγράφου, αποφάσισε να γκρεμίσει τη μονοκατοικία στον Άγιο Παύλο για να φτιάξει ένα τριώροφο κτίριο, θέλοντας το κάθε παιδί της να έχει το δικό του διαμέρισμα και το ισόγειο να γίνει κατάστημα. Δεδομένης της αδυναμίας του Φασιανού για το πατρικό του, η αλλαγή αυτή τον πλήγωσε τρομερά. Γυρνώντας από το Παρίσι, ζητάει από τον φίλο του και αρχιτέκτονα Κυριάκο Κρόκο να επανασχεδιάσει το κτίριο, γιατί δεν του άρεσε καθόλου αισθητικά ή αρχιτεκτονικά, με την επιθυμία να γίνει κάποια στιγμή το ισόγειο ένας χώρος όπου θα φιλοξενούνται τα έργα του. Η αναδιαμόρφωση ξεκινά το 1990 και ολοκληρώνεται το 1995, με την επιμέλεια του Φασιανού. Ωστόσο, μέχρι τον Μάρτιο του ’23 το κτίριο παρέμεινε κλειστό, επειδή ο καλλιτέχνης δεν ήθελε να αναλάβει την ευθύνη της λειτουργίας ενός μουσείου. Απώτερος σκοπός του ήταν να βρίσκεται όλη η οικογένεια στο κτίριο και στο ισόγειο να υπάρχει ένας εκθεσιακός χώρος για το κοινό, όμως η ταπεινοφροσύνη τον νίκησε για άλλη μια φορά, καθώς θεωρούσε κάπως εγωκεντρικό να ανοίξει το δικό του μουσείο, ενώ ήταν ακόμα εν ζωή.

Λίγο πριν τον θάνατό του, η Βικτώρια και η Μαρίζα είχαν ξεκινήσει να διοργανώνουν μια σειρά εκπαιδευτικών προγραμμάτων στο σπίτι τους. "Είδα ότι υπήρχε ενδιαφέρον από τον κόσμο και αποφάσισα να προχωρήσω στην ίδρυση του μουσείου. Επειδή ήμουν πιο ορεξάτη, δεν με τρόμαζαν τα διαδικαστικά εμπόδια" παραδέχεται η Βικτώρια. Τόσο η ίδια όσο και η μητέρα της πιστεύουν ότι ο Φασιανός θα χαιρόταν πολύ με το αποτέλεσμα, αφού τους έλεγε "πότε πεθαίνει ένας άνθρωπος; Όταν τον ξεχνούν και δεν μιλάει κανένας γι’αυτόν”. "Πίστευε πολύ στην υστεροφημία -όχι με την εγωιστική έννοια, αλλά υπό την ιδέα ότι αφήνεις πίσω ένα έργο, μια παρακαταθήκη" τονίζει η Μαρίζα Φασιανού.

Από τη στιγμή που πρωτοάνοιξε τις πόρτες του, την άνοιξη του ’23, το μουσείο διαρκώς μας δίνει νέες αφορμές για να το επισκεφτούμε και όχι μόνο για να χαζέψουμε τα υπέροχα έργα της συλλογής του: σύντομα θα ξεκινήσει το πρόγραμμα "Contemporary Intervention Project", που εκκινεί έναν διάλογο μεταξύ σύγχρονων καλλιτεχνών και του Αλέκου Φασιανού. Κάθε χρόνο, δύο δημιουργοί, που ασχολούνται κυρίως με κεραμική, γλυπτική και εγκαταστάσεις, θα εκθέτουν έργα τους στον χώρο, με στόχο να προσελκύσουν και νέο κοινό. Παράλληλα, οι συχνά sold out εκδηλώσεις, η τεράστια ανταπόκριση του κοινού, τα αφιερώματα στον διεθνή τύπο και οι εκθέσεις στο εξωτερικό (πιο πρόσφατα το "Αλέκος Φασιανός: Πλεύση προς το Βυζάντιο" στο Zeyrek Çinili Hamam της Κωνσταντινούπολης), πολύ γρήγορα συνέβαλαν στην εξωστρέφεια του μουσείου και τη διάδοση του έργου του Αλέκου Φασιανού σε μία νέα γενιά ανθρώπων -όπως ακριβώς ήθελε και ο ίδιος.

Δείτε όλες τις εκθέσεις της πόλης στον οδηγό τεχνών του athinorama.gr.