Τα highlights της έκθεσης "1974 & 1944 - Η Αθήνα γιορτάζει την ελευθερία της" στο Κέντρο Τεχνών

Φέτος η Αθήνα έχει διπλό λόγο να γιορτάζει, καθώς συμπληρώνονται 50 χρόνια από την αποκατάσταση της δημοκρατίας και 80 χρόνια από την απελευθέρωση της ελληνικής πρωτεύουσας από τη ναζιστική κατοχή. Με αφορμή τη διπλή επέτειο, ο Δήμος Αθηναίων ανακοίνωσε μέσα στο καλοκαίρι τις επετειακές εκδηλώσεις με τίτλο "1974 & 1944: Η Αθήνα γιορτάζει την ελευθερία της", σε συνεργασία με τον Οργανισμό Πολιτισμού, Αθλητισμού και Νεολαίας Δήμου Αθηναίων (ΟΠΑΝΔΑ), την Τεχνόπολη Δήμου Αθηναίων, φορείς του Δήμου Αθηναίων και άλλους φορείς. 

Πληθώρα καλλιτεχνικών και πολιτιστικών εκδηλώσεων -οι περισσότερες με ελεύθερη είσοδο- έρχονται τους επόμενους μήνες σε τοπόσημα και γειτονιές της Αθήνας που γεφυρώνουν το παρελθόν της πόλης με τη νεότερη ιστορία μας. Μην παραλείψετε την κεντρική, ομότιτλη έκθεση του προγράμματος, η οποία φιλοξενείται στο Κέντρο Τεχνών του ΟΠΑΝΔΑ, σε συνεργασία με την Τεχνόπολη, τα Αρχεία Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας (ΑΣΚΙ) και τα Γενικά Αρχεία του Κράτους. Η μεγάλη ιστορική έκθεση είναι μια υπενθύμιση αφενός του λυτρωτικού φθινοπώρου του ’44 και της πανηγυρικής διάθεσης των Αθηναίων τον Ιούλιο του ’74, και αφετέρου των συνταρακτικών γεγονότων που επισκίασαν το γιορτινό κλίμα των δύο νικών: το ξέσπασμα του εμφυλίου πολέμου και η τουρκική εισβολή στην Κύπρο το 1974.

Περιμένοντας με ανυπομονησία τον Σεπτέμβριο για να δούμε και τις υπόλοιπες εκδηλώσεις του αφιερώματος, ζητήσαμε από τους Μάνο Αυγερίδη, ιστορικό και διευθυντή των ΑΣΚΙ, και Στάθη Παυλόπουλο, διδάσκοντα στο Τμήμα Ιστορίας του Ιονίου Πανεπιστήμιου και συντονιστή προγραμματισμού και επιστημονικών δράσεων ΑΣΚΙ, να διαλέξουν δέκα από τα πιο ενδιαφέροντα εκθέματα στο Κέντρο Τεχνών: εφημερίδες βαμμένες με αίμα, φωτογραφίες άγνωστων ηρώων, ιστορικά ντοκουμέντα πολιτικών αναμετρήσεων -και όχι μόνο.

10 στάσεις στο Κέντρο Τεχνών

Ενότητα Α: Κατοχή-Απελευθέρωση

Δύο παράλληλες ζωές στην κατοχική Αθήνα

Ο μεγάλος λιμός του χειμώνα του 1941-1942 αποτελεί μια από τις πρώτες τραγικές συνέπειες της Κατοχής για τον ελληνικό πληθυσμό. Η έλλειψη τροφίμων είναι τεράστια και η μαύρη αγορά γιγαντώνεται. Στις άγονες περιοχές και στις μεγάλες πόλεις, ιδιαίτερα στην Αθήνα και τον Πειραιά, χιλιάδες άνθρωποι πεθαίνουν από την πείνα και τις αρρώστιες. Την ίδια ώρα που ο πληθυσμός της πρωτεύουσας λιμοκτονούσε, η Αθήνα προσέφερε ποικίλη διασκέδαση για τις Αρχές Κατοχής και τους συνεργάτες τους. Στο "Adams bar" οι θαμώνες μπορούσαν να φάνε αστακοσαλάτα μαγιονέζα με 3,5 δις δραχμές, στο καμπαρέ KIT-KAT να πιούν βερμούτ και στο θέατρο Πάνθεον να δουν τις "Μελωδίες της Ανοίξεως". Τα μενού ακριβών εστιατορίων και τα προγράμματα θεαμάτων μπλέκονται με τις εικόνες υποσιτισμένων ανθρώπων που ψάχνουν στα σκουπίδια για λίγο φαγητό, τις λίστες συσσιτίων και τις εκκλήσεις προς τον Ερυθρό Σταυρό, αναδεικνύοντας αυτή τη μεγάλη αντίθεση. Πώς ήταν να ζεις (και να πεθαίνεις) στην κατοχική Αθήνα;

Αυτές που δεν πρόλαβαν 

Η Ιουλία Μπίμπα (Γκαρμπολά) γεννήθηκε στη Σάμο το 1910. Τελείωσε το δημοτικό σχολείο στο νησί και το 1930 μετακόμισε στην Αθήνα. Δούλευε ως οικιακή βοηθός και παράλληλα δίδασκε σε κατηχητικά σχολεία. Τον Μάρτιο του 1942, εντάχθηκε στο αντιστασιακό κίνημα, στις γραμμές της Πανελληνίου Ενώσεως Αγωνιζομένων Νέων (ΠΕΑΝ). Συμμετείχε σε μία από τις κορυφαίες αντιστασιακές ενέργειες, την ανατίναξη των γραφείων της ελληνικής δωσιλογικής ναζιστικής οργάνωσης ΕΣΠΟ, στο κέντρο της Αθήνας, τον Σεπτέμβριο του 1942. Συνελήφθη τον Νοέμβριο και καταδικάστηκε σε θάνατο. Τον Φεβρουάριο του 1943, μεταφέρθηκε με τρένο από την Αθήνα στην Βιέννη, όπου εκτελέστηκε δι’ αποκεφαλισμού. Η Ιουλία Μπίμπα υπήρξε μία από αυτές και αυτούς που αγωνίστηκαν για την ελευθερία αλλά δεν έζησαν για να τη δουν. Στην έκθεση, μια ειδική εγκατάσταση αφιερώνεται σε εκείνη και σε άλλες δύο ηρωίδες της Αντίστασης: την Ηλέκτρα Αποστόλου και τη Λέλα Καραγιάννη. 

Ζήτω η Λευτεριά!

Στις 12 Οκτωβρίου 1944 η Αθήνα απελευθερώνεται μετά από τριάμισι χρόνια ναζιστικής κατοχής. Ο λαός κατακλύζει στους δρόμους της πόλης και γιορτάζει κρατώντας ελληνικές και συμμαχικές σημαίες (βρετανικές, αμερικανικές και σοβιετικές). Τα γερμανικά στρατεύματα αποσύρονται από την πρωτεύουσα, που έχει πλέον κηρυχθεί Ανοχύρωτη Πόλη. Παράλληλα, ξεκινάει συμμαχική επιχείρηση για τη μεταφορά βρετανικών δυνάμεων καθώς και της εξόριστης κυβέρνησης Εθνικής Ενότητας στην Ελλάδα. Ο "Μυστικός Τύπος" της Κατοχής, οι παράνομες, έως τότε, εφημερίδες της Αντίστασης, υμνούν την ελευθερία, ενημερώνουν για τις εξελίξεις των πυκνών εκείνων ημερών και, παράλληλα, προωθούν τις συχνά αντιπαραθετικές επιδιώξεις των φορέων τους. Στην έκθεση "1974 & 1944: Η Αθήνα γιορτάζει την ελευθερία της" οι επισκέπτες μπορούν να ξεφυλλίσουν τον Απελευθερωτή του ΕΑΜ, και άλλα 17 φύλλα αντιστασιακών εφημερίδων της περιόδου 7-19 Οκτωβρίου 1944. 

"Ολόκληρος ο ελληνικός λαός έχει καταστεί άξιος της Πατρίδος"

Στις 18 Οκτωβρίου 1944 ο πρωθυπουργός Γεώργιος Παπανδρέου, ο Βρετανός στρατηγός Ρόναλντ Σκόμπι και στελέχη της κυβέρνησης Εθνικής Ενότητας αποβιβάζονται στο Κερατσίνι και από εκεί φτάνουν στην Αθήνα, πρώτα στα Προπύλαια και στη συνέχεια στην Ακρόπολη. Με τη γαλανόλευκη να ανεμίζει πλέον στον ιερό βράχο, ο Παπανδρέου αναχωρεί για δοξολογία στη Μητρόπολη και καταλήγει στο Σύνταγμα, όπου μπροστά σε ένα ΕΑΜικό, στην πλειοψηφία του πλήθος, εκφωνεί τον λόγο της Απελευθέρωσης. O A.R. Tanner, επίσημος φωτογράφος του βρετανικού στρατού απαθανατίζει με έγχρωμο φιλμ τις ιστορικές στιγμές της άφιξης της κυβέρνησης Εθνικής Ενότητας στην Αθήνα, την πορεία της στην πόλη, και την κατάμεστη Πλατεία Συντάγματος.

Το αίμα του Δεκέμβρη

Στις 3 Δεκεμβρίου 1944, μετά την κατάρρευση των διαπραγματεύσεων για τη διάλυση των αντιστασιακών οργανώσεων και τη συγκρότηση του νέου Στρατού, το ΕΑΜ πραγματοποιεί συλλαλητήριο διαμαρτυρίας στο Σύνταγμα, το οποίο καταπνίγεται στο αίμα με, τουλάχιστον, 11 νεκρούς. Αρχίζουν τα Δεκεμβριανά. Οι σκληρές μάχες στην Αθήνα θα διαρκέσουν 33 μέρες και θα ολοκληρωθούν με τη στρατιωτική επικράτηση των βρετανικών και κυβερνητικών δυνάμεων απέναντι στον ΕΛΑΣ. Στη διάρκεια των συγκρούσεων, ένας μαχητής του ΕΛΑΣ βρίσκει καταφύγιο στο διαμέρισμα της οικογένειας Ηλιού στους Αμπελόκηπους. Έχει τραυματιστεί σε ανταλλαγή πυρών με τους Βρετανούς στην ταράτσα του κτηρίου. Το αίμα του παραμένει μέχρι σήμερα πάνω στο τεύχος Ιουνίου 1943 του περιοδικού Νέα Εστία, με αφιέρωμα στον ποιητή Μιλτιάδη Μαλακάση. 

Ενότητα Β: Δικτατορία-Μεταπολίτευση

Κώστας Γεωργάκης (1948-1970)

Ο νεαρός φοιτητής Κώστας Γεωργάκης με καταγωγή από την Κέρκυρα ήταν φοιτητής Γεωλογίας στην Ιταλία. Συμμετείχε ενεργά στο αντιδικτατορικό κίνημα και ήταν μέλος της Ελληνικής Δημοκρατικής Νεολαίας (ΕΔΗΝ). Στις 19 Σεπτεμβρίου 1970, σε μία ύψιστη πράξη διαμαρτυρίας εναντίον του καθεστώτος της 21ης Απριλίου, αυτοπυρπολήθηκε στο κέντρο της πλατείας Ματεότι στη Γενόβα. Στην επιστολή που άφησε στον πατέρα του, σημείωνε: "Ο γιος σου δεν είναι ήρωας, είναι ένας άνθρωπος σαν τους άλλους, ίσως μάλιστα να φοβάμαι και λίγο περισσότερο… Φίλα τη γη μας για μένα". Η ασπρόμαυρη φωτογραφία του Κ. Γεωργάκη, στην οποία απεικονίζεται κομψός και καλοντυμένος να ποζάρει ανέμελος είναι ίσως η μοναδική σωζόμενη. Η ίδια φωτογραφία, σε μια άλλη πλατεία, στην Κέρκυρα, δεκάδες χιλιόμετρα μακριά από τον τόπο θυσίας του, αποτέλεσε πηγή έμπνευσης για το άγαλμά του που κοσμεί την ευρύτερη περιοχή.   

Ο Αλέκος Παναγούλης αγκαλιάζει τον βασανισμένο Σπύρο Μουστακλή 

Η αντίσταση κατά του δικτατορικού καθεστώτος υπήρξε ένα φαινόμενο που λειτούργησε ενοποιητικά για το μεγαλύτερο μέρος του τότε πολιτικού κόσμου. Με διαφορετικές αφορμές, αφετηρίες, προσδοκίες και προτεινόμενα μέσα αντίστασης κατά της καταπίεσης, η αντιπαράθεση με την βαρβαρότητα, τη χυδαιότητα και την αισθητική χοντροκοπιά του δικτατορικού καθεστώτος ήταν κοινοί τόποι όλων των αντιδικτατορικών αγωνιστών. Η αντίσταση από την μία και το κοινό, αρχέγονο σχεδόν αίσθημα σύνδεσης και συμπόνοιας των βασανισμένων από την άλλη, μέσα από αυτό το ενοποιητικό τραύμα του πόνου αποτυπώνεται σε αυτή τη συγκλονιστική για την ανθρωπιά και τη συντροφικότητά της φωτογραφία. Η άρνηση της εξαχρείωσης μπρος σε έναν βάρβαρο καθεστώς ως μια ύψιστη πολιτική πράξη αντίστασης.

Το φορτηγάκι της χαράς

Η νύχτα της μεταπολίτευσης, το βράδυ της 23ης προς την 24η Ιουλίου 1974 πρέπει να έμοιαζε με ένα μεγάλο αυτοσχέδιο γλέντι, με ένα αυθόρμητο ξέσπασμα χαράς. Μια στιγμή συλλογικής λύτρωσης ύστερα από την μακρά καταπίεση του καθεστώτος, ένα βροντερό ουφ! στις γειτονιές της πόλης, αλλά και μια στιγμή ανάσας στη ζοφερή συνθήκη της τότε συντελούμενης Κυπριακής τραγωδίας. Το πλήθος, κατακλύζει τους δρόμους της Αθήνας με κάθε μέσο για να πανηγυρίσει -πεζή και εποχούμενο- όπως ίσως θα διαβάζαμε στον Τύπο της εποχής. Ανεβαίνουν σε καρότσες, στριμώχνονται και αγκαλιάζονται σχηματίζοντας με τα δάχτυλά τους το σήμα της νίκης. Αυτό το φορτηγάκι της χαράς, έγινε ένα μεγάλο lightbox στην έκθεση, σηματοδοτώντας το χαρμόσυνο πέρασμα από το σκοτάδι στο φως, από την ανελευθερία στη Δημοκρατία. Ακόμα και με καρότσες.. 

Η Αυγή, πρωτοσέλιδο της 24ης Σεπτεμβρίου 1974

"Νομιμοποιήθηκε το Κομ. Κόμμα. Καταργήθηκε ο νόμος 509/47" ή αλλιώς το τέλος μιας ολόκληρης εποχής σε έναν πηχυαίο τίτλο. Μια από τις πρώτες πράξεις της Κυβέρνησης Εθνικής Ενότητας ήταν η κατάργηση του αναγκαστικού νόμου 509/47 και η νομιμοποίηση των δύο κομμουνιστικών κομμάτων. Μια πράξη που έκλεινε τη μακρά, τραυματική μεταπολεμική συνθήκη της παρανομίας και των απηνών διώξεων των αγωνιστών του κομμουνιστικού κινήματος. Η πολιτική αυτή νίκη της Αριστεράς και του λαού που αγωνίστηκε στο πλευρό της, στη διάρκεια των ετών της "καχεκτικής δημοκρατίας" -για να θυμηθούμε εδώ τον Ηλία Νικολακόπουλο- αλλά και στα χρόνια της δικτατορίας, αν και δεν συνοδεύτηκε από αντίστοιχα νικηφόρα εκλογικά αποτελέσματα στις εκλογές Νοεμβρίου 1974, ήταν μια νίκη δικαίωσης και περηφάνειας. Το έναυσμα για νέους αγώνες και διεκδικήσεις σε έναν νέο, κοινωνικά αναταγμένο και κοινοβουλευτικά ομαλό πλαίσιο.

Εγκατάσταση με κρεμάμενα τρικ και αφίσες 

Το μεταπολιτευτικό έτος Ιουλίου 1974 - Ιουλίου 1975 σηματοδοτείται από τρεις προσφυγές του λαού στις κάλπες: 17 Νοεμβρίου 1974 οι πρώτες ελεύθερες βουλευτικές εκλογές, 8 Δεκεμβρίου 1974 το δημοψήφισμα για το πολιτειακό ζήτημα και 30 Μαρτίου / 6 Απριλίου 1975 Α΄ και Β΄ γύρος των δημοτικών εκλογών. Όλες αυτές οι διαδοχικές αναμετρήσεις, εκτός από μια έμπρακτη αποκατάσταση της πολιτικής και κοινοβουλευτικής ομαλότητας, σηματοδότησαν μια έκρηξη ιδεών, αντιθετικών πολιτικών σχεδίων, συνθημάτων και υποψηφιοτήτων στο δημόσιο πεδίο. Από τους προδικτατορικούς πολιτικούς, έως τους αντιδικτατορικούς αγωνιστές που έδρασαν υπέρ της ελευθερίας την περίοδο 1967-1974 και τώρα διεκδικούσαν την παρουσία τους στα κοινοβουλευτικά έδρανα, έως πρωτοεμφανιζόμενες υποψηφιότητες, η έκρηξη των μηνυμάτων της δημοκρατίας στο δημόσιο χώρο ήταν εκκωφαντική και πολύχρωμη. Περισσότερα από 100 τέτοια τρικ, φυλλάδια και αφίσες σε αναπαραγωγές κοσμούν την αιωρούμενη εγκατάσταση, στο μέσον σχεδόν των ενοτήτων "Μεταπολίτευση 1974" και "Ο λαός στις κάλπες" της έκθεσης. Ένα αιωρούμενο πανόραμα πολυχρωμίας της Δημοκρατίας.

Η έκθεση θα πλαισιωθεί από πρόγραμμα παράλληλων δράσεων που θα ανακοινωθεί τον Σεπτέμβριο. Περισσότερες πληροφορίες και το αναλυτικό πρόγραμμα του αφιερώματος στο cultureisathens.gr.

Δείτε όλες τις εκθέσεις της πόλης στον οδηγό τεχνών του athinorama.gr.