Ένα ντενεκεδένιο νούμερο και μια έκθεση που δίνει υλική υπόσταση στη λογοτεχνία της Μικρασιατικής καταστροφής

Η έκθεση "Το έπος της Ανατολής στη φαντασία των Νεοελλήνων – Η Μικρασιατική Καταστροφή στη λογοτεχνία του Μεσοπολέμου", που διοργανώνει η Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών στην Αθήνα για να τιμήσει την εκατονταετηρίδα από την καταστροφή του Μικρασιατικού Ελληνισμού, κάνει κάτι πολύ περισσότερο απ’ ό,τι συνοψίζει ο τίτλος της: δίνει σώμα, υλική υπόσταση στην Ιστορία και στη Λογοτεχνία.

Άλλο είναι να έχει διαβάσει κάποιος το συγκλονιστικό βιβλίο του Ηλία Βενέζη "Το νούμερο 31328", στο οποίο περιγράφει τις τραυματικές του εμπειρίες από την καταναγκαστική του ένταξη στα φοβερά και τρομερά Εργατικά Τάγματα της Τουρκίας αμέσως μετά την Καταστροφή της Σμύρνης, κι άλλο να έχει μπροστά στα μάτια του την αυθεντική ντενεκεδένια ταυτότητα με τον αριθμό 31328, με αραβικά ψηφία, που φορούσε ο 18χρονος τότε Βενέζης στο χέρι του καθόλη τη διάρκεια του 14μηνου μαρτυρίου του στα βάθη της Ανατολίας, από το οποίο βγήκε ζωντανός, μαζί με 23 ακόμα συμπατριώτες του, ανάμεσα σε 3000 Αϊβαλιώτες που δεν τα κατάφεραν να επιβιώσουν. 

Αυτό το μοναδικό αντικείμενο, μαζί με αλλα 200 εκθέματα, σπανιότατες πρώτες εκδόσεις, χειρόγραφα, χάρτες, φωτογραφίες, προσωπικά αντικείμενα, πίνακες, γκραβούρες και σκίτσα συνιστούν το corpus αυτής της καλοφτιαγμένης, εμπεριστατωμένης έκθεσης, που επιμελήθηκαν με νού και γνώση οι Ναταλία Βογκέικωφ-Brogan και η Νατάσα Λαιμού. Ο χώρος της έκθεσης είναι η Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών στην Αθήνα, στην Πτέρυγα "Ι. Μακρυγιάννης", Σουηδίας 54, στο Κολωνάκι, όπου θα παραμείνει ανοιχτή μέχρι τις 20 Φεβρουαρίου του 2023.

Να πούμε πως η Μικρασιατική Καταστροφή άσκησε πραγματικά καταλυτική επίδραση στο πνεύμα και την ψυχή της γενιάς που ωρίμασε στα χρόνια του Μεσοπολέμου, ενώ καθόρισε την πνευματική παραγωγή των εκπροσώπων της λεγόμενης Αιολικής αιγαιοπελαγίτικης σχολής της Γενιάς του ’30, όπως και των άλλων προσφύγων πεζογράφων και ποιητών αυτής της περιόδου.

Η έκθεση κινείται γύρω από τέσσερις θεματικούς άξονες. Ο πρώτος  αφορά σε μυθιστορήματα που γράφτηκαν στην πρώτη δεκαετία του Μεσοπολέμου, αμέσως μετά την Μικρασιατική Καταστροφή, αντλώντας έμπνευση είτε από τον Πρώτο Παγκόσμιο (Η ζωή εν τάφω του Στράτη Μυριβήλη), είτε από ιστορίες αιχμαλωσιών μετά τη νίκη των Τούρκων στον ελληνοτουρκικό πόλεμο του 1919-1922 (Το Νούμερο 31328 του Ηλία Βενέζη). 

Ο δεύτερος θεματικός άξονας επικεντρώνεται στην παραγωγή της δεκαετίας του 1930, με τη δημοσίευση των πρώτων προσφυγικών μυθιστορημάτων, όπως "Οι Πρώτες Ρίζες" της Τατιάνας Σταύρου (1936) και η "Γαλήνη" του Βενέζη (1939), ή έργων σε ποιητικό λόγο, όπως το "Μυθιστόρημα" του Γιώργου Σεφέρη (1935). 

Η λογοτεχνική παραγωγή της δεκαετίας του 1940, ο τρίτος θεματικός άξονας της έκθεσης, στρέφεται σε ένα είδος μαγικού ρεαλισμού κατεχόμενου από νοσταλγία για τον χαμένο παράδεισο της Ανατολής. "Το χρονικό μιας πολιτείας" (1938) του Παντελή Πρεβελάκη, ο "Λεωνής" (1940) του Θεοτοκά, η "Αιολική γη" (1943) του Βενέζη και η "Παναγιά η Γοργόνα" (1949) του Μυριβήλη, όλα γραμμένα τις παραμονές ή κατά τη διάρκεια του Δεύτερου Παγκοσμίου Πολέμου, θα κλείσουν το πρώτο κεφάλαιο της Μικρασιατικής Καταστροφής στην ιστορία της ελληνικής λογοτεχνίας. 

Η έκθεση ολοκληρώνεται με τον τέταρτο και τελευταίο άξονα της αφήγησης, το "Έπος του Άλλου", που εστιάζεται στο αποτύπωμα που άφησε ο ελληνοτουρκικός πόλεμος (1919-1922) στην τουρκική λογοτεχνία του Μεσοπολέμου, κυρίως στα έργα συγγραφέων, όπως η Halide Edip και ο Yakup Kadri Karaosmanoğlu. Αυτό είναι ένα από τα πιο ενδιαφέροντα μέρη της έκθεσης: το πώς μας βλέπουν οι Άλλοι, οι Απέναντι, το πως ενσωματώνουν στην συλλογική ψυχή τους τα ιστορικά γεγονότα, αλλά και το εκάστοτε εθνικό αφήγημα, όπως ακριβώς συμβαίνει και με εμάς, και με όλους τους λαούς του κόσμου. 

Εντέλει, αυτός είναι ο σκοπός αυτής της έκθεσης, που ιχνηλατεί τα πατήματα της Ιστορίας στη Λογοτεχνία, δηλαδή στην έναρθρη έκφραση των πόθων και των φόβων των ανθρώπων: πώς να μας κάνει ανεκτικότερους, σοφότερους, οικουμενικότερους, ώστε να μην ξαναβρεθούμε στην δυσάρεστη θέση να αισθανθούμε δέος μπροστά σ’ ένα νούμερο, χτυπημένο τατού στο βραχίονα ενός εγκλείστου σε στρατόπεδο συγκέντρωσης, ή χαραγμένο σε μια  ντενεκεδένια ταυτότητα καταδίκου σε Τάγμα Εργασίας.