© Meryl Levin
Τη Susan Meiselas δεν την ήξερα πριν το Εθνικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης ανακοινώσει το 4ο μέρος του "Κι αν οι γυναίκες κυβερνούσαν τον κόσμο;", στο οποίο η Αμερικανίδα φωτογράφος συμμετέχει, αλλά χαίρομαι που έτσι μου δόθηκε η ευκαιρία να γνωρίσω το έργο μιας τόσο σημαντικής καλλιτέχνιδας.
Η έκθεση "A Room of Their Own" είναι από τα πιο δυνατά πρότζεκτ που έχει παρουσιάσει φέτος το ΕΜΣΤ και προτείνω να τη δείτε άμεσα, αν δεν το έχετε ήδη κάνει. Η Susan Meiselas, που από τη δεκαετία του ’70 ασχολείται με τη φωτογραφία ντοκιμαντέρ εστιάζοντας κυρίως σε κοινωνικοπολιτικά ζητήματα και τη διεκδίκηση των ανθρώπινων δικαιωμάτων, παρουσιάζει στην Αθήνα δύο φωτογραφικές σειρές, το "A Room of Their Own" (2015-2017) που φέρει και τον τίτλο της έκθεσης, και το "Archives of Abuse" (1991-1992). Στην πρώτη σειρά, η φωτογράφος χτίζει μια πολυεπίπεδη, οπτική ιστορία γυναικών που έχουν επιβιώσει από ενδοοικογενειακή κακοποίηση στην Black Country, μια μεταβιομηχανική περιοχή του Ηνωμένου Βασιλείου, Στο "Archives of Abuse", η Meiselas ασχολείται επίσης με το θέμα της ενδοοικογενειακής βίας, αυτή τη φορά προβάλλοντας περιστατικά που συνέβησαν στις αρχές του ’90 στην Αμερική. Η φωτογράφος κλήθηκε να υποστηρίξει στο Σαν Φρανσίσκο μια δημόσια εκστρατεία ευαισθητοποίησης για την ενδοοικογενειακή κακοποίηση και, έτσι, ξεκίνησε να φωτογραφίζει σκηνές εγκλήματος, παρακολουθώντας τις έρευνες εξειδικευμένων αστυνομικών ερευνητών και επεξεργάζοντας στη συνέχεια έγγραφα με φωτογραφίες από τα αρχεία του αστυνομικού τμήματος του Σαν Φρανσίσκο.
Η Meiselas είναι από τις καλλιτέχνιδες που δύσκολα ξεχνάς όταν ανακαλύψεις τη δουλειά της. Όχι απλώς επειδή καταπιάνεται με κοινωνικοπολιτικές κρίσεις, τη βία κατά των γυναικών και την καταπάτηση των ανθρώπινων δικαιωμάτων (δεν είναι η πρώτη, ούτε η τελευταία), αλλά γιατί ο τρόπος που αναδεικνύει το τραύμα και τις προσωπικές ιστορίες ενός ατόμου κρύβει έναν τρομερό σεβασμό -που δεν είναι πάντα δεδομένος- και μια επιθυμία να χτίσει μια σφαιρική αφήγηση. Όπως μου εξήγησε η ίδια ενώ με ξεναγούσε στην έκθεσή της, ο στόχος της πάντα είναι να δίνει φωνή στα άτομα μέσω διαφορετικών πλατφορμών. "Ασχολούμαι χρόνια με τα ανθρώπινα δικαιώματα στην Αμερική και το "Archives of Abuse" ήταν ένα από τα πρώτα πρότζεκτ που έκανα με θέμα την ενδοοικογενειακή βία. Τότε άρχισε να γεννιέται το ενδιαφέρον μου για τη συλλογή αποδεικτικών στοιχείων, πράγμα πολύ σημαντικό αν ασχολείσαι με τα ανθρώπινα δικαιώματα. Παράλληλα, τη δεκαετία του 1990 ήταν μια πολύ δύσκολη περίοδος για τις περιοχές αυτές και, όταν ξεκίνησα να δημιουργώ αυτή τη σειρά, έπρεπε να συνεργαστώ με την αστυνομία του Σαν Φρανσίσκο.
"Το σημαντικότερο, πιστεύω, όταν ασχολείσαι με τη φωτογραφία ντοκιμαντέρ είναι να σέβεσαι το άτομο και την ιδιωτικότητά του"
Πόσο συνεργάσιμη ήταν η αστυνομία εκείνη την εποχή;
Για μένα, ήταν κάτι εντελώς φυσικό γιατί μπορούσα να τους ακολουθήσω όποτε τους καλούσαν για ένα περιστατικό. Δεν είχαν κανένα πρόβλημα, αφού η δουλειά μου ήταν μέρος της δημόσιας καμπάνιας για τα ανθρώπινα δικαιώματα. Επομένως συμφώνησαν να συνεργαστούμε. Η ενδοοικογενειακή βία δεν συζητιόταν πολύ εκείνη την περίοδο. Όταν δούλευα στα γραφεία της αστυνομίας μελετώντας τις ενεργές υποθέσεις, ανακάλυψα ότι πρώτα έπαιρναν δηλώσεις από τα θύματα στη σκηνή του εγκλήματος και μετά πήγαινε κάποιος να φωτογραφίσει τη σκηνή. Αυτές οι δύο διαδικασίες δεν γίνονταν ποτέ ταυτόχρονα, παρόλο που τα στοιχεία κατέληγαν στον ίδιο φάκελο. Έτσι αποφάσισα να φτιάξω τα κολάζ που βλέπεις στο "Archives of Abuse", ζητώντας πρώτα την άδεια των θυμάτων για να δημοσιεύσω τις φωτογραφίες τους. Αυτό που μου αρέσει σε αυτήν την έκθεση είναι ότι δίπλα στο έργο υπάρχει μια ηχογράφηση που έκανα, στην οποία η γυναίκα μιλά αφού ο σύζυγός της μπήκε φυλακή. Έτσι έχεις μια ολοκληρωμένη ιστορία. Μάζευα διαφορετικές πληροφορίες και σκεφτόμουν πώς μπορούσα να τις ενώσω για να κάνω μια συλλογική παρουσίαση.
Πώς προέκυψε η σειρά "A Room of their Own";
Πολλά χρόνια μετά, το 2016-2017, με κάλεσαν στο Black Country. Είναι μια πολύ καταθλιπτική πόλη της μεταβιομηχανικής εποχής, με πολλά περιστατικά αλκοολισμού και δεν αποτελεί έκπληξη ότι υπάρχουν επίσης πολλές περιπτώσεις ενδοοικογενειακής βίας. Με κάλεσαν να εξερευνήσω την περιοχή και να δω μόνη μου τι θα μπορούσε να βγει από την έρευνά μου, και νομίζω ότι αυτό που έμεινε ανεξίτηλο στη μνήμη μου είναι το συγκεκριμένο μοτίβο ενδοοικογενειακής βίας. Το σημαντικότερο, πιστεύω, όταν ασχολείσαι με τη φωτογραφία ντοκιμαντέρ είναι να σέβεσαι το άτομο και την ιδιωτικότητά του. Πρέπει να δεις τι είναι κατάλληλο και τι όχι και πού πρέπει να βρίσκεσαι για να μην επιβληθείς στον άλλον. Η συγκεκριμένη σειρά σου δίνει την αίσθηση ότι υπήρχε μια συνεργασία με τα θύματα. Άρχισα να παίρνω δηλώσεις και μετά συνεργάστηκα με τους ανθρώπους για τη δημιουργία ενός βιβλίου, προκειμένου να παρουσιάσω διαφορετικές πτυχές των ιστοριών τους.
Αυτός είναι ο λόγος που επιλέγετε να συνδυάζετε τη φωτογραφία με άλλα εικαστικά μέσα (κολάζ, βίντεο, ηχητικά ντοκουμέντα, έγγραφα);
Οι μαρτυρίες ήταν εξαρχής μέρος της δουλειάς μου. Όταν ξεκίνησα να φωτογραφίζω στα 70s στρίπερ στα καρναβάλια, ήθελα η κάθε γυναίκα να έχει τη δική της φωνή. Γι’αυτό και τις ηχογραφούσα, κατέγραφα το περιβάλλον γύρω τους, ακόμα και τα αφεντικά τους.
Και σίγουρα έχει μεγαλύτερο αντίκτυπο ο τρόπος που παρουσιάζετε τα έργα σας, αντί να δημοσιεύετε απλώς μια φωτογραφία που δείχνει μια κακοποιημένη γυναίκα.
Ακριβώς, γι’αυτό η πρακτική μου δεν αφορούσε ποτέ μια φωτογραφία που στέκεται μόνη της σε μια έκθεση, αλλά πώς η λήψη σχετίζεται με την ερευνητική διαδικασία και πώς μπορώ να παρουσιάσω αυτές τις ιστορίες ώστε να σεβαστώ τις γυναίκες. Το βιβλίο π.χ. για το "A Room of Their Own" είναι αποτέλεσμα διάφορων εργαστηρίων που έκανα με τις γυναίκες φωτογραφίζοντας τους χώρους τους. Μερικές φορές έγραφαν για τις ιστορίες τους, άλλες φορές ζωγράφιζαν. Όλα όσα βλέπεις στο βιβλίο είναι κομμάτια που αποκαλύπτουν τι κρύβεται μέσα στα δωμάτια των γυναικών. Δίνω πολύ έμφαση στα συμφραζόμενα για να κατανοήσει ο θεατής ένα τέτοιο περιστατικό. Ξέρω ότι συχνά η τεκμηρίωση και το ντοκιμαντέρ μπορούν να φανούν πολύ παθητικά. Όμως η τεκμηρίωση είναι η ερμηνεία των πληροφοριών που συγκεντρώνεις για να τις μοιραστείς, επομένως νομίζω ότι είναι πολύ σημαντικό να βρεις τη σωστή φόρμα για να αφηγηθείς μια ιστορία. Θέλω να δίνω στον κόσμο διαφορετικές μορφές προκειμένου να κατανοήσουν αυτό που βλέπουν. Πιο σημαντικό, όμως, είναι ότι θέλω να δίνω στον κόσμο την ελευθερία να πει με δικά του λόγια την ιστορία του.
Χρησιμοποιείτε την ίδια προσέγγιση σε πρότζεκτ που δεν αφορούν την ενδοοικογενειακή βία ή περιορίζεστε σε ένα μόνο εικαστικό μέσο;
Πολύ καλή ερώτηση. Στόχος μου είναι πάντα να αλλάζω την προσέγγιση, παίρνοντας ένα μέρος της οπτικής γλώσσας και να το χρησιμοποιώ για να επεκτείνω την αφήγηση που προσφέρει μια φωτογραφία. Μου είναι σημαντικό να δημιουργώ μια πλατφόρμα που μπορεί να δώσει φωνή στο υποκείμενο, να μιλήσει δηλαδή το άτομο. Έχω δείξει φωτογραφίες μαζί με βίντεο, τα οποία τραβήχτηκαν π.χ. δέκα χρόνια μετά και βλέπεις την αλλαγή που βίωσαν τα άτομα, ενώ παράλληλα έτσι ζωντανεύει το υποκείμενο, αντί να παραμένει "ακίνητο" μέσα στο φωτογραφικό πλαίσιο.
Υπάρχουν διαφορές ανάμεσα στα περιστατικά ενδοοικογενειακής βίας που ανακαλύψατε στο Black Country και σε εκείνα στο Σαν Φρανσίσκο;
Έχει ενδιαφέρον αυτό που ρωτάς. Νομίζω ότι αλλάζει κυρίως η αιτία. Στην Αγγλία (Black Country) παρατήρησα ότι η βία αφορούσε περισσότερο πολιτισμικές διακρίσεις, π.χ. ένας προσυμφωνημένος γάμος που δεν πήγε τόσο καλά. Στην Αμερική ήταν φυλετικό το ζήτημα, μια διαμάχη μεταξύ μαύρων και λευκών.
Περισσότερες πληροφορίες
Susan Meiselas. A Room of Their Own
Η Susan Meiselas καταγράφει εδώ και σχεδόν πέντε δεκαετίες φλέγοντα κοινωνικά και πολιτικά ζητήματα σε παγκόσμιο επίπεδο. Από πολέμους και παραβιάσεις των ανθρωπίνων δικαιωμάτων μέχρι θέματα γύρω από την πολιτιστική ταυτότητα και τη βιομηχανία του σεξ, το έργο της θέτει παράλληλα καίρια ερωτήματα σχετικά με την πρακτική του ντοκιμαντέρ και τη σχέση μεταξύ του φωτογράφου και του θέματός του. Η παρουσίαση στο ΕΜΣΤ αποτελείται από δύο έργα της Meiselas, που περιλαμβάνουν φωτογραφίες, προφορικές και γραπτές μαρτυρίες, κολάζ, αφίσες και βίντεο, και εστιάζουν στην ενδοοικογενειακή και οικογενειακή βία.
