Μαρία Cyber: "Δεν μπορείς να διεκδικήσεις δικαιώματα εάν είσαι αόρατη"

Δεν γίνεται να μιλάς για ελληνική ΛΟΑΤΚΙΑ+ ιστορία (και τέχνη) και να μην αναφέρεις τη Μαρία Cyber. Ακτιβίστρια, σκηνοθέτρια, φωτογράφος, loud and proud λεσβία, και μία σημαντικότατη μορφή για την ελληνική κουίρ κοινότητα, η Μαρία Κατσικαδάκου εξακολουθεί να μάχεται για τα δικαιώματα των ΛΟΑΤΚΙΑ+ ατόμων, προωθώντας τη σεξουαλική ελευθερία και τη γυναικεία επιθυμία.

Πολλοί την έμαθαν το 2000, όταν ίδρυσε το lesbian.gr, την πρώτη και μεγαλύτερη διαδικτυακή πλατφόρμα για λεσβίες στην Ελλάδα, ή το Outview Film Festival: Athens International LGBTQI Film Festival που πρωτοπαρουσιάστηκε το 2007, αλλά και τον θεσμό-πάρτι Cyber Dykes (1995-2006), μέσω του οποίου διοργανώθηκαν εκδηλώσεις αποκλειστικά για γυναίκες που αναζητούσαν ένα safe space, μακριά από τα γεμάτα τοξικότητα, ανδροκρατούμενα κλαμπ εκείνης της εποχής. Αργότερα, όταν η ίδια διαγνώστηκε με διαβήτη τύπου 1 και καρκίνο, ένιωσε την επιθυμία να εντάξει στην τέχνη της ζητήματα πρόσβασης στην υγειονομική περίθαλψη, αναπηρίας και ικανότητας. Τώρα, συνεργάζεται με το Εθνικό Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης, παρουσιάζοντας τη φωτογραφική έκθεση "Πορτρέτα", στο πλαίσιο του εορταστικού διήμερου του μουσείου (14 και 15 Δεκεμβρίου) για το κλείσιμο του εκθεσιακού κύκλου "Κι αν οι γυναίκες κυβερνούσαν τον κόσμο;".

Επιλεγμένες εικόνες από το φωτογραφικό αρχείο της Cyber κοσμούν τον δεύτερο όροφο του ΕΜΣΤ, σε μια απόπειρα καταγραφής της λεσβιακής ζωής στις δεκαετίες του 1990, 2000 και 2010. Τα πορτρέτα της Cyber απαθανατίζουν προσωπικές στιγμές ανάμεσα σε φίλες και ερωτικές συντρόφους, άλλες παιγνιώδεις και άλλες που απεικονίζουν χαλαρές, ανεπιτήδευτες στιγμές ή διαπεραστικά, ευθύβολα βλέμματα στην κάμερα. 

Είναι η πρώτη φορά που η καλλιτέχνιδα εκθέτει έργα της σε μουσείο και, παρά τις δυσκολίες που της έχει προκαλέσει η ασθένειά της, δεν έκρυψε τον ενθουσιασμό της για την επερχόμενη έκθεση, όταν μας μίλησε για τη δημιουργία αυτού του φωτογραφικού αρχείου. "Ουσιαστικά δεν έκανα ποτέ τίποτα για τη δική μου τέχνη, δημιουργούσα πρότζεκτ" εξηγεί, "αλλά έλεγα ότι θα ασχοληθώ κάποια μέρα με το αρχείο μου. Αυτή η μέρα ήρθε όταν διαγνώστηκα με καρκίνο και συνέπεσε με την καραντίνα του ’20, οπότε είχα άπλετο χρόνο. Καθίσαμε με δύο φίλες στο σπίτι μου και αρχίσαμε να σκαλίζουμε το αρχείο μου. Όταν σου λένε "έχεις καρκίνο”, λες "ας κάνω ό,τι προλάβω”. Είχα εκθέσει μέρος των φωτογραφιών στο Ινστιτούτο Γκαίτε στη Θεσσαλονίκη για το φετινό Europride ("A Lesbian Life") και μετά προσέγγισα την Κατερίνα Γρέγου για να τις παρουσιάσουμε στο ΕΜΣΤ. Όταν μου ανακοίνωσε ότι προχωράμε με την έκθεση, ξετρελάθηκα, γιατί ήθελα αυτές τις φωτογραφίες να τις δει κάποια στιγμή ο κόσμος".

Πότε ξεκίνησες τη φωτογραφική σειρά;
Αφότου τελείωσα τη σχολή φωτογραφίας, γύρω στο ’90-’91, κυκλοφορούσα διαρκώς με μια κάμερα στο χέρι. Φωτογράφιζα ότι έβρισκα ενδιαφέρον και, βέβαια, το αντικείμενο του πόθου μου, τις λεσβίες. Επειδή ταξίδευα πολύ, έβλεπα τι γινόταν στις άλλες χώρες και ζήλευα, ήθελα να υπάρχει και στην Ελλάδα. Ήθελα να δείξω ότι οι λεσβίες κρατιούνται χέρι-χέρι, κυκλοφορούν ελεύθερα στον δρόμο ή στο σουπερμάρκετ, ενώ στην Ελλάδα το 1990, μόνο εγώ δεν έκρυβα ότι είμαι λεσβία.

Ήταν δύσκολο το coming out εκείνη την εποχή; Πώς το βίωσες;
Έκανα come out το 1985 και το βίωσα σαν ανακάλυψη, το επικοινωνούσα, πρώτα έλεγα είμαι λεσβία και μετά Μαρία. Δεν το έκρυβα. Όταν δημοσιεύτηκε ένα άρθρο για εμένα στην Ελευθεροτυπία και το έμαθε η μάνα μου, μου φώναζε ότι την έκανα ρεζίλι. Ωστόσο, όταν αργότερα βγήκα στην εκπομπή του Μικρούτσικου και την είδαν στη γειτονιά, οι σουβλατζήδες, οι ταβερνιάρηδες, οι φουρνάρηδες, μέχρι και ο πατέρας μια φίλης μου, μου έδωσαν συγχαρητήρια. Μεγάλωσα στην Αθήνα, πάνω σε μια λεωφόρο, αντί σε κάποια συνοικία της πόλης, οπότε δεν βίωσα καταπίεση. Αν ζούσα στην επαρχία, ίσως ήταν διαφορετικά. Όλοι ήταν υποστηρικτικοί, ίσως επειδή είχα μια μαγκιά, ήμουν σαν αγοράκι, με την "ανδρική φωνή". Δεν λέω ότι δεν δυσκολεύτηκα, αλλά από τους γείτονές μου είχα πολλή υποστήριξη.

Ωστόσο η διάκριση -ειδικά στη λεσβιακή κοινότητα- ήταν ανέκαθεν πρόβλημα, είτε μιλάμε για τις τέχνες είτε γενικότερα.
Δεν έχουμε πολλές λεσβιακές εικόνες και, αν υπάρχουν, είναι από άνδρες και δεν έχουν καμία σχέση με την πραγματική μας εικόνα. Μέχρι και οι πιο διάσημες λεσβίες φωτογράφοι είναι μετρημένες στα δάχτυλα. Δεν υπάρχει ορατότητα, παρόλο που ο πλανήτης είναι γεμάτος με γκέι εικόνες, άνδρες σέξι, θηλυπρεπείς ή bear. Είναι παρόμοια κατάσταση με την αναπηρία, γιατί τώρα που ανήκω και σε αυτή την ομάδα, συνειδητοποιώ ότι δεν υπάρχουν πολλές εικόνες με ανάπηρους. Δεν το καταλαβαίνει ο κόσμος που δεν ανήκει σε αυτές τις ομάδες.

Επομένως η έκθεση στο ΕΜΣΤ είναι μια ευκαιρία να φέρεις τη λεσβιακή κοινότητα στο προσκήνιο.
Τα "Πορτρέτα" λειτουργούν με τον ίδιο τρόπο που είχε λειτουργήσει η εκπαίδευση για "gaydar" (πώς να εντοπίζει τις λεσβίες) που είχα κάνει στη μάνα μου. Δεν μπορώ να σου πω συγκεκριμένα χαρακτηριστικά, αλλά συνήθως καταλαβαίνεις ποια είναι η λεσβία, και οι φωτογραφίες είναι ένα μέσο ορατότητας για εμάς. Η ορατότητα είναι η αγαπημένη μου λέξη και η πιο σημαντική, γιατί χωρίς αυτή δεν έχεις δικαιώματα. Το ίδιο έκανα όταν διαγνώστηκα με διαβήτη, προσπάθησα να στηρίξω τη διαβητική κοινότητα που κρυβόταν. Δεν μπορείς να διεκδικήσεις δικαιώματα εάν είσαι αόρατη.

Έχεις πάρει πολύ σημαντικές πρωτοβουλίες για αυτή την ορατότητα και τη δημιουργία safe spaces για τις λεσβίες και τις γυναίκες γενικώς. Βλέποντας να ξεπροβάλλουν σήμερα ακόμα περισσότερα εγχειρήματα που προστατεύουν τα δικαιώματα των ΛΟΑΤΚΙΑ+ ατόμων, τι πιστεύεις ότι χρειάζεται για να ενισχυθεί και να προστατευτεί η κοινότητα;
Όποτε ταξίδευα στο εξωτερικό, έβλεπα πράγματα που δεν υπήρχαν στην Ελλάδα και έτσι αντλούσα έμπνευση για να παρουσιάσω κάτι αντίστοιχο στην χώρα μας. Με αυτή τη λογική έκανα το lesbian.gr και το Outview Film Festival. Έχω τη θεωρία ότι δεν μπορούν όλοι να κάνουν come out με περηφάνεια και χωρίς φόβο, για διάφορους προσωπικούς λόγους. Για να βγεις out and proud, πρέπει να προηγηθεί το in and safe. Και εδώ μπαίνει ο ρόλος της κοινότητας, τα γκέι μαγαζιά, φεστιβάλ, περιοδικά κ.ο.κ. Είναι ένα απαραίτητο βήμα για να ενδυναμώσεις του ανθρώπους και να βγουν μετά εκείνοι προς τα έξω, έχοντας ένα δίχτυ προστασίας.

Είναι, όμως, απαραίτητη και η στήριξη από την κοινωνία. Η Ελλάδα εξακολουθεί να εμφανίζει προβληματικές όσον αφορά την αποδοχή των κουίρ ατόμων -δες, για παράδειγμα, τις αντιδράσεις για το πρόσφατο νομοσχέδιο που αφορά την ισότητα στον πολιτικό γάμο.
Θυμάμαι από τη δεκαετία του ’90 που μας έλεγαν οι πολιτικοί "εμείς σας στηρίζουμε, αλλά η κοινωνία δεν είναι ακόμα έτοιμη”. Ο γάμος ήταν απαίτηση του γκέι κινήματος παγκοσμίως, δεν ήταν αποκλειστικά ζήτημα της Ελλάδας. Όταν εδραιώνεται κάτι νομικά, προφανώς και βοηθάει. Ακόμα και αν δεν είσαι έτοιμος να κάνεις come out, είναι πολύ σημαντικό να ψηφίζονται τέτοιοι νόμοι. Όταν υπάρχει ορατότητα, κάπως μπορεί να η κοινότητα ενισχυθεί από εξωγενείς παράγοντες.

Ποια η γνώμη σου για την οικειοποίηση του κουίρ στοιχείου από μεγάλα ιδρύματα, εταιρείες και φορείς που περισσότερο στοχεύουν στο queerbaiting και την επιφανειακή προβολή, αντί στην ουσιαστική αντιπροσώπευση της ΛΟΑΤΚΙΑ+ κοινότητας;
Έχω πρόβλημα με τον τρόπο που πλέον χρησιμοποιείται η λέξη "κουίρ". Το "κουίρ" είναι ένας επαναστατικός, ανατρεπτικός όρος που εμφανίστηκε στην Αμερική το ’70, την εποχή που ξέσπασε η πανδημία του AIDS. Τότε η γκέι κοινότητα άρχισε να συνειδητοποιεί ότι η ταυτότητα είναι θέμα σεξουαλικής συμπεριφοράς και όχι τόσο ταυτότητας και σεξουαλικού προσανατολισμού. Στην Ελλάδα το χρησιμοποιούμε λανθασμένα. Το κουίρ είναι πολιτικό, είναι στάση ζωής, άποψη. Παράλληλα, προχωράμε με πολύ γρήγορες ταχύτητες και καταλήγουν να εμπλέκονται και άλλα κινήματα στην γκέι κοινότητα, που αγωνίζονται για διαφορετικά δικαιώματα. Έτσι χάνεται η βάση, τα θεμέλια, και μπερδεύεται ο κόσμος. Ωστόσο είναι πολύ καλό για τα νεότερα παιδιά που η κάθε μεγάλη εταιρεία αναγνωρίζει την γκέι κοινότητα, δεν μπορώ να το αγνοήσω αυτό. Εξελισσόμαστε και η ορατότητα είναι πολύ μεγαλύτερη τώρα από ό,τι ήταν πριν τριάντα χρόνια.

Σε τι βαθμό έχει αλλάξει η κατάσταση όσον αφορά τη λεσβιακή κοινότητα στην Ελλάδα; 
Όταν έκανα come out, υπήρχαν λεσβιακές ομάδες και αντίστοιχα στέκια. Μάλιστα, στα 90s υπήρχαν έντεκα λεσβιακά μπαρ στην Αθήνα. Τώρα είναι όλα κουίρ μπαρ. Επίσης δεν υπάρχει λεσβιακή ομάδα Αθήνας –όχι ότι υπάρχουν σε άλλες πόλεις- αλλά τότε υπήρχαν δύο. Σήμερα όλα έχουν ενωθεί και οι όροι δεν είναι όσο ξεκάθαροι ήταν παλιότερα. Το σημαντικό όμως είναι ότι έχει χαθεί ο όρος "λεσβία" μέσα στην κοινότητα, ενώ το "γκέι" εξακολουθεί να χρησιμοποιείται. Έχω λεσβίες φίλες που λένε ότι είναι κουίρ, όχι "είμαι λεσβία”. Το κουίρ χρησιμοποιείται για τα πάντα, αλλά, αν του αφαιρέσεις το πολιτικό πρόσημο, χάνει το νόημά του.

Μετά το ΕΜΣΤ, ποιο είναι το επόμενο εικαστικό σου βήμα; Θα ήθελες να προωθήσεις περισσότερο το φωτογραφικό σου αρχείο;
Το φωτογραφικό βιβλίο μου, "Μια λεσβιακή ζωή", έχει τρία κεφάλαια: Η Χαρά της Λεσβιακής Ζωής, Η Καύλα της Λεσβιακής Ζωής, και Η Λεσβία. Στην έκθεση στη Θεσσαλονίκη είχα παρουσιάσει την Καύλα της Λεσβιακής Ζωής που έχει έντονο ερωτισμό και λεσβιακή πορνογραφία, ενώ στο ΕΜΣΤ παρουσιάζω πορτρέτα. Θα ήθελα να δείξω στην Αθήνα και την Καύλα της Λεσβιακής Ζωής. Η άποψή μου είναι ότι, πριν από τον πόλεμο του χρήματος, είναι ο πόλεμος των φύλων. Προσωπικά δεν με ενδιαφέρουν τόσο τα φύλα, όσο τα δύο σεξουαλικά όργανα του ανθρώπου. Το πέος έχει οπτική ορατότητα, ενώ το αιδοίο όχι, και δεν γνωρίζουμε πολλά για τη δομή του -ακόμα και οι γυναίκες. Αυτό είναι που πρέπει να αλλάξει και θέλω να προβάλλω μέσα από τις φωτογραφίες μου.

Τα "Πορτρέτα" της Μαρίας Cyber εγκαινιάζονται το Σάββατο 14 Δεκεμβρίου (3 μ.μ.), με ελεύθερη είσοδο.

Δείτε όλες τις εκθέσεις της πόλης στον οδηγό τεχνών του athinorama.gr.