Καθηλωτικός "Πύργος του Κυανοπώγωνα" - χαριτωμένος "Τζάννι Σκίκκι" σε ανορθόδοξο οπερατικό δίπτυχο στη Λυρική

Δύο πολύ εντυπωσιακές παραγωγές ενός ανορθόδοξου οπερατικού διπτύχου προσφέρει αυτές τις ημέρες (μέχρι τις 24/3) η Εθνική Λυρική Σκηνή. Πέρα από το ότι πρωτοπαρουσιάσθηκαν το 1918, ελάχιστα πράγματα συνδέουν τον δραματικό "Πύργο του Κυανοπώγωνα" του Μπάρτοκ με τον κωμικό "Τζάννι Σκίκκι" του Πουτσίνι. Αμφότερα τα λυρικά έργα αντικατοπτρίζουν τον πλούτο αλλά και τις διαφορετικές κατευθύνσεις της μουσικής στις αρχές του περιπετειώδους 20ού αιώνα.

Αντίθετα με τον δύοντα βερισμό που αντιπροσωπεύει το πουτσίνειο μονόπρακτο, αυτό του Μπάρτοκ, έχοντας αφομοιώσει τις υστερομαντικές επιρροές ενός Βάγκνερ αλλά και του ιμπρεσιονισμού του Ντεμπυσσύ, απηχεί τις πρώτες αναζητήσεις του μουσικού μοντερνισμού.

Αυτή είναι η δεύτερη φορά από το μακρινό 1966 (οπόταν και παίχθηκε στο θέατρο "Ολύμπια" σε ελληνική μετάφραση) που ο "Πύργος του Κυανοπώγωνα" ανεβαίνει από την ΕΛΣ – πλέον, στην πρωτότυπη ουγγρική γλώσσα και με τον προβλεπόμενο Πρόλογο. Ενδιάμεσα (1994), το έργο είχε παρουσιασθεί με ξένους συντελεστές στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών.

Τη νέα παραγωγή υπέγραψε ο Θέμελης Γλυνάτσης, ένας από τους πλέον ικανούς και σκεπτόμενους σκηνοθέτες όπερας της νεότερης γενιάς. Σ’αυτήν την πρώτη του αναμέτρηση με τη μεγάλη -οπερατική- φόρμα, ο Γλυνάτσης χάρισε μια διεξοδικά ψαγμένη, αριστοτεχνικά δουλεμένη σε κάθε της λεπτομέρεια δουλειά, που δεν ήταν, όμως, εύκολα προσπελάσιμη από το μέσο φιλόμουσο.

Μολονότι το συμβολιστικό λιμπρέτο του Μπάλας έχει ως αφετηρία το παραμύθι του Περρώ για τον Κυανοπώγωνα (μια από τις πιο αιμοσταγείς αφηγήσεις της δυτικής λογοτεχνικής παράδοσης), η όπερα γράφηκε σε μια εποχή με μεγάλη επιρροή της ψυχανάλυσης. Η σαφέστατα ψυχαναλυτική της διάσταση απεικονίζεται, όμως, μόνο στην ανήσυχη μουσική, αφού κατά τα λοιπά -και παρά τις προβλεπόμενες στην παρτιτούρα σκηνοθετικές και σκηνογραφικές οδηγίες- απουσιάζει η δράση, η αφήγηση!

Κάθε σύγχρονη σκηνοθετική προσέγγιση οφείλει, αυτονόητα, να εστιάσει στην ψυχολογική σύγκρουση μιας γυναίκας (Ιουδίθ) και ενός άντρα (Κυανοπώγωνα), του οποίου στοιχεία του παρελθόντος και της προσωπικότητας αποκαλύπτουν οι 7 πόρτες που ανοίγουν διαδοχικά, αναδεικνύοντας ταυτόχρονα την καθοριστική εδώ έννοια της ερωτικής επιθυμίας. Στον αντίποδα της συναρπαστικής ματιάς του Καστελούτσι στο περσινό Φεστιβάλ του Σάλτσμπουργκ, που έθεσε στο επίκεντρο την ιδιαίτερη ψυχοσύνθεση της Ιουδίθ (ο γυναικείος ρόλος είναι, όντως, πιο ενεργός τόσο στο λιμπρέτο όσο και στην παρτιτούρα), ο Γλυνάτσης, ορμώμενος από το ότι το έργο συνιστά μια διαθλασμένη αυτοπροσωπογραφία του συνθέτη, το αντιμετώπισε ως ανατομία της ανδρικής ψυχοσύνθεσης.

Πώς οριοθετήθηκε και αναδείχθηκε αυτή η ερεθιστική μουσικοθεατρική αναπαράσταση ψυχικών τοπίων; Κατ’αρχάς, μέσα από το εντυπωσιακό σκηνικό του Βρετανού Λέσλι Τράβερς, ένα τεράστιο σκοτεινό γλυπτό που παρέπεμπε στις απότομες βραχώδεις ακτές της Βόρειας Θάλασσας, εντός του οποίου ήταν εγκιβωτισμένο ένα ψυχρά φωτισμένο, κοινότοπο δωμάτιο σπιτιού (ο "πύργος" σαν ένα καράβι μέσα σε μια φουρτουνιασμένη θάλασσα), στο οποίο εκτυλισσόταν το μεγαλύτερο μέρος της δράσης. Αναδημιουργώντας την ομιχλώδη ατμόσφαιρα ταινιών του Χίτσκοκ, ο άχρονος, αμφίσημος και αινιγματικός σκηνικός χώρος μετεξελισσόταν διαρκώς, από την στατικότητα στην απόλυτη κίνηση, από το σκοτάδι στο φως, αντανακλώντας το τραυματικό ψυχικό σύμπαν του Κυανοπώγωνα. Η κλειστοφοβία του σκηνικού χώρου επιτάθηκε από την ανατριχιαστική παρουσίαση του Προλόγου μέσα στο ημίφως όχι από αφηγητή, αλλά από την (ηχογραφημένη) φωνή της Ιουδίθ, παρουσία ενός κατάκοιτου άνδρα - του υπερήλικα Κυανοπώγωνα;

Ακολούθως, μέσω της επιλογής του Γλυνάτση να μην "απεικονίσει" ρεαλιστικά τις περίφημες 7 πόρτες, προτιμώντας να εστιάσει στο συμβολισμό της καθεμιάς σε σχέση με την αποκάλυψη των μυστικών του "άλλου". Δημιούργησε έτσι μια αλληλουχία ευφάνταστων, διανοητικά απαιτητικών "εικόνων", στις οποίες η "μυθολογική" εισβολή υποσυνείδητων συμβόλων αποκάλυπτε/αποσυναρμολογούσε μια εύθραυστη συμβατική πραγματικότητα. Με άλλα λόγια, τον τρόπο με τον οποίο η γοητεία του "κρυμμένου" και η ορμή προς τη γνώση της Ιουδίθ ξεγύμνωνε σταδιακά την ερωτική αγωνία, την ψυχική συστολή και την έμφυτη τάση του Κυανοπώγωνα προς τη μοναξιά!

Πόσο διαφορετικά αποκάλυπτε αυτή τη μοναξιά η 1η πόρτα (ο θάλαμος βασανιστηρίων) από την 5η (το απέραντο βασίλειο) ή την τελευταία (ο χώρος με τις προηγούμενες γυναίκες του Κυανοπώγωνα), πόσο όμορφα τονιζόταν η διάσταση του χρόνου που περνά (από την 2η πόρτα-"οπλοστάσιο" της παιδικής ηλικίας και την 3η με τα πλούτη της απόλυτης ακμής, ως το συγκινητικό φινάλε με τον ήρωα παρόντα σε όλες τις ηλικίες του!), πόσο γλαφυρά προβαλλόταν η ανατροπή που επέφερε η γυναικεία παρουσία στη ζωή του (η μεταμόρφωση της μητρικής φιγούρας σε ποθητή γυναίκα στην αρχή της 3ης πόρτας, ο υπαινιγμός γυναικείων γεννητικών οργάνων στην αιματοβαμμένη βιντεοπροβολή του κήπου της 4ης, η κυρίαρχη παρουσία στη λίμνη δακρύων της 6ης ή στην "παρέλαση" της 7ης πόρτας με τον σπαρακτικό μονόλογο…).

Κομβική σημασία για την ανάδειξη της δραματουργίας είχε ο σεβασμός στη μουσική και η διαρκής αφηγηματική/θεατρική "πλαισίωση/συμπλήρωσή" της (μια σαφώς επισφαλής άσκηση μουσικής και ψυχικής ισορροπίας), παρά τη σκηνοθετική επιλογή να παίρνει ενίοτε αποστάσεις από τα όσα περιγράφει ή υποβάλλει το λιμπρέτο. Όπου, όμως, ακολουθούνταν οι οδηγίες του Μπάρτοκ, η οπτικοποίησή τους από την όλη δημιουργική ομάδα (φωτισμοί: Στέλλα Κάλτσου, βιντεοπροβολές: Μάριος Γαμπιεράκης, Χρυσούλα Κοροβέση, ηχητικός σχεδιασμός: Τάσος Τσίγκας) υπήρξε προσεγμένη. Ακόμη και η αυστηρή επισημότητα των κοστουμιών (του Τράβερς) με αισθητική της δεκαετίας του ’50 συνέβαλε στην προβολή του διάχυτου στο έργο ερωτισμού.

Τέλος, μέσω της "χορογράφησης" της δράσης με εξαιρετικά δουλεμένη σωματική υπόκριση (κινησιολογία: Κατερίνα Γεβετζή), που δικαιώθηκε από ένα πρωταγωνιστικό ζεύγος αξιοπρόσεκτης χημείας.

Από μουσική άποψη, η παράσταση (που παρακολουθήσαμε στις 12/3) κινήθηκε σε απρόσμενα υψηλό επίπεδο, ιδίως αν ληφθεί υπόψη ότι αξιοποιήθηκαν αποκλειστικά εγχώριες δυνάμεις με ατελή σχετική εμπειρία. Ο αρχιμουσικός Βασίλης Χριστόπουλος στάθμισε άριστα τις λεπτές ισορροπίες μεταξύ πρωτοκαθεδρίας και συνοδείας της τεράστιας ορχήστρας στο συγκεκριμένο έργο. Άντλησε δε το καλύτερο δυνατό από μια συγκεντρωμένη Ορχήστρα της ΕΛΣ για να αναδείξει μια εξαιρετικά απαιτητική παρτιτούρα, στην οποία διαλέγονται δημιουργικά το μοντερνιστικό ιδίωμα, οι πειραματισμοί με τα ηχοχρώματα, η παραδοσιακή μουσική και οι πεντατονικές κλίμακες, όπως τις συνάντησε ο Μπάρτοκ στις καταγραφές μουσικής εθνοτήτων της Τρανσυλβανίας (και υπενθύμισε διακριτικά ο σκηνοθέτης με τη χρήση χωνιού φωνογράφου!).

Μόνο έπαινοι πρέπουν στους δύο πρωταγωνιστές, τον βαθύφωνο Τάσο Αποστόλου και την υψίφωνο Βιολέττα Λούστα, τόσο για την εκμάθηση και άρτια εκφορά της στριφνής, ασύμμετρης μουσικότητας ουγγρικής γλώσσας (που οφείλεται -όπως και η μετάφραση του λιμπρέτου- στην εξαιρετική δουλειά της Ειρήνης Πατσέα) όσο και για τη σύζευξη τραγουδιού-υπόκρισης. Κάτοχος μεγάλης, πλούσιας φωνής, ιδανικής για τον κεντρικό ρόλο, ο Αποστόλου σκιαγράφησε με σπάνια ωριμότητα έναν ασυνήθιστα ανθρώπινο Κυανοπώγωνα, αποφεύγοντας τη συνήθη μανιέρα του! Ήταν, όμως, η Λούστα που έκλεβε συνεχώς την παράσταση με μια καταλυτική, αισθησιακή σκηνική παρουσία και ένα αιχμηρό θεατρικό αισθητήριο, ενώ και το τραγούδι της ήχησε προσεγμένο, αβίαστο στην υψηλή περιοχή, παρότι ο ρόλος της Ιουδίθ δικαιώνεται εντελέστερα από τίμπρο δραματικής υψιφώνου.

Συνολικά, μια θαυμάσια παραγωγή "συνολικού" μουσικού θεάτρου, που τιμά ιδιαίτερα τους συντελεστές της αλλά και την ΕΛΣ (εμπλουτίζοντας καίρια το ρεπερτόριό της), και θα μπορούσε να σταθεί άνετα σε λυρικά θέατρα του εξωτερικού, ιδίως σε αυτά του τόσο εμποτισμένου από το Regietheater γερμανόφωνου χώρου…

Μετά από μία τέτοια δυνατή παραστατική εμπειρία, η αποφόρτιση με μια μαύρη κωμωδία στα όρια του γκροτέσκου, όπως ο "Τζάννι Σκίκκι" του Πουτσίνι, ήταν για πολλούς ευπρόσδεκτη. Επέτρεψε δε να ξαναθυμηθούμε μία από τις ευτυχέστερες αναθέσεις που έκανε ο αείμνηστος Στέφανος Λαζαρίδης κατά τη διάρκεια της τόσο σύντομης, πλην γόνιμης θητείας του στην ΕΛΣ.

Η παρακολούθηση της παραγωγής με την οποία πρωτογνωρίσαμε (το 2007) τον Τζων Φούλτζεϊμς επιβεβαίωσε την ακρίβεια και ευστοχία της ματιάς του. Εκμεταλλευόμενος το ευφυές όσο και λειτουργικό σκηνικό του Ρίτσαρντ Χάντσον, ο Βρετανός σκηνοθέτης έστησε μια παράσταση με ρυθμό, ανάλαφρη και κινητική, όπως απαιτεί το συγκεκριμένο μονόπρακτο. Την επιτυχημένη αναβίωσή της υπέγραψε η Αγγέλα-Κλεοπάτρα Σαρόγλου.

Βέβαια, όπως παρατηρήθηκε προ μερικών ετών και με τις επαναλήψεις παραγωγών των Βηκ και Βερτμύλλερ για την "Μποέμ" που είχαν σχεδιασθεί για το θέατρο "Ολύμπια", δεν είναι ενδεδειγμένη η μεταφορά τους στην πολύ μεγαλύτερη σκηνή της "Αίθουσας Σταύρος Νιάρχος". Εν προκειμένω, αυτή όχι μόνο "κατάπιε" το μικρών διαστάσεων σπίτι/σκηνικό, αλλά και δυσκόλεψε την κίνηση των πολυπληθών μονωδών, που ήταν αναγκασμένοι να παίζουν και τραγουδούν μέσα σε ...ελάχιστα τετραγωνικά, κυριολεκτικά ο ένας πάνω στον άλλο! Η αντίστιξη με το μνημειώδες σκηνικό του "Κυανοπώγωνα" έκανε δε τη σύγκριση ακόμη πιο άχαρη…

Σε μουσικό επίπεδο, υπό την εύροη και σβέλτη διεύθυνση του Βασίλη Χριστόπουλου, η παράσταση διέθετε ένα συναρπαστικό πρωταγωνιστή και μια δεμένη ομάδα δευτεραγωνιστικών ρόλων, που λειτούργησαν καλά ως σύνολο. Σε μεγάλη φωνητική φόρμα, ο βαρύτονος Διονύσης Σούρμπης ενσάρκωσε τον άξεστο και τετραπέρατο Τζάννι Σκίκκι με άνεση, κέφι και ολοζώντανη σκηνική παρουσία. 

Πλάι του, και παρά την φροντισμένων δυναμικών ορχηστρική συνοδεία, ουδείς από τους καταξιωμένους (Γιάννης Χριστόπουλος, Σουγλάκου, Σταμπόγλης, Μανιάτης, Ματθαιακάκης, Τσαλικιάν, Ρασιδάκις, Ανδριανός) και νεότερους μονωδούς (Συκιώτη, Κριτσωτάκη, Καλύβας) ξεχώρισε ιδιαίτερα από πλευράς τραγουδιού. Πάντως, η θεατρικότητα σκιαγράφησης των χαρακτήρων των συγγενών, που ο Πουτσίνι απέδωσε με απίστευτη οικονομία και μόλις λιγοστές μουσικές πινελιές, επέτρεψε να συντεθεί με γλαφυρότητα αυτή η βασισμένη σε ένα επεισόδιο από τη "Θεία Κωμωδία" του Δάντη κοινωνική μικρογραφία …

Λεζάντα κεντρικής φωτογραφίας: Σκηνή από την όπερα "Ο Πύργος του Κυανοπώγωνα" του Μπάρτοκ που παρουσιάζεται (μέχρι τις 24/3) στην "Αίθουσα Σταύρος Νιάρχος" της Εθνικής Λυρικής Σκηνής στο ΚΠΙΣΝ: η αποκάλυψη του κήπου του Κυανοπώγωνα (Τάσος Αποστόλου), μετά το άνοιγμα της 4ης πόρτας του Πύργου από την Ιουδίθ (Βιολέττα Λούστα)