3 137: "Θέλουμε να μετατοπίσουμε τη συζήτηση στο πώς οι μικρότερης κλίμακας ιστοριογραφίες μπορούν να λειτουργήσουν σαν χορωδία"

Αποτέλεσμα μακροχρόνιας μελέτης για καλλιτεχνικές πρακτικές και για έργα από τη δεκαετία του 1970 έως και σήμερα, ένα μέρος των οποίων αποτυπώθηκαν πριν μερικά χρόνια στο δημόσιο πρόγραμμα του 3 137, το βιβλίο "Μετά την έκρηξη ακούς ακόμα το φως" (επιμέλεια 3 137, εκδ. Paraguay, Παρίσι 2023) που κυκλοφόρησε στο τέλος της περασμένης χρονιάς και παρουσιάστηκε στο Εθνικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης (ΕΜΣΤ) σίγουρα αξίζει μια θέση στις βιβλιοθήκες όσων ενδιαφέρονται για τη σύγχρονη τέχνη, και όχι μόνο επειδή η σχετική βιβλιογραφία ούτως ή άλλως δεν είναι εξαντλητική. Σε μια εποχή που τα εγχειρήματα (αυτο)ιστοριογραφίας απασχολούν την καλλιτεχνική πρακτική, όχι μόνο στα εικαστικά, η απόπειρα των 3 137 να συνομιλήσει με τη γενιά του ‘70, η οποία από την εμβληματική έκθεση "Τα χρόνια της αμφισβήτησης: Η τέχνη του '70 στην Ελλάδα" του ΕΜΣΤ και μετά αποτελεί σημείο αναφοράς για διαφορετικά εγχειρήματα, έχει σημασία καθότι δοκιμάζονται πρακτικές όπως η αυτο-εκπαίδευση και η προφορική ιστορία, με την απελευθερωτική ματιά του.ης καλλιτέχνη.ιδας λειτουργώντας ενδυναμωτικά και καταφατικά: "Στο βιβλίο επιχειρούμε να ξεκινήσουμε τη συζήτηση για την δημιουργία ενός πλαισίου, να θέσουμε τα ερωτήματα που θεωρούμε καίρια και να μετατοπίσουμε τη συζήτηση από την αποσπασματικότητα και τις ελλείψεις στους τρόπους που μπορούν οι αφηγήσεις, οι συλλογές και οι μικρότερης κλίμακας ιστοριογραφίες να λειτουργήσουν σαν χορωδία". 

Ορίζετε το εγχείρημα της έκδοσης "Μετά την έκρηξη ακούς ακόμα το φως" ως μια απόπειρα αυτοεκπαίδευσης και αυτο ιστοριογραφίας. Πως αντιλαμβάνεστε αυτούς τους δύο όρους; Με ποιον τρόπο τοποθετήστε σε σχέση με τη γενεαλογία τους και τη θέση του.ης καλλιτέχνη.ιδας ως προς τη συγγραφή της ιστορίας με έναν διαφορετικό τρόπο απ’ ότι του.ης ιστορικού, όχι όμως πιθανόν λιγότερο σημαντικού; 
Ποιες προκλήσεις συνιστά για σας ένα τέτοιο εγχείρημα; Ειδικότερα σε μια εποχή που οι εξωθεσμικές πρωτοβουλίες και η συζήτηση για το self-instituting συναντά τη σταδιακή αποδιοργάνωση των δημοσίων θεσμών.

"Εστιάσαμε ξανά στο γεγονός ότι αυτό το πρότζεκτ προκύπτει από μια ομάδα καλλιτεχνών και όχι ιστορικών και ότι γεννήθηκε από την πρόθεση μας να έρθουμε σε επαφή με έναν χώρο που θα μπορούσε να λειτουργήσει σαν καταγωγή της προσωπικής και συλλογικής καλλιτεχνικής δραστηριότητας μας. Ήταν κομβικό το σημείο αυτό, μας απελευθέρωσε και μας οδήγησε στη φόρμα και την εξιστόρηση που έχει το βιβλιο σήμερα".

Η αυτοεκπαίδευση και αυτο ιστοριογραφία στο δικό μας εγχείρημα προκύπτει από την μεθοδολογία με την οποία κινηθήκαμε καθόλη τη διάρκεια του project αυτού από το 2016 μέχρι σήμερα. Ο τρόπος εργασίας μας αναπτυσσόταν σταδιακά μέσα από το υλικό που συναντήσαμε, τους ερευνητές και καλλιτέχνες και το δίκτυο ανθρώπων που δημιουργήθηκε και παράλληλα μέσα από πρακτικές ανάγκες που προέκυπταν στην υλοποίηση του βιβλίου. Χρειάστηκε να προσαρμοζόμαστε συνεχώς απέναντι στην έλλειψη επίσημων πηγών και κυρίως απέναντι στην περιορισμένη χρηματοδότηση. Είναι τόσο μεγάλα τα κενά στην ιστοριογραφία της σύγχρονης τέχνης που για καιρό, παράλληλα με ενδιαφέρον και περιέργεια, νιώθαμε μια υπέρμετρη ιστορική ευθύνη. Τα κενά μας οδηγούσαν συνεχώς στη διόγκωση του υλικού και στην επιθυμία να πούμε όσα περισσότερα γίνεται, να γίνει δηλαδή αυτή η ιστοριογραφική πράξη. Όταν όμως άρχισε ο κυκεώνας της εύρεσης χρηματοδότησης η επιθυμία αυτή μετατοπίστηκε στην άμεση ανάγκη να πούμε ότι μάθαμε και να μην αφήσουμε να χαθεί στη λήθη η δουλειά τόσο πολλών ανθρώπων.

Εκεί εστιάσαμε ξανά στο γεγονός ότι αυτό το πρότζεκτ προκύπτει από μια ομάδα καλλιτεχνών και όχι ιστορικών και ότι γεννήθηκε από την πρόθεση μας να έρθουμε σε επαφή με έναν χώρο που θα μπορούσε να λειτουργήσει σαν καταγωγή της προσωπικής και συλλογικής καλλιτεχνικής δραστηριότητας μας. Ήταν κομβικό το σημείο αυτό, μας απελευθέρωσε και μας οδήγησε στη φόρμα και την εξιστόρηση που έχει το βιβλιο σήμερα. Να πάρουμε την ευθύνη που  έχει η αφήγηση μιας ιστορίας, σε ιστορικό, κοινωνικό και πολιτικό επίπεδο, με ένα τρόπο που μας αναλογούσε και μας έδινε ελευθερία και ενδυνάμωση.

Δυστυχώς όπως αναφέρεις η αποδιοργάνωση των δημόσιων θεσμών είναι εμφανής και  είναι ιδιαίτερα σημαντικό να μην ξεχνάμε την ευθύνη της πολιτείας  για την στήριξη, προφύλαξη και συντήρηση της ιστορίας του σύγχρονου πολιτισμού. Όντως, μέρος του εγχειρήματος αυτού, προκύπτει από αυτή την έλλειψη του δημόσιου θεσμού. Οι ιδιωτικές πρωτοβουλίες είναι παραπάνω από σημαντικές αλλά η διεκδίκηση από τους δημόσιους φορείς δεν πρέπει να εγκαταλείπεται. Ταυτόχρονα θεωρούμε πολύ σημαντικό σε μια συζήτηση θεσμικής κριτικής να μην συγχέουμε το self instituting (αυτοθέσμιση) μικρών αυτοοργανωμένων πρωτοβουλιών με την διάλυση των δημόσιων θεσμων. Αντίθετα η θεσμοποίηση μικρών και μεσαίας κλίμακας πρωτοβουλιών ενδυναμώνει τον δημόσιο διάλογο, δημιουργεί εστίες συνάντησης και κοινωνικής συνοχής.

Η ασυνέχεια και η αποσπασματικότητα που χαρακτηρίζουν τον τρόπο που γράφεται η ιστορία της τέχνης στην Ελλάδα αλλά και την καλλιτεχνική εκπαίδευση έχουν επίδραση στο παραγόμενο έργο αλλά και στο στάτους των καλλιτεχνών. Τι πιστεύετε ότι θα μπορούσε να γίνει σχετικά; 

Πολύ συχνά δημιουργείται η αίσθηση πως η ενασχόληση με το παρελθόν είναι μια ακαδημαϊκή διαδικασία, πράγμα που στην μουσειακή πρακτική δεν είναι ακριβώς έτσι. Το πεδίο της σύγχρονης τέχνης πολύ συχνά ενδείκνυται για ενασχόληση με το παρελθόν με πολλούς τρόπους που αφορούν το σήμερα και μας ενδυναμώνουν. Μπορούμε να σκεφτούμε διάφορες εφαρμογές που πηγαίνουν από το ειδικό κοινό στο πλατύτερο. Για παράδειγμα μπορούμε να αναφέρουμε την ιδιοφυή εκτέλεση της ιδέας να στηθεί ξανά η έκθεση When attitude becomes form (Βέρνη 1969/Βενετία 2013) ή τoν τρόπο που παρουσιάζει την μόνιμη του συλλογή το μουσείο Reina Sofia στη Μαδρίτη όπως και την αφήγηση της κοινωνικής ιστορίας μέσα από έργα τέχνης στο μουσείο Van Abbe του Αϊντχόβεν. Αντίστοιχα βλέπουμε πρακτικές στον ελληνόφωνο χώρο από την έκθεση Π+Π=Δ (Ίδρυμα Δέστε, 1999), τις γενεαλογικές εκθέσεις καλλιτεχνών που έχει πραγματοποιήσει το ΕΜΣΤ, στο εγχείρημα της ΠΑΤ, Συμφωνία χωρίς αρχές. 

"Το πεδίο της σύγχρονης τέχνης πολύ συχνά ενδείκνυται για ενασχόληση με το παρελθόν με πολλούς τρόπους που αφορούν το σήμερα και μας ενδυναμώνουν."

Στο βιβλίο επιχειρούμε να ξεκινήσουμε τη συζήτηση για την δημιουργία ενός πλαισίου, να θέσουμε τα ερωτήματα που θεωρούμε καίρια και να μετατοπίσουμε τη συζήτηση από την αποσπασματικότητα και τις ελλείψεις στους τρόπους που μπορούν οι αφηγήσεις, οι συλλογές και οι μικρότερης κλίμακας ιστοριογραφίες να λειτουργήσουν σαν χορωδία. Μας ενδιέφερε η λογική του σμήνους, πως μεμονωμένες πράξεις είναι αυτοτελείς και συμπληρωματικές. Αυτό φαίνεται από την αρχιτεκτονική του βιβλίου το οποίο στήνεται πάνω σε διαφορετικές ενότητες που θέτουν ερωτήματα με ανοικτό χαρακτήρα, όπως: το ημερολόγιο, η συγγένεια, οι θεσμοί, η γυναικεία παραγωγή, ο πυρετός και η διάσωση του αρχείου. Όλα αυτά τα κεφάλαια απαρτίζονται από μικρές ιστορίες, κινήσεις, έργα, και πράξεις. Ταυτόχρονα, η έκδοση έχει και μια συσκευή ανάγνωσης, μία συλλογή κειμένων που προέρχονται τα περισσότερα από την ακαδημαϊκή έρευνα δημιουργώντας κάποιες γέφυρες με τον επιστημονικό λόγο και με τους κανόνες της επίσημης ιστορίας της τέχνης. 
Μετά από αρκετά χρόνια και πολλές δυσκολίες αυτή είναι η πρόταση στην οποία καταλήξαμε. Αυτό είναι ένα ενδεχόμενο σενάριο που θα μπορούσε να φέρει πιο κοντά αποσπάσματα και κενά και να τα συμπεριλάβει σε μία αφήγηση που δεν αλλοιώνει τα χαρακτηριστικά τους και δημιουργεί το έδαφος για μια πιο ολιστική και ολοκληρωμένη αντιμετώπιση της τέχνης στη χώρα μας.

"Υπάρχουν σώματα έργων από διάφορες καλλιτέχνιδες και καλλιτέχνες στην Αθήνα που ειναι σε νάρκη, αν όχι σε κίνδυνο. Είναι ένα ζήτημα που μας έχει απασχολήσει όταν διοργανώσαμε σχετική ημερίδα σε συνεργασία με το ΕΜΣΤ τον 2023. Θα μπορούσε να δημιουργηθεί, ένα δίκτυο estates στην πόλη, ένα αποκεντρωμένο σύστημα διάσωσης και ανάδειξης γνώσης και καλλιτεχνικού έργου το οποίο θα μπορουσε να διασώζει το έργο και να είναι ανοικτό στο κοινό, σαν μια διάσπαρτη αποθήκη. Γενικά η ιδέα και η φόρμα της αποθήκης είναι ένα ζήτημα που αφορά τον δυτικό κόσμο και θα είχε ιδιαίτερη εφαρμογή στην Αθήνα".

Σε εθνικό επίπεδο τώρα απομένουν να γίνουν πολλά, υπάρχει ανάγκη για τόνωση του γραπτού λόγου και της έρευνας μέσα από προγράμματα οικονομικής ενίσχυσης της θεσμικής και της ανεξάρτητης έρευνας. Τα τελευταία χρόνια παρατηρούμε την λειτουργία περισσότερων ανοικτών αρχειακών συλλογών, φαινόμενο που χρειάζεται να αναπτυχθεί περισσότερο. Αναμένουμε περισσότερες θεσμικές εκθέσεις που αντιμετωπίζουν το πρόσφατο παρελθόν σε σχέση με το σήμερα και την τωρινή καλλιτεχνική παραγωγή, πέρα απο μονογραφικά και αναδρομικά αφιερώματα που συμβαίνουν αρκετά. Τέλος ένα αρκετά σημαντικό ζήτημα είναι τα artists’ estates. Υπάρχουν σώματα έργων από διάφορες καλλιτέχνιδες και καλλιτέχνες στην Αθήνα που ειναι σε νάρκη, αν όχι σε κίνδυνο. Είναι ένα ζήτημα που μας έχει απασχολήσει όταν διοργανώσαμε σχετική ημερίδα σε συνεργασία με το ΕΜΣΤ τον 2023. Θα μπορούσε να δημιουργηθεί, ένα δίκτυο estates στην πόλη, ένα αποκεντρωμένο σύστημα διάσωσης και ανάδειξης γνώσης και καλλιτεχνικού έργου το οποίο θα μπορουσε να διασώζει το έργο και να είναι ανοικτό στο κοινό, σαν μια διάσπαρτη αποθήκη. Γενικά η ιδέα και η φόρμα της αποθήκης είναι ένα ζήτημα που αφορά τον δυτικό κόσμο και θα είχε ιδιαίτερη εφαρμογή στην Αθήνα.

Σε μεγάλο βαθμό τα όσα συνέβησαν στο πρόγραμμα "Μετά την έκρηξη ακούς ακόμα το φως” βασίζονται στην καλλιέργεια σχέσεων με μέλη της γενιάς του ‘70 και στο κατά πόσο τέτοιες σχέσεις, βιωματικές, θεωρητικές ή καλλιτεχνικές, μπορούν να διερευνηθούν/καλλιεργηθούν. Ήταν συνειδητή αυτή η απόπειρα;

Από την αρχή της δραστηριότητας του 3 137 το 2012, οι σχέσεις, οι συνεργασίες και το δίκτυο ανθρώπων που φτιάχναμε μέσα από τις πρακτικές μας ήταν πάντα στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος μας. Το 3 137 αποτελείται από τρεις αρκετά διαφορετικές προσωπικότητες. Αυτός ίσως ήταν και ο λόγος που από την αρχή θέλαμε να είμαστε πολύ ανοιχτοί με τα άτομα που καλούμε, να καλούμε ανθρώπους από διαφορετικά πεδία και να συνομιλούμε και με άτομα που δεν εμπλέκονται άμεσα με την τέχνη. Σε αυτό το πλαίσιο ήταν πολύ ξεκάθαρο στην εκκίνηση του προγράμματος για τη γενιά του 70 ότι μας ενδιέφερε η άμεση και φυσική επαφή με τις πρωταγωνίστριες του. Ήταν όχι μόνο συνειδητή αλλά και καταλυτική για το αποτέλεσμα του ό,τι κάναμε και παρουσιάσαμε. 

Γιατί επιμείνατε στην έκδοση του βιβλίου; Πώς το σχεδιάσατε; 

Από την αρχή υπήρχε η πρόθεση να δημιουργήσουμε, σε δεύτερο χρόνο, μετά τις εκδηλώσεις ένα έντυπο. Αυτή η πρόθεση ήταν και η κινητήρια δύναμη για να φτάσουμε εφτά χρόνια μετά να έχουμε στα χέρια μας την έκδοση.  Η ιστορία έχει πολλά επεισόδια, συνοψίζοντας μπορούμε να πούμε πως στην αρχή ήρθαμε αντιμετωποι με πολλά ζητήματα και ανοιχτά ερωτήματα που δεν είχαμε ακόμα οικειότητα μαζί τους και καθόλου ευχέρεια για να τα διαχειριστούμε. Αρχικά φανταζόμασταν μια πιο ημερολογιακή έκδοση σαν καταγραφή των εκδηλώσεων, ξεκινήσαμε να επεξεργαζόμαστε το υλικό που είχε προκύψει στην πρώτη φάση σε συνεργασία με την Κλέα Χαρίτου. Μαζί της είχαμε επιμεληθεί όλο το πρόγραμμα το 2016 και ετσι συνεχίσαμε να συλλέγουμε αρχειακό υλικό εικόνες και κείμενα. Για αρκετά χρόνια χρησιμοποιούσαμε την λέξη κατάλογος. Κάτι που δεν πιστεύουμε καθόλου σήμερα. Στην πρώτη αυτή φάση το υλικο είχε πολύ μεγάλο όγκο. Είχαμε ξεπεράσει τις 300 σελίδες. Αυτό σίγουρα μας παρέλυσε. Αντιλαμβανόμασταν πως κάτι τέτοιο είναι ανοικονόμητο. 

Κάπου εκεί εμφανίστηκε η πρόταση από τον εκδότη Thomas Boutoux. O Thomas είχε συνιδρύσει τον χώρο castillo corrales στο Παρίσι. Μας πρότεινε λοιπόν η έκδοση να γίνει σε συνεργασία με τον εκδοτικό οίκο paraguay άπογονο του castillo corrales. Οι συζητήσεις μαζί του τότε έπαιξαν καθοριστικό ρόλο. Κατά την διάρκεια του lockdown επανεκκινήσαμε τη συζήτηση και βάζοντας προτεραιότητες προσπαθήσαμε να βρούμε λύσεις. Είχαμε την ωριμότητα να επιμεληθούμε το υλικό με ριζοσπαστικό τρόπο και να αρχίσουμε να αλλάζουμε την αφήγηση και να φτιάχνουμε mood boards και προσχέδια. Η εύρεση χρηματοδότησης είχε πολύ υψηλή δυσκολία. Μετά από αρκετές προσπάθειες, επικοινωνίες και αιτήσεις σε πολλά ιδρύματα  και ιδιώτες σε ελλάδα και εξωτερικό είχαμε την σημαντική υποστήριξη του Ιδρύματος Κωστόπουλου που αποτελεί και τον βασικό χρηματοδότη του βιβλίου. Η συνεργασία με τον Ίδρυμα και την διευθύντρια του Ειρήνη Οράτη ηταν πολυτιμη, είχε ζωτική σημασία.

Στη συνέχεια ήρθε η υποστήριξη του Γεράσιμου Γιαννόπουλου καθώς και κάποιες μικρότερες άλλες πηγές. Η προσπάθεια εύρεσης χρηματοδότησης του βιβλίου έγινε αναπόσπαστο κομμάτι της αυτο εκπαιδευτικής διαδικασίας. Αναδρομικά αντιλαμβανόμαστε πως επιμείναμε επειδή θέλαμε να δημιουργήσουμε μια βιβλιογραφική αναφορά και θέλουμε να πιστεύουμε πως καταφέραμε να φτιάξουμε μια έκδοση που μπορεί να αφορά και κοινό περα απο το στενό κόσμο της τέχνης. Ο σχεδιασμός ηταν η πιο δυναμική διαδικασία μιας και άλλαζε συνέχεια από το υλικό, την ερευνα, την στάση και τις προτεραιότητες μας. Βασικά όμως άλλαξε απο το budget. Σε αυτη την διαδικασία κεντρικό ρόλο παίζει ο Πανος Παπαναγιώτου οπου μαζί του κατασκευάσαμε την αρχιτεκτονική του υλικού και εκείνος ανέλαβε να μας συμβουλεψει και να σχεδιάσει το βιβλίο με αφοσίωση, πίστη και ενθουσιασμό.

Ποιο είναι το σημαντικότερο που αποκομίσατε από αυτή τη διαδικασία, από τη μία του προγράμματος και από την άλλη του βιβλίου;

Για εμάς ήταν μια πολύ εντυπωσιακή εμπειρία να ανακαλύπτουμε σιγά σιγά μια άγνωστη, ή καλύτερα μη προσβάσιμη σε εμάς ιστορία. Η μια καλλιτέχνιδα να μας στέλνει στην άλλη και η επόμενη σε ένα χώρο και μια ιστορικό τέχνης, να επισκεπτόμαστε σπίτια - μουσεία και εργαστήρια - αποθήκες - αρχεία. Αυτό συνεχίστηκε για πολλά χρόνια από το 2016 μέχρι το 2023 για να καλυφθούν οι ανάγκες του βιβλίου και είχε πολύ ενδιαφέρον να έχουμε με αυτό τον τρόπο πρόσβαση στην άγραφη ιστορία. Μας κάνει εντύπωση ακόμα και σήμερα πόσο άγνωστα είναι καποια πράγματα τα οποία για εμάς πέρασαν από την άγνοια στην εγγύτητα και την οικειότητα. Η υπομονή, η πίστη στο δίκτυο και τους ανθρώπους μπορεί να σε φέρει σε απροσδόκητα και συναρπαστικα σημεία. Το έργο των καλλιτεχνών και οι δράσεις που απαιτούνται για την διάσωση του είναι πηγή έμπνευσης. 

Πως σκεφτήκατε γύρω από την έννοια του συμβάντος; Ποιά συμβάντα κρατάτε από την επαφή σας με τη γενιά που μελετήσατε και ποιά θα λέγατε ότι χαρακτηρίζουν (σας ενδιαφέρουν κυρίως ως προς) τα χρόνια που δραστηριοποιείστε στο χώρο; 

Είναι πολύ δύσκολο να στήσεις την σκέψη σου για ένα συμβάν που δεν έχεις ζήσει. Ίσως όλο το βιβλίο να αντλεί δύναμη για να γίνει πράξη και από αυτό, από μια ενόρμηση για να συναντήσουμε ποιότητες και γεγονότα από το παρελθόν. Τώρα σχετικά με αυτά που έχουμε δει και έχουν διαδραματιστεί τα τελευταία χρόνια, σίγουρα ξεχωρίζουμε την Μπιενάλε Αγορά, όποιο έχει βρεθεί εκεί μπορεί να καταλάβει, και σίγουρα τα πρότζεκτ ραδιοφώνου που εχουμε κανει με το 3 137 το 2014, το 2018 και το 2020.

Ένα από τα πιο ενδιαφέροντα κείμενα στη Συσκευή Ανάγνωσης του βιβλίου είναι η εξιστόρηση του Εμμανουήλ Μαυρομάτη για τις διεργασίες εντός της ομάδας "Διαδικασίες/ Συστήματα” για όσα ανεκδοτολογικά αναφέρει ή και δεν αναφέρει, λαμβάνοντας υπόψη και το πως κατασκευαζουμε πάντα σε ένα βαθμό την ιστορία μας και τη μνήμη μας. Δεν σκεφτήκατε να εξερευνήσετε περισσότερο τις μεθόδους της προφορικής ιστορίας στο εγχείρημα αυτό; Η να τις φέρετε στο φως; 

Η προφορική ιστορία έχει μεγάλο μέρος στο βιβλίο όπως ήταν και στον πυρήνα των εκδηλώσεων στο 3 137 τον Δεκέμβριο του 2016. Έτσι δημιουργήθηκε αυτή η έκδοση και όταν αναφερόμαστε σε αυτοεκπαίδευση, μέρος αυτής της σκέψης οφείλεται στην καταγραφή της προφορικής ιστορίας, από άνθρωπο σε άνθρωπο και την καταγραφή αυτών των συνομιλιών. Ίσως όχι κυριολεκτικά με την έννοια της καταγραφής, αλλά της απεικόνισης του σχεσιακού αυτού δικτύου που ουσιαστικά χτίζει την ιστορία και απεικονίζει την δραστηριότητα της εποχής. Το κείμενο του Μαυρομάτη είναι μια επιμελημένη απομαγνητοφώνηση της ομιλίας που έκανε το 2016 στο 3 137.  Αντίστοιχα δουλεύτηκαν και άλλα κείμενα που αναφέρονται στις εκδηλώσεις του 16, όπως η στρογγυλή τράπεζα με αφορμή το έργο του Θόδωρου ή το κείμενο της Εβίτας Τσοκάντα που γράφει για την εμπειρία της ως περφόρμερ στο έργο του Γιώργου Σαπουντζή. 

Μπορούμε να ξαναδούμε σήμερα τους προβληματισμούς και τα διακυβεύματα του ‘70 χωρίς νοσταλγία ή συναισθηματική φόρτιση; 

Η γενιά του ‘70 διεθνώς έθεσε ερωτήματα που μόνο νοσταλγικά δεν ακούγονται. Είναι επίκαιρα ακόμα και αν έχουν πια μια μεγάλη ιστορία "απαντήσεων”. Τα άτομα που είναι ενεργά εκείνη την περίοδο είναι από τα πρώτα που προβληματίζονται για τον ρόλο του κοινού στη θέαση των έργων και εισάγουν το φυσικό σώμα μέσα από την περφόρμανς. Πρώτα τότε αρχίζει να συζητείται η τέχνη με όρους εργασίας όπως και να εξετάζεται ο ρόλος των θεσμών (εμπορικών και μη) στην ανάγνωση των έργων. 
Φυσικά, οποιοδήποτε κοίταγμα στο παρελθόν είναι δύσκολο να μην έχει και λίγη νοσταλγία ή συναισθηματική φόρτιση. Το σημαντικό είναι να μην ρομαντικοποιούνται καταστάσεις αφήνοντας απ έξω τον κριτικό λόγο που έχει δημιουργηθεί μετέπειτα, όπως για παράδειγμα την αναγνώριση πατριαρχικών μοτίβων που εννοείται είναι παρόντα και κυρίαρχα και στην δεκαετία του ‘70. 

Βλέποντας ορισμένους.ες από τους.ις παρευρισκόμενους.ες στην παρουσίαση του βιβλίου στο ΕΜΣΤ αναρωτιόμουν γιατί δεν ακούμε από αυτούς συχνότερα.
Θυμάμαι ότι μια απόπειρα συζήτησης παλιότερα στο μουσείο είχε προκαλέσει έντονη αντιμαχία με νεότερους καλλιτέχνες. Γιατί πιστεύετε ότι αυτή η γενιά δεν έχει εμπλακεί σε έναν πιο οργανικό διάλογο με τις νεότερες σε επίπεδο και παρουσίας στη δημόσια σφαίρα; 

Η καλλιτεχνική κοινότητα φέρει ένα διαγενεακό τραύμα και αντιμετωπίζει ένα ζήτημα ταυτότητας. Το τραύμα έχει να κάνει με την έλλειψη ορατότητας στην κοινωνία και φαίνεται από το διαχρονικό αίτημα για το μουσειο, την επιθυμία για αναγνώριση στο εξωτερικό, την παγιωμένη έλλειψη χρηματοδότησης και τα ανύπαρκτα εργασιακά δικαιώματα. Οι δυσκολίες αυτές είναι σημαντικά εμπόδια. Ταυτόχρονα ο διάλογος και η επαφή ανάμεσα σε διαφορετικές γενιές καλλιτεχνών έχει πάρα πολλές προϋποθέσεις οι οποίες δεν υπάρχουν. Είναι κάτι πολύ απαιτητικό, ακόμα και στο δικό μας παραθεσμικό εγχείρημα η προσπάθεια για να γίνει πράξη ο διάλογος αυτός είναι τεράστια.

Η έρευνα της Δανάης Γιαννόγλου ειδικά για την έκδοση που αρχειοθετεί ανεξάρτητες πρωτοβουλίες από το 70 μέχρι πρόσφατα αποτελεί σημαντική συνεισφορά. Με ποιον στόχο προέκυψε; Ποιες "εκλεκτικές συγγένειες” με την γενιά του ‘70 ανέδειξε τελικά για σας το όλο εγχείρημα του Μετά την έκρηξη…; 

Το κεφάλαιο αυτό, είναι το μόνο που προστέθηκε στο τέλος της έρευνας, και αφού είχαμε οργανώσει το υλικό. Είναι μια νέα ανάθεση, έγινε το 2023 και λειτουργεί για εμάς ως μια ανασκαφή σε αυτό που το 3 137 είναι ή έχει φανταστεί ότι είναι ή μπορεί να γίνει. Είναι η δική μας, ως καλλιτεχνική πρωτοβουλία, καταγωγική ερώτηση και αναζήτηση συγγενειών. Στοχεύει μάλλον ποιητικά στην συνύπαρξη όλων αυτών των προσπαθειών σε μια κοινή ιστορική καταγραφή. Ίσως είναι και η επιθυμία να έρθει στο προσκήνιο και να αναγνωριστεί η μη ορατή υπεραξία των καλλιτεχνικών πρωτοβουλιών. Σε μια πρόσφατη συζήτηση με την Δανάη Γιαννόγλου η ίδια επισήμανε πως αν κάτι ενώνει διαχρονικά τις περισσότερες πρωτοβουλίες είναι μια ανάγκη αυτοδιαχείρισης των ζητημάτων που οι εκάστοτε ομάδες θωρούν σημαντικά.
Νομίζουμε εκεί κάπου βρίσκεται και η μεγαλύτερη συγγένεια. 

Το 3 137 έχει υπάρξει το πιο εμβληματικό και επιδραστικό artist run project space των τελευταίων δεκαετιών, ενώ εσείς ως προσωπικά ως εικαστικοί δραστηριοποιήστε στην εποχή των ιδρυματων που έχουν θέσει νέα δεδομένα στην εικαστική παραγωγή. Πως βλέπετε πίσω την πορεία σας και τις ευρύτερες εξελίξεις στη χώρα/πόλη μες σε αυτά τα χρόνια σε σχέση κυρίως με την ανεξαρτητη καλλιτεχνική παραγωγή, το αποτύπωμα και τη βιωσιμότητά της; Ποιο είναι σήμερα το στάτους του εγχειρήματος και που προσανατολίζεται; 

Η αλήθεια είναι ότι το 3 137 ξεκίνησε το 2012 όταν στην πόλη υπήρχαν ελάχιστες αντίστοιχες πρωτοβουλίες και τα ιδιωτικά ιδρύματα δεν είχαν καν εμφανιστεί. Από την πρώτη στιγμή αντιληφθήκαμε ότι υπάρχει ανάγκη για χώρους συνεύρεσης, ανοιχτά στούντιο, τέχνη προτεινόμενη από την μεριά των δημιουργών και παραγωγών. Αυτό επιβεβαιώθηκε και με το πόσο πολύ αναπτύχθηκε η ανεξάρτητη καλλιτεχνική παραγωγή τα επόμενα χρόνια. Παρόλα αυτά, η δική μας εμπειρία λέει ότι η βιωσιμότητα αυτών των χώρων δεν μπορεί μακροπρόθεσμα να εξασφαλιστεί. Λείπει η χρηματοδότηση που αφορά λειτουργικά έξοδα ή που δίνεται με ορίζοντα διετίας/τριετίας ώστε να μπορείς να σχεδιάζεις το πρόγραμμα, να αναζητάς επιπλέον χρηματοδοτήσεις και να μην καταλήγεις να τρέχεις πίσω από δυσλειτουργικά χρονοδιαγράμματα. 

Είναι λοιπόν σημαντικό να αναγνωρίζουμε πως μέσα σε ένα όχι εύκολο πλαίσιο, οι ανεξάρτητες πρωτοβουλίες όχι μόνο έχουν παρουσιάσει στη πόλη τέχνη που δεν συναντάς στους υπόλοιπους χώρους (γκαλερί, μουσεία, πινακοθήκες), αλλά έχουν συχνά προκαλέσει συζήτηση για δύσκολα και επίκαιρα θέματα όπως και έχουν υποστηρίξει και δημιουργήσει μια οικονομία που μέχρι πρόσφατα ήταν ανύπαρκτη. Εχουν δημιουργήσει ενα momentum και εχουν μαγνητισει την διεθνη κοινότητα πολλές φορές.

Το 3 137 είναι ένας μη κερδοσκοπικός οργανισμός μικρής κλίμακας. Παρότι κατά καιρούς έχουμε σκεφτεί διάφορα μοντέλα εξέλιξης του, παραμένουμε σε αυτό για λόγους που από τη μια αφορούν το διττό μας ρόλο ως εικαστικοί και παραγωγοί και τον χρόνο που απαιτούν οι δύο δουλειές και από την άλλη για λόγους που σχεδόν επιβάλλονται από το χρηματοδοτικό πλαίσιο (εγχώριο και ευρωπαϊκό). Σίγουρα όμως είναι και μια επιλογή, πιστεύουμε ότι ο αντίκτυπος μπορεί να ειναι ουσιαστικος με ποιοτικά κριτήρια και οχι να εστιάζει σε μεγάλα νούμερα και ποσοστά.

Παράλληλα, και με την εμπλοκή σας στην ίδρυση του σωματείου εργαζομένων στη σύγχρονη τέχνη, ποιες θεωρείτε τις πιο επείγουσες διεκδικήσεις/ διακυβεύματα;
Ειδικότερα ως προς τις δίκαιες αμοιβές αλλά και τη χρηματοδότηση της εικαστικής, εκδοτικής και επιμελητικής παραγωγής αλλά και της βιωσιμότητας των ανεξάρτητων χώρων ποια είναι αυτή τη στιγμή τα πιο επείγοντα ζητήματα και τι είδους μέτρα θα μπορούσαν να ληφθούν σχετικά σε επίπεδο πολιτείας αλλά και Δήμου π.χ.; 

"Στο χώρο των εικαστικών η αμοιβή είναι κάτι που ακόμα πρέπει οι εργαζόμενες να διαπραγματευτούν. Όχι μονο το ύψος της αμοιβής αλλά πολύ συχνά ακόμα και την ύπαρξη της. Συχνά δημόσιοι οργανισμοί απαντούν ότι δεν υπάρχει πρόβλεψη για αμοιβή και ούτε γραφειοκρατική αιτιολόγηση στα βιβλία τους που να τους επιτρέπει να μας την δώσουν".

Στο χώρο των εικαστικών η αμοιβή είναι κάτι που ακόμα πρέπει οι εργαζόμενες να διαπραγματευτούν. Όχι μονο το ύψος της αμοιβής αλλά πολύ συχνά ακόμα και την ύπαρξη της. Συχνά δημόσιοι οργανισμοί απαντούν ότι δεν υπάρχει πρόβλεψη για αμοιβή και ούτε γραφειοκρατική αιτιολόγηση στα βιβλία τους που να τους επιτρέπει να μας την δώσουν. Έτσι ακόμα και αν βρεθεί ένα πόσο, αυτό μπλέκεται μέσα στα χρήματα παραγωγής (αν υπάρχουν και αυτά) και γενικά η δουλειά καταλήγει να μένει σχεδόν αόρατη. Οπότε ο δρόμος είναι μακρύς. Χρειάζεται ένα αμοιβολόγιο το οποίο θα αποτελέσει ένα συμβουλευτικό και διαπραγματευτικό εργαλείο για όλα τα εργαζόμενα άτομα. Ταυτόχρονα η επικύρωση του μέσα από μνημόνια συνεργασίας με οργανισμούς μπορεί να ισχυροποιήσει την ύπαρξη του ακόμα και αν δεν υπάρχει νομική δέσμευση. 
Οι κρατικές χρηματοδοτήσεις που αφορούν τα σύγχρονα εικαστικά στην χώρα είναι ελλιπείς, δεν έχουν πρόβλεψη για επιδότηση έρευνας, προσωπικού έργου και ότι αφορά τους μη κερδοσκοπικούς οργανισμούς ο σχεδιασμός είναι δυσλειτουργικός και χωρίς στρατηγική. 
Η πολιτεία πρέπει να υποστηρίξει το δημιουργικό εργατικό δυναμικό της χώρας αναγνωρίζοντας ότι αποτελεί μια εργασιακή ομάδα με ιδιαίτερα χαρακτηριστικά, η οποία δημιουργεί υπεραξία και έχει μεγάλο κοινωνικό αντίκτυπο και επηρεάζει σημαντικά την οικονομία της χώρας. Τόσο η επιμελητική εργασία όσο και η καλλιτεχνική χαρακτηρίζονται από εποχικότητα, από μεγάλα διαστήματα έρευνας που δύσκολα προ υπολογίζονται ειδικά όταν είσαι  αυτοαπασχολούμενος  
Επιπλέον, σε επίπεδο δήμου δεν υπάρχει σχεδιασμός και οικονομική στήριξη ενώ είναι κάτι που θα μπορούσε να ενισχύσει την κοινότητα. Υπάρχουν πάρα πολλά εφαρμοσμένα εργαλεία από ευρωπαϊκούς δήμους (όπως ο φόρος ενος ευρώ από κάθε κράτηση στο airbnb και άλλα) που θα μπορούσαν να εφαρμοστούν άμεσα. Πολλές χώρες έχουν αναγνωρίσει εδώ και χρόνια τις ιδιαιτερότητες του κλάδου και έχουν θεσμοθετήσει επιδόματα, επιχορηγήσεις, οικονομικά βραβεία, χορηγικα προγράμματα και ασφαλιστικές ελαφρύνσεις  

Προς τα που κοιτάτε για το επόμενο πρότζεκτ σας; 

Αυτή τη στιγμή μας ενδιαφέρει να ταξιδέψει και να παρουσιαστεί το βιβλίο σε όσο το δυνατόν μεγαλύτερο κοινο σε διαφορετικές γεωγραφίες. Θέλουμε να συνεργαστούμε με ανθρώπους που εκτιμάμε το έργο τους. Ανάλογα με το μέγεθος της χρηματοδότησης που θα συγκεντρώσουμε, το επόμενο πρότζεκτ έρχεται, σε συνέχεια προηγούμενων έργων, και αφορά την πόλη της Αθήνας και τις πιο πρόσφατες αλλαγές στο τοπίο και την ιστορίας της σε σχέση με το φαινόμενο του ακραίου εξευγενισμού που βιώνει τα τελευταία χρόνια.

Η έκδοση "Μετά την έκρηξη ακούς ακόμα το φως" διατίθεται στο βιβλιοπωλείο του ΕΜΣΤ καθώς και στα βιβλιοπωλεία ADAD, Σπόρος, Free Thinking Zone και Dolce, από το οποίο και θα παραγγέλνεται και ηλεκτρονικά σύντομα.