"Ελευσίνα Mon Amour": Τρεις καλλιτέχνες της κεντρικής έκθεσης μιλούν για το αβέβαιο μέλλον της ιστορικής πόλης

Τόπος συνάντησης και συνδιαλλαγής, πολιτιστικό στέκι, αρχαιολογικό μνημείο, πυλώνας βιομηχανικής εξέλιξης, πατρίδα του Αισχύλου - όλοι σωστοί χαρακτηρισμοί για μία από τις πέντε ιερές πόλεις της αρχαιότητας, όμως τι θα είναι τελικά στο μέλλον η Ελευσίνα; Ο τίτλος της Πολιτιστικής Πρωτεύουσας της Ευρώπης που φέτος κουβαλά η πόλη έχει κινήσει προβληματισμούς σχετικά με την παρακαταθήκη της, μετά τη λήξη του θεσμού. Το είχαμε συζητήσει λίγο πριν την έναρξή του με τον γενικό καλλιτεχνικό διευθυντή της διοργάνωσης, Μιχαήλ Μαρμαρινό, ενώ μέχρι και στην παρουσίαση του προγράμματος για τα Αισχύλεια 2023 έγινε λόγος για την αξιοποίηση των πόρων που ο θεσμός υπόσχεται ότι θα προσφέρει στην Ελευσίνα. 

Σε κάθε περίπτωση, η ομάδα της διοργάνωσης 2023 Ελευσίς Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης ελπίζει πολλά για τον ιστορικό τόπο. Μάλιστα, φιλοδοξεί ότι τα επόμενα χρόνια, η Ελευσίνα θα αναβιώσει (για αρκετούς έχει ήδη αρχίσει να επαναπροσδιορίζεται) και θα συνιστά πρότυπο μοντέλο για τη σύγχρονη Ευρώπη. "Τρεις μοναδικές υποβλητικές υποδομές πολιτισμού παραδίδονται στην πόλη και τη δυτική Αττική, οι οποίες θα είναι μοναδικές και αξιόχρηστες ακόμη και από τη γειτονική πρωτεύουσα. Θα δοθούν επίσης και δυο μικρότερες αλλά σημαντικές υποδομές, όπως και μια πράσινη περιοχή που αποδίδεται στην πόλη, ένας πνεύμονας πρασίνου που θα λειτουργεί ως χώρος δραστηριοτήτων και διεξαγωγής του Φεστιβάλ Οικοπολιτισμού. Όλα αυτά σε αγαστή συνεργασία με τον δήμαρχο και τον Δήμο Ελευσίνας" είχε δηλώσει στο "α" ο Μιχαήλ Μαρμαρινός, ενόψει της έναρξης του πολιτιστικού θεσμού.

Τώρα, η 2023 Ελευσίς κοιτάει πίσω στον χρόνο αλλά και στο μέλλον, εξετάζοντας μέσω της τέχνης όλα όσα απαρτίζουν την Ελευσίνα. Σε συνεργασία με το Εθνικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης και την επιμέλεια της καλλιτεχνικής του διευθύντριας, Κατερίνας Γρέγου, η 2023 Ελευσίς παρουσιάζει τη διεθνή, κεντρική της έκθεση σύγχρονης τέχνης "Ελευσίνα Mon Amour" στο Παλαιό Ελαιουργείο και το X-Bowling Art Center (7/7). Δεκαέξι καλλιτέχνες αντλούν έμπνευση από τον τίτλο και το περιεχόμενο του πάντα επίκαιρου φιλμ "Χιροσίμα Αγάπη Μου" του Αλέν Ρενέ, αλλά και το έργο της συγγραφέα, ιστορικού, περιβαλλοντολόγου και ακτιβίστριας Rebecca Solnit ("Storming the Gates of Paradise: Landscapes for Politics"), και εξερευνούν την Ελευσίνα και την ευρύτερη περιοχή του Θριάσιου πεδίου από μία κοινωνικοπολιτική σκοπιά. 

Κάθε καλλιτέχνης εμπνέεται από διαφορετικές πτυχές και κεφάλαια της ιστορίας της περιοχής, δίνοντας έμφαση στο ελευσίνιο βιομηχανικό υπόβαθρο, τα τραύματα και τις προσδοκίες της Ελευσίνας, προκειμένου να ερευνήσει περαιτέρω ζητήματα που αφορούν τόπους σε μετασχηματισμό, καθώς και τη σημερινή παγκοσμιοποιημένη συνθήκη. Μέσα στην έκθεση θα παρουσιαστεί επίσης η αρχειακή έκθεση "Αισχύλεια: Ένα Αρχείο Μνήμης", σε επιμέλεια της Δώρας Βασιλάκου. Το πρότζεκτ κάνει αναφορά στη σχέση του φεστιβάλ των Αισχυλείων με τη σύγχρονη εικαστική δημιουργία.

Είχαμε την ευκαιρία να μιλήσουμε με τρεις καλλιτέχνες που δημιούργησαν νέα έργα αποκλειστικά για το "Ελευσίνα Mon Amour": Η Ναταλία Μαντά δημιουργεί την in situ εγκατάσταση "Panopticon", μια συνομιλία με το προϋπάρχον έργο "Infinity" του Michelangelo Pistoletto, που βρίσκεται μόνιμα στον χώρο του Παλαιού Ελαιουργείου. Η Aglaia Konrad είναι η μόνη που παρουσιάζει το έργο της στο X-Bowling Art Center, μία φωτογραφική εγκατάσταση που αποκαλύπτει αθέατες πλευρές του χώρου και του τρόπου συνύπαρξης ("Obstakles"). Τέλος, ο Igor Grubic μιλά για την πολιτιστική και εθνική ποικιλομορφία των πολιτών και των εργαζομένων της Ελευσίνας με την τοιχογραφία "Union".

Οι καλλιτέχνες μάς εξήγησαν τη διαδικασία υλοποίησης των έργων τους και διηγήθηκαν την πρώτη τους επαφή με την Πολιτιστική Πρωτεύουσα.  

Πώς συνομιλεί το έργο σας με τον χώρο όπου εκτίθεται και τι αφηγήσεις εντάξατε σε αυτό; Είχατε εξαρχής μια ιδέα για το τι μορφή θα έχει το έργο ή το ανακαλύψατε στην πορεία;
Ναταλία Μαντά: Η συνομιλία του έργου με τον χώρο δομείται για μένα μέσα από δυο πόλους: από την μια ο τόπος της Ελευσίνας, ένα μοναδικό κράμα μνήμης με όλη τη φόρτιση του ιστορικού παρελθόντος και από την άλλη το έργο "ο Τρίτος Παράδεισος" του Μικελάντζελο Πιστολέτο, στην είσοδο του Παλαιού Ελαιουργείου. Δεν είχα εξαρχής μια συγκεκριμένη ιδέα, το έργο αναδύθηκε μέσα από ένα συνονθύλευμα στοιχείων, ύστερα από αναζήτηση και έρευνα στην ευρύτερη περιοχή του Θριάσιου Πεδίου. Σε αυτή τη διαδικασία, ήταν πολύτιμες οι συζητήσεις που έκανα με την Κατερίνα Γρέγου. Το "Panopticon" αποτελεί ένα έργο land art, μεγάλης κλίμακας, που ενσωματώνεται με τον συγκεκριμένο χώρο και συγκροτείται από επιμέρους κομμάτια που λειτουργούν σαν αυτοτελείς αφηγήσεις. Πιο συγκεκριμένα, είναι ένα ψηφιδωτό πλακόστρωτο, διαμορφωμένο από 1030 κεραμικές πλάκες με εικονογραφικό διάκοσμο, χαραγμένο και επιγυαλωμένο στο χέρι. Οι κεραμικές ψηφίδες γεμίζουν τους κύκλους του Πιστολέτο, στα σημεία όπου το 2014 αφαιρέθηκε το τσιμέντο, σχηματίζοντας και ανανοηματοδοτώντας ταυτόχρονα τους τρεις κύκλους. Η χρωματική γκάμα των πλακών εναλλάσσεται και αντιστοιχείται με τις έννοιες του Τρίτου Παράδεισου (Φύση: πράσινο, τιρκουάζ, κίτρινο, Άνθρωπος: ώχρα, κόκκινο, Βιομηχανία: μπλε, γκρι, μοβ). Τα σύμβολα δεν επαναλαμβάνονται και σηματοδοτούν στοιχεία που συνδέονται με τον τόπο με ποικίλους τρόπους εικονογραφικούς ή και αφαιρετικούς.

Aglaia Konrad: Το έργο δημιουργήθηκε αποκλειστικά για αυτόν τον χώρο. Είναι μέρος της καλλιτεχνικής μου πρακτικής να δουλεύω μέσα και έξω από τον χώρο, όπως έκανα στο X-Bowling Art Center. Δεν ήθελα να χωρίσω το κτίριο βάσει των τοίχων, αλλά να χρησιμοποιήσω τη δομή των κολώνων που υπήρχαν μέσα σ’ αυτό. Είναι μία αναλογία για τους αρχαίους στύλους. Θέλω ο επισκέπτης να βιώσει το έργο και την αρχιτεκτονική του χώρου όπου εκτίθεται, έτσι ώστε το έκθεμα και το κτίριο να γίνουν ένα ενιαίο αφήγημα. Οι γιγαντιαίες εκτυπώσεις μου κατασκευάζουν ένα εφήμερο αρχιτεκτονικό πρότζεκτ. Και δεν υπάρχει μπρος και πίσω όψη, μπορείς να περιηγηθείς στον χώρο περνώντας μέσα από τις εικόνες, αφού οι κύκλοι που έχω φτιάξει προβάλλουν φωτογραφίες και από τις δύο πλευρές τους. Η θεματική αφορά την ανθρώπινη συνθήκη, την οποία παρακολουθούμε από αυτό που εγώ αποκαλώ "μπανάνα", μία διαδρομή από τον αρχαιολογικό χώρο της Ελευσίνας μέχρι τον Πειραιά. Μέσα από αυτό μιλώ για την παραγωγή, τη διανομή, την κατανάλωση, την οικονομία και την οικολογία, καθώς και το τοπίο. Προϊόντα που διανέμονται στο λιμάνι του Πειραιά και μετά μεταφέρονται στην Ελευσίνα για μεγαλύτερη διανομή σε όλη την Ευρώπη. Ο λόγος που χρησιμοποίησα κύκλους για να προβάλλω τις εικόνες ήταν επειδή κυκλικό είναι και το σχήμα των νομισμάτων, των bitcoins, αλλά και του φωτογραφικού φακού, της ρόδας, του ρολογιού κτλ. Πέτρες έχουν σκόπιμα τοποθετηθεί σκορπισμένες παντού, θυμίζοντας την αλυσία των βιομηχανικών και οικονομικών δραστηριοτήτων που έχουν σκορπίσει στο τοπίο και έτσι δημιουργούνται μοντέρνες αφηγήσεις σε έναν τόπο συνυφασμένο με τη μυθολογία. Δεν γνώριζα εξαρχής τι θα παρουσιάσω. Το έργο μου πάντα αναπτύσσεται βάσει του περιεχόμενου και της αρχιτεκτονικής συνθήκης. Όταν επισκέφθηκα την Ελευσίνα για πρώτη φορά, έμαθα για την ιδιαίτερη ιστορία της και έτσι, το έργο κάνει μία αναδρομή στην ανθρώπινη δραστηριότητα, ξεκινώντας από την αρχαιότητα και καταλήγοντας στο μέλλον.

Igor Grubic: Συνήθως κάνω πρότζεκτ μεγάλης διαρκείας που εμπεριέχουν πολύ έρευνα. Παλιότερα, συνήθιζα να μελετώ το περιεχόμενο του μέρους όπου θα παρουσίαζα τη δουλειά μου. Η ιστορία και οι κάτοικοι ενός τόπου είναι η βάση της πρακτικής μου. Όταν η Κατερίνα Γρέγου με προσκάλεσε, άρχισα να εξερευνώ την πόλη της Ελευσίνας και επικεντρώθηκα στη βιομηχανική της κληρονομιά και τη δύναμη που έκρυβαν οι ιστορίες του σωματείου εργαζομένων, το οποίο είναι ένα από τα ισχυρότερα στην Ελλάδα. Μετά από αρκετές επισκέψεις στην πόλη κατά τη διάρκεια της καλλιτεχνικής μου έρευνας, άρχισα να κατανοώ τον τόπο και τους κατοίκους. Έτσι προέκυψαν κάποιες ιδέες που μπορούσαν να αναδείξουν την κρυφή δύναμη του κάθε ατόμου ξεχωριστά. Αυτός είναι ο λόγος που αποκαλώ το πρότζεκτ "Small Acts of Power".

Γιατί επιλέξατε να ασχοληθείτε με το συγκεκριμένο κομμάτι της Ελευσίνιας ιστορίας;
Ναταλία Μαντά: Ξεκινώντας την παραγωγή του έργου, άρχισα να συλλέγω στοιχεία, όπως προφορικές αφηγήσεις, ιστορικές αναφορές, καταγραφές γεγονότων, σημάτων και σχημάτων, εξερευνώντας το τόξο του χρόνου από την αρχαιότητα ως το σήμερα. Σε αυτή την έρευνα ήταν σημαντική η συμβολή του Γιώργου Σκιάνη, ο οποίος μου μετέφερε μοναδικές πληροφορίες για τον τόπο. Μέσα από αυτήν την διαδικασία δημιουργήθηκε γύρω μου ένα πλέγμα δεδομένων, όπου το παρελθόν, το παρόν και μέλλον συνδέονται, μέσα από μια διαπεραστική συνειρμική αλληλουχία. Αυτή η αμφίδρομη σχέση της μνήμης, από την οποία δεν μπορούμε να ξεφύγουμε αλλά ταυτόχρονα είναι εκείνη που μας ορίζει, με οδήγησε στην πανοπτική διάταξη του έργου. Το πανοπτικό είναι τύπος κτιρίου - φυλακής που επιτρέπει την συνεχή επίβλεψη (-opticon) όλων (pan-) των κρατουμένων. Πρόκειται για ένα κυλινδρικό κτίριο, στην περιφέρεια του οποίου τοποθετούνται τα κελιά των τροφίμων (των ασθενών, των εργατών, των μαθητών και οποιουδήποτε άλλου επιτηρούμενου), ενώ στο κέντρο του βρίσκεται ο πύργος των επιτηρητών. Το κελί διακρίνεται από πλήρη διαφάνεια, ενώ ο πύργος ελέγχου από πλήρη συσκότιση κι έτσι ο επιτηρούμενος δεν γνωρίζει ότι επιτηρείται. Ο κρατούμενος στο Πανοπτικό είναι πάντα "αντικείμενο μιας πληροφόρησης αλλά ποτέ υποκείμενο μιας επικοινωνίας", όπως λέει ο Φουκώ στο έργο του "Επιτήρηση και τιμωρία. Η γέννηση της φυλακής". Έτσι, σύμβολα, σχήματα και εικόνες μετατράπηκαν και κρυπτογραφήθηκαν σε ψηφίδες, τις οποίες ο θεατής έχει την δυνατότητα να παρατηρήσει περπατώντας, και να κάνει τους δικούς του συσχετισμούς. Η πανοπτική διάταξη των πλακών καθώς και η φορά τους προς τα μέσα, αντανακλά τον εννοιολογικό πυρήνα του έργου καθώς και το πανόραμα της Ελευσίνιας ιστορίας.

Aglaia Konrad: Γιατί έχει ενδιαφέρον και αφορά το παγκόσμιο πλαίσιο. Αφορά την Ελευσίνα και ό,τι την περικλείει, αλλά ταυτόχρονα είναι μία παγκόσμια ιστορία. Όλοι μπορούν να τη διαβάσουν και να ταυτιστούν με αυτήν. Δεν αφορά μία συγκεκριμένη στιγμή στον χρόνο, γιατί ήταν πάντα παρούσα. Απλά έγινε πιο σαφής στον 20ο και 21ο αιώνα. 

Igor Grubic: Το εργοστάσιο είναι ένας τόπος δύναμης, όπως ήταν οι ναοί στο παρελθόν. Αλλά η συμβολική αξία του εργοστασίου, με τα φαντάσματα και την ηχώ των εργατών που μέχρι και σήμερα έχουν αντίκτυπο, είναι ένα πολύ πιο συναρπαστικό θέμα για εμένα σε σύγκριση με τα αρχαία ερείπια, γιατί είναι ένα μέρος όπου παράγεται η σταθερότητα και η ακεραιότητα του ανθρώπου.

Σκεπτόμενοι τη μακρόχρονη βιομηχανική ιστορία της πόλης και τις ευκαιρίες που της δίνονται τώρα λόγω του θεσμού της Πολιτιστικής Πρωτεύουσας, πώς πιστεύετε ότι θα εξελιχθεί η Ελευσίνα στο μέλλον;
Ναταλία Μαντά: Μέσα από τον θεσμό της Πολιτιστικής Πρωτεύουσας και τις δράσεις που συμβαίνουν στα πλαίσια αυτού, θεωρώ πως δίνεται η ευκαιρία στους επισκέπτες που δεν γνωρίζουν ή απλώς περνούν από την Ελευσίνα να επαναπροσδιορίσουν τον τόπο. Ενδεχομένως να κοιτάξουν καλύτερα ολόγυρά τους, με λίγα λόγια να αισθανθούν την μοναδικότητα του χώρου που ακόμη και για κάποιον που δεν είχε βρεθεί πολλές φορές στην Ελευσίνα, όπως εγώ, είναι ξεκάθαρη. Σε ένα μέρος όπως αυτό, πιστεύω πως μπορεί κανείς να αναστοχαστεί κρίσιμα και τρέχοντα ζητήματα όπως: το περιβαλλοντικό, η μετανάστευση, τα ανθρώπινα δικαιώματα, οι τροποποιήσεις στην παραγωγική οικονομία και την εργασία και την πολιτιστική ταυτότητα. Σε μια τόσο ρευστή εποχή, όπως αυτή που ζούμε, είναι δύσκολο να κάνει κανείς μελλοντικές υποθέσεις. Για όλους τους παραπάνω λόγους όμως εύχομαι η Ελευσίνα να παραμείνει όπως σήμερα, ένα ενεργό πολιτιστικό σταυροδρόμι και ένας τόπος συνάντησης.

Aglaia Konrad: Είμαι καλλιτέχνης, όχι οικονομολόγος, επομένως δεν ξέρω πώς θα εξελιχθεί η Ελευσίνα.

Igor Grubic: Η Ελευσίνα έχει μία προνομιακή, φυσική θέση στον χάρτη, αλλά λόγω των δύο διυλιστηρίων πετρελαίου, δεν θα καταφέρει να εξελιχθεί τόσο γρήγορα. Η Ελευσίνα είναι κυρίως γνωστή για τα αρχαία της ερείπια και τα ελευσίνια μυστήρια, τα οποία είναι μέρος της παγκόσμιας ιστορίας μας. Επομένως έχει τεράστιες δυνατότητες. Η Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης είναι μια αρχή, γιατί το να αναπτύξεις πραγματικό πολιτισμικό περιεχόμενο χρειάζεται μακροχρόνια επένδυση. Αν οι πολιτικές δομές της πόλης κινηθούν σωστά, μετά τη λήξη του θεσμού, και συνεχίσουν να υποστηρίζουν και να επενδύουν στην κουλτούρα, τότε θα δημιουργήσουν νέες αφηγήσεις όχι μόνο για τους τουρίστες που θα επισκεφτούν τους αρχαιολογικούς χώρους της Ελευσίνας, αλλά και για τους κατοίκους. Θα είναι η βάση έτσι ώστε να προκύψουν περισσότερες ευκαιρίες για τις νεότερες γενιές, οι οποίες θα κρατούν το μέλλον της πόλης (και όχι μόνο) στα χέρια τους. Αυτό ακριβώς είναι το νόημα του έργου μου "Old Factory New Capital", που παρουσίασα το 2017.

Εγκαίνια: 7/7 (7 μ.μ.)

Info: Παλαιό Ελαιουργείο, X-Bowling Art Center | 7/7-30/9 | Είσοδος ελεύθερη