"Στη σκιά": Οι επιμελητές της έκθεσης μιλούν για τις Ελληνίδες καλλιτέχνιδες που αξίζει να γνωρίσουμε

Η μεγάλη σπονδυλωτή έκθεση "Στη σκιά", που παρουσιάζεται από 26/9 στην Πινακοθήκη του Δήμου Αθηναίων, εξετάζει τη γυναικεία συμβολή στην τέχνη του 20ού αιώνα. Περιλαμβάνει έργα από συνολικά 120 ζωγράφους και γλύπτριες γεννημένες μεταξύ 1871 και 1941, από τη Θάλεια Φλωρά-Καραβία έως την Όπυ Ζούνη. Στο πρώτο μέρος του εκθεσιακού τρίπτυχου, περιλαμβάνονται έργα από καλλιτέχνιδες που γεννήθηκαν μεταξύ 1871 και 1910. Εδώ συναντάμε πρωτοπόρους που έδρασαν το πρώτο μισό του 20ού αιώνα και είχαν σημαντική παρουσία στον Μεσοπόλεμο, όπως η Μαρία Ιγγλέση, η Σοφία Λασκαρίδου, η Μαρία Λύτρα, η Κούλα Στεφάνου, η Αθηνά Ταρσούλη, η Φιφή Τσίλλερ, η Αγγελική Χατζημιχάλη, αλλά και δημιουργούς που άφησαν ισχυρό αποτύπωμα τις δεκαετίες 1950 και 1960, όπως η Λιλή Αρλιώτη, η Κούλα Μαραγκοπούλου, η Αγλαΐα Παπά και η Σελέστ Πολυχρονιάδη. Ξεχωρίζουν επίσης τρεις ιδιαίτερες περιπτώσεις αυτοδίδακτων ζωγράφων (Έφη Μιχελή, Ιουλία Παπανούτσου, Ελένη Πρεβεζάνου-Λελέκου), μια ψηφιδωτή σύνθεση της Έλλης Βοΐλα, οι ρακογραφίες της ηθοποιού Σωτηρίας Ιατρίδου και οι ανθογραφίες της Μαρίνας Χαϊκάλη-Σκαρλάτου.

Την επιμέλεια της έκθεσης υπογράφουν ο Χριστόφορος Μαρίνος, ιστορικός τέχνης, επιμελητής εκθέσεων και δράσεων του ΟΠΑΝΔΑ και η Κάλλη Πετροχείλου, εικαστικός και έφορος της Πινακοθήκης Δήμου Αθηναίων. Η έκθεση πραγματοποιείται με τη συμβολή του συντηρητή έργων τέχνης της Πινακοθήκης Κώστα Νικάκη.

Οι δύο επιμελητές γράφουν για τις σπουδαίες δημιουργούς που ξεχωρίζουν στην έκθεση

"Τα μεγάλα ονόματα της έκθεσης είναι αναμφισβήτητα η Θάλεια Φλωρά-Καραβία και η Σοφία Λασκαρίδου. Τα έργα τους βρίσκονται σε σημαντικές δημόσιες συλλογές. Το 1980 η Εθνική Πινακοθήκη διοργάνωσε αναδρομική έκθεση της Αγλαΐας Παπά και μάλιστα όσο η ίδια ήταν ακόμα εν ζωή. Η γκαλερί Νέες Μορφές εξέδωσε το 2008 μια μονογραφία για τη Σελέστ Πολυχρονιάδη. Τα τελευταία χρόνια πραγματοποιήθηκαν εκθέσεις για τη Μαρία Ιγγλέση και την Κούλα Μαραγκοπούλου, στη Δημοτική Πινακοθήκη Μυκόνου και στο Μουσείο Μπουζιάνη αντίστοιχα. Και σίγουρα, μετά την πρόσφατη έκθεση του Μουσείου Μπενάκη, το όνομα της φωτογράφου Nelly’s (Έλλη Σουγιουλτζόγλου-Σεραϊδάρη) ηχεί οικεία. Πόσοι όμως γνωρίζουν το ζωγραφικό έργο της πρωτοπόρου λαογράφου Αγγελικής Χατζημιχάλη; Ή της Αθηνάς Ταρσούλη, που κι αυτή άφησε παρακαταθήκη σημαντικές λαογραφικές μελέτες; Πολλές από τις συμμετέχουσες καλλιτέχνιδες συνεργάστηκαν με το Λύκειο των Ελληνίδων και παρουσίασαν εκεί τη δουλειά τους: η Ερατώ Ασπρογέρακα, η Μαρία Βουκίδου (περισσότερο γνωστή για τις κούκλες της), η Ελένη Γεωργαντή, η Τζένη Λύμπερ-Αργυρού, η Αγγελική (Κούλα) Στεφάνου και η Ιωσηφίνα (Φιφή) Τσίλερ, κόρη του αρχιτέκτονα Ερνστ Τσίλερ και της πιανίστας Σοφίας Δούδου. 

Η Φιφή Τσίλερ (1885-1965) ήταν παντρεμένη με τον ζωγράφο και αγιογράφο Δημήτριο Δήμα. Η Πινακοθήκη του Δήμου Αθηναίων διαθέτει δύο έργα της, μία ελαιογραφία με αλληγορικό θέμα και ένα τοπίο που απεικονίζει το Μέγαρο Δουκίσσης Πλακεντίας, όπου στεγάζεται το Βυζαντινό Μουσείο. Από την άλλη, η Μαρία Χορς (1889-1975) ήταν παντρεμένη με τον πολύ σημαντικό ζωγράφο του Μεσοπολέμου Νίκο Λύτρα. Η Χορς είναι περισσότερο γνωστή από το πορτρέτο που της είχε φιλοτεχνήσει ο σύζυγός της το 1916 (ανήκει στην Εθνική Πινακοθήκη) και το οποίο δικαίως θεωρείται ένα από τα καλύτερα έργα της μοντέρνας ελληνικής τέχνης. Μία πολύ ωραία προσωπογραφία (1927) της Αμαλίας (Λιλής) Αρλιώτη μάς έχει δώσει και ο ζωγράφος Έκτωρ Δούκας. 

Πολλές καλλιτέχνιδες της έκθεσης ήταν παντρεμένες με γνωστούς δημιουργούς ή πολιτικούς: η Αρλιώτη με τον οικονομολόγο και πολιτικό Κάρολο Αρλιώτη, η Ασπρογέρακα με τον ζωγράφο και καθηγητή Νικόλαο Ασπρογέρακα, η ψηφιδογράφος Έλλη Βοΐλα με τον αρχιτέκτονα Κίμωνα Λάσκαρη, η Γεωργαντή με τον γλύπτη Νικόλαο Γεωργαντή, η Ελένη Ζογγολοπούλου με τον γλύπτη Γιώργο Ζογγολόπουλο, η Λύμπερ-Αργυρού με τον ζωγράφο Ουμβέρτο Αργυρό, η Μαραγκοπούλου με τον ποιητή Μιχάλη Κατσαρό, η Έφη Μιχελή με τον αρχιτέκτονα και θεωρητικό Παναγιώτη Μιχελή, η Ιουλία Παπανούτσου με τον γνωστό παιδαγωγό και δοκιμιογράφο Ευάγγελο Παπανούτσο. Η ζωγράφος και πιανίστα Θάλεια Διπλαράκου (αδερφή της Μις Ελλάς και Μις Ευρώπη 1930, Αλίκης Διπλαράκου) ήταν αρραβωνιασμένη για ένα διάστημα με τον πρωθυπουργό Γεώργιο Κονδύλη. Υπάρχουν μάλιστα και φωτογραφίες της Nelly’s οι οποίες απαθανατίζουν το ερωτευμένο ζεύγος. 

Η ζωγράφος Ίρα Οικονομίδου (1909-1997) ήταν η μητέρα της ηθοποιού και θεατρικής συγγραφέα Ξένιας Καλογεροπούλου, ενώ η Ελένη Πρεβεζάνου-Λελέκου (1902-1990) ήταν η μητέρα της ηθοποιού Ειρήνης Παπά και γιαγιά του σκηνοθέτη Μανούσου Μανουσάκη. Όπως η Μιχελή και η Παπανούτσου, έτσι και η Λελέκου ήταν αυτοδίδακτη. Εμπνεύστηκε από την αρχαία ελληνική μυθολογία και από σκηνές της καθημερινής ζωής, λ.χ. από το καρναβάλι της Πάτρας. Η ίδια έλεγε ότι ήταν ρυπαρογράφος, δηλαδή ζωγράφος ποταπών και μηδαμινών πραγμάτων. 

Ιδιαίτερη περίπτωση αποτελεί η ηθοποιός Σωτηρία Ιατρίδου (1901-1985). Έπαιξε σε ταινίες όπως "Ο κακός δρόμος" (1933) και "Η φωνή της καρδιάς" (1942), ενώ ασχολήθηκε και με τη μουσική. Δικές της συνθέσεις είναι τα γνωστά τραγούδια "Ακόμα ένα ποτηράκι" και "Σεβιλιάννα". Η Ιατρίδου ασχολήθηκε κυρίως με το είδος της ρακογραφίας, έφτιαχνε δηλαδή έργα με κολλάζ υφασμάτων. Ξεχωριστή περίπτωση ήταν και η "ζωγράφος-μέντιουμ" Μαρίνα Χαϊκάλη-Σκαρλάτου (1908-1950), η οποία ήταν μέλος της Εταιρείας Ψυχικών Ερευνών του Άγγελου Τανάγρα. Η Σκαρλάτου, που καταπιάστηκε με την ανθογραφία, συμμετείχε ενεργά στα τηλεπαθητικά πειράματα της ομάδας.

Πίσω από κάθε όνομα κρύβεται και μια ιστορία. Αναζητώντας περισσότερες πληροφορίες για τη Δώρα Γραφειάδου (1908-1939), ανακαλύψαμε ότι σπούδασε στην ΑΣΚΤ στο Εργαστήριο του Γιάννη Κεφαλληνού. Φαίνεται πως ήταν ιδιαίτερα ταλαντούχα, γιατί εισήχθη στη σχολή στα δεκαπέντε της. Ήταν ο νεανικός έρωτας του Κύπριου ζωγράφου -και συμφοιτητή της- Τηλέμαχου Κάνθου. Δυστυχώς πέθανε νεότατη, μόλις στα τριάντα της. Από ένα κείμενο της Έλλης Αλεξίου μάθαμε ότι η Μικρασιάτισσα ζωγράφος Παλλάς Στρογγύλη ήταν η αδελφή της Σεμέλης Στρογγύλη, που είχε αρραβωνιαστεί τον Φώτη Κόντογλου. Περιττό να πούμε ότι τα ονόματα των δύο αυτών καλλιτέχνιδων δεν υπάρχουν στα Λεξικά Ελλήνων Καλλιτεχνών. 

Η έρευνα στη συλλογή της Πινακοθήκης έκρυβε πολλές εκπλήξεις. Εντοπίσαμε, για παράδειγμα, μια ελαιογραφία (με τίτλο "Μεγαρίτισσα") της Φωτεινής Παπαδημητρίου. Μένει να επιβεβαιωθεί αν πρόκειται για έργο της δασκάλας και μακεδονομάχου Φωτεινής Αλατά-Παπαδημητρίου (1886-1972).

Τέλος, θα πρέπει να σημειώσουμε ότι το όλο εγχείρημα έχει τη θερμή υποστήριξη του Δημάρχου Αθηναίων κ. Κώστα Μπακογιάννη και της Προέδρου του ΟΠΑΝΔΑ, της κυρίας Νίκης Αραμπατζή".

-Χριστόφορος Μαρίνος και Κάλλη Πετροχείλου

Δείτε όλες τις εκθέσεις της πόλης στον οδηγό τεχνών του athinorama.gr.