Η μυστηριακή πλευρά της Ελευσίνας αποκαλύπτεται μέσα από το "Ωμό Μουσείο" στο Μπενάκη

"Κάποια μυστήρια δεν αποκαλύπτονται μονομιάς. Η Ελευσίνα κρατά πάντα κάτι κρυφό γι’ αυτούς που θα την επισκεφθούν ξανά". Με αυτή τη φράση από τον Ρωμαίο φιλόσοφο Σενέκα, η 2023 Ελευσίς Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης μας αποκαλύπτει το "Μυστήριο_29", το τελευταίο της εικαστικό εγχείρημα για το 2022, λίγο πριν την πολυπόθητη έναρξη του επίσημου προγράμματός της ως πολιτιστική πρωτεύουσα. Η "Ελευσίνα-Ωμό Μουσείο" στο Μουσείο Μπενάκη παρουσιάζει την πόλη ως έκθεμα, προβάλλοντας γνωστές και άγνωστες πτυχές της μακρόχρονης ιστορίας της.

"Μια πρώτη απόπειρα να γνωρίσουν οι Αθηναίοι την πόλη που παραμένει μυστήριο" χαρακτηρίζει ο Γενικός Καλλιτεχνικός Διευθυντής της 2023 Ελευσίς Πολιτιστική Πρωτεύουσα, Μιχαήλ Μαρμαρινός, την έκθεση, η οποία είναι μία από τις τρεις μεγάλες δράσεις που εκπροσωπούν τους τρεις μεγάλους άξονες του καλλιτεχνικού προγράμματος: "Άνθρωποι-Κοινωνία", "Περιβάλλον", "Εργασία".  

Αν και ιστορικά αφιερώματα και εκθεσιακά "ταξίδια" στον χρόνο μπορούν εύκολα να κουράσουν τον θεατή, το "Ωμό Μουσείο" επιχειρεί μια διαφορετική περιήγηση και δεν καταπιάνεται με ένα μόνο εικαστικό μέσο. Φωτογραφίες, βίντεο, ιστορικά κειμήλια, γλυπτική και κινηματογράφος συνδυάζονται και δημιουργούν μία πολυμεσική παρουσίαση που μας γνωρίζει όχι μόνο στο κοινωνικό και πολιτισμικό υπόβαθρο της Ελευσίνας, αλλά και τους ανθρώπους που την κατοικούν ή από την οποία εμπνεύστηκαν. Τα περισσότερα έργα εκτίθενται για πρώτη φορά στο κοινό και έχουν στηθεί στον χώρο ακολουθώντας μια από τις 5 θεματικές: "Άνθρωποι + Εργοστάσια", "Ελευσίς", "Λεψίνα" και "Ελευσίνα", "Κινηματογράφος", "Φεστιβάλ Αισχύλεια", "Κοινωνικοί Πυκνωτές". Αυτοί οι 5 άξονες συνθέτουν το DNA της πόλης, ξεκινώντας από την αρχαιότητα με εκθέματα όπως ένα μικρό πήλινο αγγείο από τις συλλογές του Μπενάκη, και καταλήγοντας σε πιο "φρέσκιες" αναφορές στην πόλη της Ελευσίνας, όπως το άρθρο για "Τα αλησμόνητα σινεμά της Ελευσίνας" που πρόσφατα δημοσίευσε ο σκηνοθέτης Χρήστος Δήμος.

Μια "ανεξήγητη κόκκινη γραμμή", όπως την χαρακτήρισε ο Μαρμαρινός, απλώνεται στον πρώτο από τους τρεις χάρτες που περιλαμβάνονται στην έκθεση, καταδεικνύοντας την πορεία του περιπλανώμενου θιάσου Time Circus από την Αμβέρσα έως την Ελευσίνα, μια θρησκευτική πομπή που θα εκκινήσει το επίσημο πολιτιστικό πρόγραμμα της πόλης. Οι άλλοι δύο είναι ένας πολεοδομικός χάρτης της Ελευσίνας και ένας της Ελλάδας, ο οποίος καταγράφει τις τοποθεσίες των Εθνικοτοπικών Συλλόγων της Ελευσίνας σε διάφορα σημεία της χώρας. Πάνω σε αυτόν τον χάρτη προβάλλεται και ένα ολιγόλεπτο βίντεο 100 περίπου κάδρων από οικογενειακά και ιδιωτικά αρχεία Ελευσινίων του περασμένου αιώνα, που η μουσειολόγος και επιμελήτρια της έκθεσης Ερατώ Κουτσουδάκη αποκαλεί "ένα μικρό σινεμά", μια φευγαλέα γνωριμία με την καθημερινότητα των κατοίκων. "Θέλαμε να δείξουμε το φευγαλέο της ανθρώπινης ύπαρξης πάνω στη μακρόχρονη ιστορία της πόλης", είπε η Κουτσουδάκη αιτιολογώντας αυτή την προσέγγιση. 

Στον τοίχο επίσης "τρέχουν" θραυσματικές αποτυπώσεις του ελευσινιακού τοπίου, από τον 18ο αιώνα έως σήμερα: λιθογραφίες, ιστορικό φωτογραφικό υλικό της συλλογής του Μουσείου Μπενάκη και φωτογραφίες σύγχρονων καλλιτεχνών, ενώ αποσπάσματα από τη διεθνή λογοτεχνία που μιλούν για την πόλη τους τελευταίους δυόμιση αιώνες συμπληρώνουν διακριτικά διάφορα σημεία στον χώρο.

Ο Μιχαήλ Μαρμαρινός τόνισε ότι "η Ελευσίνα έχει ένα συνταρακτικό παρελθόν που συνεχίζει να είναι ερεθιστικό, γιατί κρατάει το ανεξήγητο. Έχει τη λεγόμενη βιομηχανική ανάπτυξη, την αποβιομηχάνιση, την εμπειρία των προσφύγων και της εσωτερικής μετατόπισης ανθρώπων από διάφορες περιοχές της Ελλάδας, τη βίαιη παρέμβαση στο περιβάλλον, τον Αισχύλο, τη σχέση της πόλης με το Νίκο Καζαντζίδη, έναν καλλιτέχνη που ανέπτυξε μια πολύ τρυφερή σχέση με την Ελευσίνα". 

Τι κρύβουν οι "βαλίτσες" του "Ωμού Μουσείου";

Το μεγαλύτερο μέρος των εκθεμάτων ανήκει στη συλλογή του Κώστα Λυκίδη και του Γιώργου Παυλόπουλου, δύο συλλέκτες οι οποίοι παραχώρησαν μέρος της συλλογής τους αποκλειστικά για χάρη της έκθεσης. Πολλά από τα αντικείμενα του "Ωμού Μουσείου" έχουν τοποθετηθεί σε ειδικές προθήκες που εσκεμμένα θυμίζουν βαλίτσες, σαν ένα ταξίδι στο χρόνο. Αυτές οι "βαλίτσες" είναι μια έμμεση αναφορά στα αναγεννησιακά "δωμάτια των αλλόκοτων θαυμάτων", όπου οι συλλέκτες μάζευαν σπάνια ντοκουμέντα μαζί με καθημερινά (και αγαπημένα) αντικείμενα ως θησαυρούς προς ανακάλυψη. Στις "βαλίτσες" μπορεί κανείς να δει πολύ σημαντικά ευρήματα που αφηγούνται την ιστορία της πόλης, αλλά και πιο ευτελείς ενδείξεις της καθημερινότητας, όπως για παράδειγμα ένα από τα πρώτα εισιτήρια που κόπηκαν για τα διόδια της Εθνικής Οδού ή υλικά και εργαλεία που χρησιμοποιούσαν υπάλληλοι εργοστασίων κατά τη διάρκεια της βιομηχανικής ανάπτυξης.

Δίπλα από κάθε "βαλίτσα" στέκει ένας ξεναγός: ουσιαστικά πρόκειται για βιντεοσκοπημένες αφηγήσεις αρχαιολόγων (Καλλιόπη Παπαγγελή), ερευνητών (Παναγιώτης Πέστροβας) και καλλιτεχνών (Φίλιππος Κουτσαφτής), άλλοι Ελευσίνιοι και άλλοι απλώς άνθρωποι που έχουν αφιερώσει το έργο τους στην ιστορία της πόλης, οι οποίοι μιλούν για τη θεματική της κάθε προθήκης. 

Από τα σημαντικότερα εκθέματα είναι η μπρούτζινη "Γυναίκα με κοσμήματα" του Γιάννη Παππά, η οποία μεταφέρθηκε στον χώρο από το εργαστήριο του γλύπτη, με πρωτοβουλία του Μουσείου Μπενάκη. Αν και ο Παππάς δεν την ονόμασε, οι Ελευσίνιοι την αποκαλούσαν "Αγία Δήμητρα", τιμώντας έτσι την προστάτιδα του τόπου τους. 

Τέλος, η μυστηριακή υπόσταση της Ελευσίνας αποκαλύπτεται με την στοά στο κέντρο του εκθεσιακού χώρου, μέσα στην οποία έχουν τοποθετηθεί από τη μία πλευρά, τεκμήρια που επεξηγούν γιατί η πόλη ανέκαθεν θεωρούταν ένας προσκυνηματικός τόπους και γιατί ο μύθος της θεάς και της κόρης (Δήμητρα-Περσεφόνη) εξακολουθεί να εμπνέει ακόμη και σήμερα. Από την άλλη πλευρά της στοάς, παρατίθενται επιφανείς Ελευσίνιοι, όπως τους αποκαλεί η Κουτσουδάκη. "Ξεκινάμε από τον Αισχύλο και καταλήγουμε στον Καζαντζίδη" λέει η επιμελήτρια, "αλλά ενδιάμεσα συναντάμε σημαντικούς στρατιωτικούς και πολιτικούς του πρώτου μέρους του 20ου αιώνα" οι οποίοι ταυτίστηκαν με τον τόπο και τον τίμησαν με το έργο και τη ζωή τους.

Και όσοι αρχικά απορήσατε με τον τίτλο "Ωμό Μουσείο", ίσως τώρα να κατανοείτε ότι τα εκθέματα, οι χάρτες, οι φράσεις στον τοίχο και οι ιστορίες των ανθρώπων είναι στην πραγματικότητα μέρος των τοπίων, της θάλασσας, των δρόμων, των εργοστασίων και των αναμνήσεων των κατοίκων της πόλης. Είναι δηλαδή διαθέσιμα έξω από το εκθεσιακό πλαίσιο, για τον επισκέπτη που θέλει να ανακαλύψει τα σύγχρονα μυστήρια της Ελευσίνας περιπλανώμενος στην πόλη. Ο Μαρμαρινός το εξηγεί καλύτερα, αναφερόμενος στην πρωταρχική ιδέα για την έκθεση: "Πρόκειται εξαρχής για μια πόλη ανεπιτήδευτη! Δεν έχει συναίσθηση της αξίας ή των μικτών αξιών που κουβαλάει επάνω της, τις κουβαλάει ωμές - άρα τις εκθέτει στον επισκέπτη χωρίς συναίσθηση ότι όντως εκτίθεται. Είναι ολόκληρη, λοιπόν, ένα ανεπιτήδευτο ωμό έκθεμα. Εμείς, που και που, προσθέτουμε μια ταπεινή περισχοίνιση στα "εκθέματα", για να βοηθήσουμε την αντίληψη να τα περάσει από το πρώτο επίπεδο της ζωής - της οντολογίας τους - στο επόμενο, στην αντίληψη της αναπόδραστης εκθεματικής υπόστασης και αξιολόγησής τους. Μα και τα έργα που επιτελούνται στον ευρύτερο δημόσιο χώρο έτσι θα συμπεριφερθούν τελικά και συνολικά: μετατρέποντάς την σε μια άτυπη "Γλυπτοθήκη του εαυτού της" - η πόλη πια ως ένα Ωμό Μουσείο".