© Λεωνίδας Τούμπανος
Στις αρχές του προηγούμενου μήνα, το Κέντρο Τεχνών φιλοξένησε μία από τις πιο ενδιαφέρουσες έως τώρα εκθέσεις που έχουμε δει στην πόλη και, αν και δεν πρόλαβε να προβληθεί για πάνω από 1 περίπου εβδομάδα, είχε ιδιαίτερη θερμή ανταπόκριση από το αθηναϊκό κοινό.
Μιλάμε για την έκθεση "braille" του Δημήτρη Καπετάνου, η οποία πραγματοποιήθηκε σε συνδιοργάνωση της Εθνικής Ομοσπονδίας Τυφλών (Ε.Ο.Τ.) με τον ΟΠΑΝΔΑ και αποτελεί εξέλιξη της διπλωματικής εργασίας που ο καλλιτέχνης παρουσίασε τον Ιούνιο στη Σχολή Καλών Τεχνών του Α.Π.Θ, με τη βοήθεια του καθηγητή του κ. Γεώργιου Τσακίρη. Η ιδιαιτερότητα του πρότζεκτ έγκειται στο γεγονός ότι τα έργα αποκαλύπτουν μια πτυχή του βιώματος ανθρώπων με οπτική αναπηρία, ενώ παράλληλα πρόκειται για μια έκθεση που στοχεύει σε μια καθολική συμπερίληψη και αντιστρέφει τους ρόλους, βάζοντάς μας στη θέση ενός τυφλού ατόμου.
Το "braille" έχει τη μορφή εγκατάστασης, στην οποία βασικό έκθεμα αποτελούν 12 επίτοιχα έργα από αλουμίνιο με κείμενα γραμμένα στον κώδικα γραφής Μπράιγ. Ο Δημήτρης πήρε συνέντευξη από 3 διαφορετικά άτομα: μια 53χρονη κυρία με μειωμένη όραση, έναν 25χρονο που αναγνωρίζει μόνο φως και σκιά και ένα παιδί 15 ετών που είναι εκ γενετής τυφλό. Κάθε συνεντευξιαζόμενος κλήθηκε να περιγράψει πως αντιλαμβάνεται τα χρώματα χωρίς κάποιο σχόλιο από τον καλλιτέχνη, προκειμένου εκείνος να μη κατευθύνει τη σκέψη του και να είναι οι απαντήσεις αυθόρμητες, εφόσον δεν υπάρχει μια μονάχα σωστή απάντηση. Ανάλογα με το επίπεδο όρασης του ατόμου, το φύλο και την ηλικία του, δόθηκαν διαφορετικές απαντήσεις οι οποίες στη συνέχεια τυπώθηκαν στα επιτοίχια έργα, ξεκινώντας από το μπλε και πηγαίνοντας από το πιο ψυχρό προς το πιο θερμό.
Οι διαφορετικές απαντήσεις και αντιλήψεις για το χρώμα αποτυπώνονται στο κάθε κάδρο σε γραφή Μπράιγ και οποιοσδήποτε γνωρίζει τον κώδικα, μπορεί να διαβάσει το κείμενο χωρίς δυσκολία. Ωστόσο, μιας και η γραφή δεν είναι ευρέως διαδομένη στην Ελλάδα, η έκθεση προκαλεί ενδεχομένως αμηχανία σε όσους δεν μπορούν να μεταφράσουν τα κείμενα. Αυτό ήταν άλλωστε το αρχικό σκεπτικό, μας λέει ο Δημήτρης, να μεταφερθεί δηλαδή στον θεατή αυτό το άβολο συναίσθημα και η παρεμπόδιση που βιώνουν τα τυφλά άτομα όταν επισκέπτονται μουσεία και χώρους πολιτισμού, όπου αναγκαστικά ακούν από κάποιον άλλο την περιγραφή κάθε πίνακα.
Όταν τον ρωτήσαμε κατά πόσο αυτό το κόνσεπτ ελκύει ή απωθεί τους επισκέπτες που δεν είναι εξοικειωμένοι με τη Μπράιγ, ο Δημήτρης μας διαβεβαίωσε ότι ακόμα κι αν κάποιος δεν γνωρίζει τη γραφή, εκείνος (μαζί με τον δίδυμο αδελφό του, Αλέξανδρο, που επιμελήθηκε την έκθεση), βρίσκεται πάντα στον χώρο, πρόθυμος να τον ξεναγήσει. "Όποιος έρχεται να δει την έκθεση και σκέφτεται "Α, είναι Μπράιγ, δεν τη γνωρίζω και φεύγω”, νομίζω χάνει πολύ από το κομμάτι που θα μπορούσε να αντιληφθεί εξερευνώντας καλύτερα τα έργα. Εμείς πάντα προσπαθούμε να προσεγγίζουμε τους επισκέπτες, αν και συνήθως εκείνοι έρχονταν και με ρωτούσαν γιατί είχαν την περιέργεια να μάθουν περισσότερα. Αν κάποιος πάει να φύγει χωρίς να αντιληφθεί το περιεχόμενο, του το εξηγώ, γιατί πιστεύω ότι όντως έχουν ενδιαφέρον οι απαντήσεις των ατόμων, και έτσι μετά είναι πιο δεκτικοί να ακούσουν" ανέφερε ο καλλιτέχνης. Εξάλλου, όπως πολύ σωστά σημείωσε, "επειδή οι πρωταγωνιστές στην έκθεση είναι τυφλοί δεν σημαίνει ότι δεν απευθύνεται και σε εμάς. Το βασικό είναι διάλογος και ενημέρωση".
Απ’ ό,τι φαίνεται πάντως, οι επισκέπτες ήταν κάθε άλλο παρά διστακτικοί να μελετήσουν την εγκατάσταση. Αν σκεφτούμε ότι ήταν η πρώτη έκθεση του καλλιτέχνη στην Αθήνα, η ανταπόκριση ήταν αρκετά ικανοποιητική, με 118 άτομα να παρευρίσκονται την ημέρα των εγκαινίων στο Κέντρο Τεχνών.
Η ιδέα πίσω από την έκθεση
Ο ίδιος ο καλλιτέχνης έμαθε τη γραφή Μπράιγ στο Κέντρο Εκπαίδευσης & Αποκατάστασης Τυφλών (ΚΕΑΤ) στη Θεσσαλονίκη, ενώ παράλληλα φοιτούσε στη Σχολή Καλών Τεχνών. Τα 2 κέντρα βρίσκονται στην ίδια γειτονιά, γεγονός που έφερε σε επαφή τον Δημήτρη με τυφλά άτομα. "Ήθελα να εντάξω στο καλλιτεχνικό έργο το στοιχείο αυτής της γραφής στο οποίο αποτυπώνεται και ένα κοινωνικό πρόσημο" εξηγεί.
Αρχικά, τα έργα προορίζονταν να τυπωθούν σε χαρτί Α4 από ειδική γραφομηχανή Mπράιγ (η μία πινακίδα ουσιαστικά αντιστοιχεί σε 4 κόλλες χαρτιού), αλλά πρώτον, θα έπρεπε αυτά να τοποθετηθούν το ένα δίπλα στο άλλο αφήνοντας κενά και δεύτερον, το μελάνι φθείρεται εύκολα με τη διαρκή αφή, με αποτέλεσμα τα κείμενα να μη διαβάζονται εύκολα από ένα άτομο που δεν γνωρίζει τον συγκεκριμένο κώδικα επικοινωνίας. Έτσι, μετά την καταγραφή της συνέντευξης σε ειδική γραφομηχανή Μπράιγ, οι κόλλες στάλθηκαν στο εκτυπωτικό κέντρο ώστε να κατασκευαστούν τα έργα από αλουμίνιο που παρουσιάστηκαν στο Κέντρο Τεχνών.
Πώς όμως, εν τέλει, αντιλαμβάνονται το χρώμα τα άτομα με οπτική αναπηρία; Οι απαντήσεις ήταν αναμενόμενο να διαφέρουν βάσει του επιπέδου όρασης του ατόμου, επομένως άλλες ήταν τελείως συνειρμικές και ορισμένες πιο περιγραφικές, αφού τα άτομα είχαν μία σχετική ιδέα για τα χρώματα. Στην πρώτη περίπτωση της 53χρονης, η οποία έβλεπε μέχρι τα 18 της και μετά έχασε την όρασή της, η μνήμη ήταν το μοναδικό εργαλείο που τη βοηθούσε να περιγράψει τα χρώματα. Για το μαύρο και το λευκό, που τυπικά δεν είναι χρώμα, υπήρξαν αντικρουόμενες απόψεις: η 53χρονη είπε ότι το μαύρο την ηρεμεί και της δημιουργεί μια αίσθηση ασφάλειας, αφού δεν χρειάζεται να ανιχνεύει κάτι μέσα στον χώρο για να το παρατηρήσει. Αντίθετα, το άτομο που έβλεπε αποκλειστικά φως και σκιά ανέφερε πως το μαύρο τον αγχώνει γιατί του θυμίζει την πάθησή του, οπότε προτιμούσε να βλέπει περισσότερο φως.
Συμπτωματικά, από όλα τα χρώματα που αναφέρθηκαν στους συνεντευξιαζόμενους, κανείς τους δεν σχολίασε κάτι για το μωβ, ούτε καν συνειρμικά. Αυτό ενδεχομένως να οφείλεται στο γεγονός ότι το μωβ σαν χρώμα δεν υπάρχει έντονα στη φύση, άρα είναι λογικό να μην το ταυτίζουν με κάτι. Σε γενικότερο πλαίσιο, οι απαντήσεις αλλάζουν εντελώς την αντίληψη που οι περισσότεροι μπορεί να έχουμε για το χρώμα: για εκείνους το γκαζόν (που εμείς για παράδειγμα το συνδέουμε με το πράσινο χρώμα) είναι καφέ και το έδαφος που εμείς βλέπουμε καφέ, εκείνοι το βλέπουν μαύρο. Ένα από τα άτομα περιέγραψε το γαλάζιο ως ροζ και το ροζ ως γαλάζιο, μια ενδιαφέρουσα απάντηση αν σκεφτούμε πόσο στερεοτυπικά διακρίνουν οι περισσότεροι τα 2 αυτά χρώματα. Όλα αυτά σχετίζονται φυσικά με την τονικότητα και το πώς αντιλαμβάνεται το χρώμα ο καθένας. Μέχρι και τα άτομα που βλέπουν "κανονικά" αναγνωρίζουν διαφορετικούς τόνους στα χρώματα.
Την εγκατάσταση συμπληρώνει μια σειρά κάδρων μικρότερου μεγέθους, στο καθένα από τα οποία ο Δημήτρης προσπάθησε να αποτυπώσει μια από τις 3 απόψεις για το κάθε χρώμα που τον άγγιξε περισσότερο. "Αυτό έγινε με μια σχετικότητα, υπό την έννοια ότι δεν μπορώ να είμαι ακριβώς στο μυαλό του ανθρώπου που περιγράφει το εκάστοτε χρώμα, σκοπός ήταν να αποτυπώσω με ακρυλικό χρώμα τη μία άποψη από τις 3 που μου δόθηκαν" εξηγεί. Τα έργα είναι αριθμημένα (1-12) αλλά το παράδοξο είναι ότι τα χρώματα που απεικονίζονται δεν είναι αυτά που έχουμε συνηθίσει να βλέπουμε. Εκεί που λέει πράσινο, στην πραγματικότητα είναι το καφέ, το λευκό και το κίτρινο περιεγράφηκαν αντίστροφα, ενώ το πορτοκαλί και το κόκκινο μοιάζουν γιατί οι συνεντευξιαζόμενοι τα αντιλαμβάνονταν ως παρόμοια. Το μαύρο και το γκρι ήταν ίδια, όπως και το χρυσό με το ασημί, καθώς κανείς τους δεν διέκρινε κάποια ψυχρότητα ή θερμότητα μεταξύ των δύο – συνήθως τα έχουν ταυτισμένα με τη λάμψη του φωτός ή την απόχρωση των κοσμημάτων. Και φυσικά, το μωβ απλώς γράφτηκε ως λέξη αφού κανένας από τους τρεις δεν έδωσε περιγραφή του.
Σε κάθε περίπτωση, μιλάμε για μια ποιοτική και όχι ποσοτική έρευνα που περισσότερο στόχευε να δείξει την εμπειρία αυτής της ομάδας ατόμων παρά να παρουσιάσει στατιστικά στοιχεία περί του θέματος. Ο καλλιτέχνης θέλει να συνεχίσει αυτή τη λογική στην τέχνη του, δημιουργώντας πρότζεκτ με τον κώδικα Μπράιγ ως σύμβολο και εκπροσώπηση ατόμων με μειωμένη όραση, με διαφορετικό περιεχόμενο κάθε φορά.
Τον περασμένο Ιούνιο, είχε παρουσιάσει στο Θεσσαλονίκη Pride μια συνέντευξη από ένα ΛΟΑΤΚΙΑ+ άτομο με μειωμένη όραση, το οποίο μίλησε για αυτές τις δύο ταυτότητες, σε τι βαθμό δηλαδή έχει αποδεχτεί η κοινωνία το κομμάτι της σεξουαλικότητάς του αλλά και το ότι είναι τυφλό. Κατ’ επέκταση, μελετήθηκε αν αυτές οι ταυτότητες έρχονται σε σύγκρουση από τους αντίστοιχους φορείς. Το έργο παρουσιάστηκε στην ίδια μορφή σε χαρτί χρωματιστό και δεν περιορίστηκε μόνο σε αυτή τη θεματική. Το άτομο αναφέρθηκε στο coming out των διασήμων και κατά πόσο θεωρεί ότι είναι σωστό ή πολιτικά ορθό, την αντιμετώπιση δικών του ανθρώπων όταν τους αποκάλυψε ότι είναι γκέι και όταν αντιλήφθηκαν ότι είναι τυφλό και τα ενδιαφέροντά του όπως το γκόλμπολ (άθλημα για τυφλούς που δημιουργήθηκε το 1978 και εντάσσεται στο πρόγραμμα των Παραολυμπιακών Αγώνων από το 1980).
Πόσο προσβάσιμη είναι σήμερα η τέχνη;
Μια τέτοια προσέγγιση του ζητήματος της αναπηρίας σε κάνει να σκεφτείς αν έχουν υπάρξει παρόμοιες ενέργειες από άλλους καλλιτέχνες. Από τη μεριά του, ο Δημήτρης παραδέχτηκε ότι δεν είχε δει αντίστοιχα πρότζεκτ από άλλους καλλιτέχνες, τουλάχιστον όσον αφορά την εγχώρια σκηνή. Μοναδική εξαίρεση ορισμένα γλυπτά που βγαίνουν σε προπλάσματα και δίνουν την ευκαιρία σε έναν τυφλό να βιώσει το έργο μέσω της αφής. Με αυτή την τεχνική είχε ασχοληθεί το Momus της Θεσσαλονίκης το 2020, δημιουργώντας αντίγραφα έργων τέχνης που μπορούσαν να περιεργαστούν τυφλά άτομα ώστε να αντιληφθούν την πλαστικότητα και τον όγκο των εκθεμάτων. Αυτό το εγχείρημα ήταν μέρος της δράσης "Mind’s Eye – Ψηλαφώντας την Τέχνη", κατά τη διάρκεια της οποίας 10 συνολικά έργα τέχνης επιλέχθηκαν προκειμένου να αναδείξουν την ποικιλομορφία της εικαστικής έκφρασης, περιλαμβάνοντας έργα ζωγραφικής, μεταξοτυπίας, γλυπτικής, assemblage και κινητικής γλυπτικής καθώς και αντιπροσωπευτικά έργα από καλλιτέχνες της Ελλάδας και του εξωτερικού.
Αντίστοιχα, άλλα μουσεία και χώροι πολιτισμού έχουν αρχίσει να διοργανώνουν δράσεις που σχετίζονται με την προσβασιμότητα στην τέχνη. Το Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης και το Μπενάκη αποτελούν εδώ χαρακτηριστικά παραδείγματα, με το πρώτο να έχει διοργανώσει ξεναγήσεις στη νοηματική γλώσσα για κωφάλαλα άτομα, ημερίδες με θέμα την προσβασιμότητα και το πρόγραμμα "ΣΕ ΕΠΑΦΗ" μέσω του οποίου οργανώθηκαν ξεναγήσεις στις μόνιμες εκθέσεις του μουσείου για ομάδες με αισθητηριακή αναπηρία. Πιο πρόσφατα, το Μουσείο Μπενάκη εκκίνησε το πρόγραμμα προσβασιμότητας "Ώρα για Μουσείο!" διεξάγοντας συναντήσεις στον χώρο για άτομα με δυσκολία μνήμης ή άνοια.
Διαβάστε Επίσης
Αν και οι ειδικές ξεναγήσεις και τα διάφορα ενημερωτικά προγράμματα είναι ένα μικρό βήμα προς μια ισότιμη πρόσβαση στην τέχνη, οι υποδομές αρκετών χώρων πολιτισμού παραμένουν ελλιπείς όσον αφορά την προσβασιμότητα.
Για το πρότζεκτ "braille", τοποθετήθηκε μια αυτοσχέδια διαγράμμιση τυφλών στο πάτωμα του Κέντρου Τεχνών με σκοπό να βοηθήσει τυφλούς να κινηθούν στον χώρο χωρίς δυσκολία. Τα έργα βρίσκονταν σε ένα συγκεκριμένο ύψος ώστε να μπορούν να διαβαστούν από παιδιά ή ανθρώπους σε αναπηρικά καρότσια, ενώ στην άλλη αίθουσα, οι συνεντεύξεις που αποτυπώθηκαν σε μορφή Μπράιγ υπήρχαν διαθέσιμες σε ηχητική μορφή. Για τον Δημήτρη ήταν απαραίτητο να παρουσιάζεται το έργο με τέτοιο τρόπο που να μπορεί να θεαθεί όλες τις ομάδες.
Σε μουσεία και αντίστοιχους φορείς σπανίως υπάρχει διαγράμμιση ή ηχητική ανάλυση των έργων. Ακόμα και όταν υπάρχει μια συνοδευτική ταμπέλα σε μορφή Μπράιγ, είναι μόνο το όνομα του καλλιτέχνη και η χρονολογία του έργου, γεγονός που στερεί σε αυτά τα άτομα να έρθουν σε μια ουσιαστική επαφή με το έργο τέχνης και είναι διαρκώς εξαρτημένα από τη βοήθεια κάποιου άλλου.
Η αλήθεια παραμένει ότι τα ελληνικά μουσεία και οι πολιτιστικοί χώροι έχουν να διανύσουν ακόμα πολύ δρόμο μέχρι να θεωρηθούν πλήρως προσβάσιμα για όλους γεγονός που οφείλει να αλλάξει το συντομότερο καθότι δεν μιλάμε για τρομερές αλλαγές στις οποίες οι χώροι πρέπει να υποβληθούν προκειμένου να γίνουν επισκέψιμοι από ΑμεΑ. Μια διαγράμμιση για τυφλά άτομα στο πάτωμα, πινακίδες στη γραφή Μπράιγ ή μπάρες για αναπηρικά αμαξίδια είναι έργα που μπορούν να υλοποιηθούν σχετικά εύκολα – υπενθυμίζουμε ότι ένας πρωτοεμφανιζόμενος καλλιτέχνης όπως ο Καπετάνου κατάφερε να εγκαταστήσει μια πρόχειρη διαγράμμιση τυφλών με απλά υλικά, χωρίς να υποστεί τρομερά έξοδα. Επομένως γιατί δεν έχει υπάρξει αντίστοιχη κινητοποίηση από μεγαλύτερους οργανισμούς όσον αφορά την προσβασιμότητα; Η απάντηση ίσως έχει να κάνει με το γεγονός ότι δεν έχουμε μπει στη θέση αυτών των ομάδων για να κατανοήσουμε τις ανάγκες τους - να αναφέρουμε εδώ ότι σε μια παρόμοια έκθεση που ο Δημήτρης παρουσίασε στη Σχολή Καλών Τεχνών στη Θεσσαλονίκη, υπήρξαν καθηγητές που τον ρώτησαν γιατί τοποθέτησε την κορνίζα στο πάτωμα, εννοώντας τον κώδικα όδευσης τυφλών. "Ξέρω ότι δεν σέβονται τη διαγράμμιση πάρα πολύ, αλλά η κορνίζα στο πάτωμα με ξεπέρασε σαν σχόλιο" είπε ο ίδιος.
"Δεν θα έλεγα ότι το αμελούν, σίγουρα θα μπορούσαν μελλοντικά να είναι πιο υποστηρικτοί" λέει στη συνέχεια αναφερόμενος στις απόπειρες πολιτιστικών χώρων για έργα σχετικά με την προσβασιμότητα. Πάντως, το "Braille" φαίνεται να κέντρισε το ενδιαφέρον ορισμένων οργανισμών: μετά την παρουσίασή της στο Κέντρο Τεχνών και τη φετινή Art Thessaloniki, η έκθεση θα είναι διαθέσιμη στο Αρχαιολογικό Μουσείο Φλώρινας ως το τέλος της χρονιάς και τον Μάιο του 2023, το Ίδρυμα Μιχάλης Κακογιάννης θα φιλοξενήσει με τη σειρά του το πρότζεκτ. Μάλιστα, υπήρξε αίτημα να παρουσιαστούν τα έργα και στο Σικιαρίδειο Ίδρυμα στο Μαρούσι, το οποίο μεριμνεί για την περίθαλψη ατόμων με νοητική στέρηση. Κάθε χώρος έχει και διαφορετικό κοινό και, για τον Δημήτρη, ο κάθε καλλιτέχνης πρέπει να επικοινωνήσει το έργο του αρκετές φορές αν θέλει να περαστεί κάποιο μήνυμα."Είναι καλό γιατί βλέπεις τις αντιδράσεις πολλών διαφορετικών ατόμων και η πληροφορία πάει παντού, οπότε χρειάζονται οι διαφορετικοί χώροι. Ο κόσμος είναι δεκτικός αρκεί να κάνουμε εμείς την αρχή. Υπάρχει δηλαδή ανταπόκριση και αυτό είναι πολύ ενθαρρυντικό ειδικά για εμένα που τώρα ξεκινάω. Για ένα άτομο που δεν το γνωρίζουν αλλά το ίδιο το έργο έχει κάτι να πει, παρατηρώ ότι υπάρχει θέληση από τα ιδρύματα".
Πέρα όμως από τον χώρο των τεχνών, η έλλειψη συμπερίληψης είναι εμφανής και σε ένα ευρύτερο κοινωνικό επίπεδο. Παράνομα παρκαρίσματα σε διαγραμμίσεις ή πάρκινγκ ΑμεΑ, τα τραπέζια μαγαζιών τοποθετημένα πάνω στις γραμμές κατεύθυνσης και η γενικότερη έλλειψη υποδομών συμβάλλουν στον περιορισμό αυτών των ατόμων, αποδεικνύοντας ότι ακόμα δεν μπορούμε να αντιληφθούμε τη διαφορετικότητα και δεν δίνουμε την απαιτούμενη σημασία σε τέτοια ζητήματα. Κινήματα όπως οι Street Panthers στη Θεσσαλονίκη επιχειρούν να βάλουν ένα τέρμα σε τέτοιους περιορισμούς: όταν κάποιος παρκάρει παράνομα σε διαγραμμίσεις και διαβάσεις ΑμεΑ, οι "Πάνθηρες" καλύπτουν το όχημα με σελοφάν και γράφουν πάνω σε αυτό συνθήματα έτσι ώστε να μην γίνει μια ουσιαστική καταστροφή του αντικειμένου αλλά όταν ο ιδιοκτήτης επιστρέψει, να ταλαιπωρηθεί ξετυλίγοντας τη μεμβράνη ακριβώς όπως ταλαιπωρούνται τα ΑμεΑ όταν παρεμποδίζεται ο δρόμος τους.
Τέτοιες ενέργειες και διαδηλώσεις στέλνουν μεν ένα ηχηρό μήνυμα για τις δυσκολίες που εμείς συνήθως προκαλούμε σε αυτές τις ομάδες, δεν αρκούν δε για να γίνει μια ριζική αλλαγή. Ο Δημήτρης είπε πολύ εύστοχα: "εμείς έχουμε στο μυαλό μας ότι είναι δύσκολη η ζωή τους. Δεν είναι δύσκολη η ζωή τους, εμείς τη δυσκολεύουμε. Νομίζουμε ότι κάποιοι άνθρωποι είναι καταδικασμένοι και είναι δύσκολες οι συνθήκες για αυτούς. Αν εμείς εξασφαλίσουμε κάποια βασικά πράγματα και παρέχουμε τις κατάλληλες συνθήκες, οι άνθρωποι αυτοί μια χαρά μπορούν να κινηθούν".
Διαβάστε Επίσης
