Πίσω στο μακρινό 1928, κανείς δεν φανταζόταν τι τροχοί θα τίθονταν σε κίνηση από την απόφαση της Βραζιλιάνας ζωγράφου Tarsila do Amaral να φιλοτεχνήσει τον πίνακα "Abaporu" ως δώρο γενεθλίων για τον τότε σύζυγό της, τον συγγραφέα Oswald de Andrade. Ο μακρινός τους επίλογος, ωστόσο, αναμένεται να φτάσει τώρα ως το Ηρώδειο των δικών μας ημερών.
Παρακινούμενος από τον εμφανώς μοντέρνο χαρακτήρα του πίνακα, αλλά και από τον τίτλο του –ο οποίος στην εξαφανισμένη γλώσσα των ιθαγενών Tupi σημαίνει "ο άνθρωπος που τρώει ανθρώπους"– ο de Andrade εμπνεύστηκε τότε ένα πολιτισμικό μανιφέστο που το ονόμασε με τον πορτογαλοποιημένο ελληνικό τίτλο "Antropófago". Μέσω αυτού, κάλεσε τον καλλιτεχνικό κόσμο της χώρας του σε μια μεταφορική "ανθρωποφαγία" των πολιτισμικών επιτευγμάτων άλλων λαών, με σκοπό τον εμπλουτισμό και την ανανέωση της βραζιλιάνικης κουλτούρας.
Στην εποχή εκείνη, οι ιδέες του έπεσαν στο κενό. Έμελλε να λάβουν σάρκα και οστά 4 δεκαετίες αργότερα, αρκετά χρόνια μετά τον θάνατό του (1954), χάρη στους πρωτεργάτες του μουσικού κινήματος που πλέον γνωρίζουμε ως Tropicália: τον Caetano Veloso, τη Gal Costa, τον Tom Zé και τον Gilberto Gil. Δεν είναι τυχαίο, άλλωστε, ότι στον άκρως επιδραστικό δίσκο "Tropicalia: Ou Panis Et Circensis" που έφτιαξαν το 1968 όλοι μαζί –συν το συγκρότημα Os Mutantes– υπάρχει μια ευθεία αναφορά στο μανιφέστο του de Andrade, στους στίχους του τραγουδιού "Geléia Geral".
Ασφαλώς, οι άνθρωποι αυτοί δεν στάθηκαν σημαντικοί μονάχα για την εξέλιξη της βραζιλιάνικης μουσικής: η εξαγωγή των Tropicália επιτευγμάτων στη Δύση διεθνοποίησε την εμβέλεια των ανησυχιών και των δημιουργικών τους προσεγγίσεων, χαρίζοντάς τους πολυάριθμους θαυμαστές, καιρό πριν τη μόδα της world music ή τη διάδοση της λέξης "παγκοσμιοποίηση" στην καθομιλουμένη. Ανάμεσα στην ομήγυρη, πάντως, ήταν ο Gilberto Gil που έμελλε να ξεχωρίσει, ίσως γιατί μπόρεσε να πλέξει επιτυχώς την καλλιτεχνική πρωτοπορία με μια πολιτική στάση και καριέρα, η οποία τον έφερε να γίνει έως και Υπουργός Πολιτισμού.
Ο χρόνος, βέβαια, κυλά για όλους. Φτάνοντας λοιπόν στα 81, ο Gil αποφάσισε ότι ήρθε η στιγμή να αποχαιρετήσει τους φίλους του ανά την υφήλιο, ανακοινώνοντας ότι η νυν περιοδεία "Aquele Abraço" θα είναι και η τελευταία. Κι ένα από τα αντίο του απευθύνεται και στο ελληνικό κοινό, αφού έρχεται σύντομα στο Ηρώδειο (Δευτέρα 17/7), προσκεκλημένος του φετινού Φεστιβάλ Αθηνών Επιδαύρου. Σε αυτή τη συναυλία-επίλογο, μάλιστα, αναμένεται να πλαισιωθεί από μια πλειάδα καλλιτεχνών, προερχόμενων από την ευρύτερη μουσική του οικογένεια.
Εκτός από συγκινητική, η περίσταση είναι και εορταστική, καθώς ο Gilberto Gil αποχωρεί μεν, αλλά το κάνει με τον δικό του τρόπο, γιορτάζοντας 60 χρόνια καριέρας. Πράγματι, τόσα μετράμε από το 1963, όταν πρωτογνωρίστηκε με τον Caetano Veloso και ρίχτηκαν μαζί στην περιπέτεια της δισκογραφίας, αρχικά μέσω των bossa nova ρυθμών που κυριαρχούσαν τότε στη χώρα τους. Βαθμιαία, ωστόσο, άρχισαν να αποζητούν κάτι παραπάνω. Οι ανησυχίες και οι εξερευνήσεις τους, όσες στεγάστηκαν τελικά κάτω από την Tropicália ομπρέλα, θα τους έβρισκαν να διευρύνουν σημαντικά τα όρια και τις αναφορές της βραζιλιάνικης μουσικής. Έτσι, η samba και η bossa nova άνοιξαν έναν τολμηρό και πολύ εποικοδομητικό διάλογο τόσο με τις απώτατες αφρικανικές τους ρίζες, όσο και με τον pop/rock ηλεκτρισμό της Δύσης –ειδικά με την ψυχεδελική αισθητική των ύστερων 1960s που εκφράστηκε με τον Jimi Hendrix και τους Beatles του "Sgt. Pepper's Lonely Hearts Club Band".
Ανάμεσα στα αρκετά σημαντικά άλμπουμ του κινήματος, τον ρόλο του ορόσημου διατηρεί το προαναφερθέν "Tropicalia: Ou Panis Et Circensis", καθώς, πέρα από την αμιγώς μουσική πρωτοπορία που κατέγραψε, δέθηκε και στιχουργικά με τις ανησυχίες της προοδευτικά σκεπτόμενης νεολαίας της Βραζιλίας, κριτικάροντας λ.χ. το πραξικόπημα του 1964, με το οποίο τερματίστηκε η υπόσταση της 4ης Βραζιλιάνικης Δημοκρατίας. Βλέποντας τον Gil ως δυνητική απειλή, η χούντα τον συνέλαβε και τον φυλάκισε (χωρίς δίκη), λίγο πριν την εκπνοή του 1968. Μετά από μερικούς μήνες δέχτηκε να τον αφήσει ελεύθερο, με τον όρο όμως ότι θα αυτοεξοριζόταν στο εξωτερικό –όπως και συνέβη. Το διάστημα που θα περνούσε στο Λονδίνο, έπειτα, τον έφερε σε επαφή με τους Pink Floyd και τον Miles Davis, κυρίως όμως με τη reggae. Την οποία και θα εισήγαγε αργότερα στη χώρα του, στη δεκαετία του 1980, χάρη στην επιτυχία της διασκευής που έκανε με τον Jimmy Cliff στο αγαπημένο τραγούδι του Bob Marley και των Wailers "No Woman, No Cry".
Επιπλέον, οι ιδέες του και τα τότε γεγονότα σμίλεψαν τελικά κι ένα ενεργό και διαρκές ενδιαφέρον για τα κοινά. Έτσι, δύο χρόνια μετά την πτώση της δικτατορίας, ο Gilberto Gil ανακατεύτηκε με την τοπική αυτοδιοίκηση στην ιδιαίτερη πατρίδα του, το Σαλβαδόρ της πολιτείας Μπαΐα (1987). Στη συνέχεια αμφιταλαντεύτηκε ιδεολογικά μεταξύ κεντροαριστεράς και πολιτικής οικολογίας, όμως το 2003 δέχτηκε την πρόταση του Προέδρου Luiz Inácio Lula da Silva (γνωστός σε μας ως Λούλα) να γίνει Υπουργός Πολιτισμού, παρότι δεν ήταν καν μέλος του κόμματός του. Η επιλογή ξεσήκωσε αντιδράσεις, ωστόσο ο Gil έμεινε στο πόστο ως το 2008, όταν και παραιτήθηκε, επιθυμώντας να συνεχίσει την καλλιτεχνική του δράση.
Αυτόν τον καλλιτέχνη θα αποχαιρετήσει λοιπόν και το ελληνικό κοινό, μαζί με το παγκόσμιο. Μια φιγούρα που κοίταξε πέρα από τα δημιουργικά σύνορα της εποχής και της κουλτούρας του, ποιώντας μουσική πρωτότυπη, καλαίσθητη, με πανανθρώπινη απήχηση. Θα το τονίσουν άλλωστε και όσα θα ακουστούν στη συναυλία της 17/7 στο Ηρώδειο, όπου θα ανθολογηθεί η πλούσια καριέρα του, επιτρέποντάς μας να θυμηθούμε ξανά δίσκους-σταθμούς σαν το "Gilberto Gil" (1968, σε συνεργασία με τους Os Mutantes), το "Expresso 2222" (1972), το "Refazenda" (1975), το "Ogum Xangô" (επίσης 1975, με τον Jorge Ben) ή το "Refavela" (1977).
