Πόσο συμπεριληπτική είναι τελικά η Barbie;

Το ζήτημα της πολιτικής ορθότητας είναι κάτι που απασχολεί την ποπ κουλτούρα εδώ και αρκετό καιρό. Ειδικά στον κινηματογράφο, οι απαιτήσεις για αντιπροσώπευση και προβολή περισσότερων θηλυκοτήτων, έγχρωμων και κουίρ χαρακτήρων είναι - δικαιολογημένα - ακόμα μεγαλύτερες, ωστόσο έχουν οδηγήσει τα μεγάλα χολιγουντιανά στούντιο σε παραγωγές που συχνά προσεγγίζουν πολύ πιο επιφανειακά την έννοια της συμπερίληψης. Αν λάβουμε υπόψη τι συμβαίνει αυτή τη στιγμή στην Αμερική με τους συνταγματικούς νόμους, που, αντί να προωθούν πιο φιλελεύθερες ιδέες, στερούν το δικαίωμα στις αμβλώσεις και περιορίζουν την ελευθερία των τρανς ατόμων, ο κόσμος περιμένει τουλάχιστον από την τέχνη να συμπαρασταθεί σε αυτές τις περιθωριοποιημένες ομάδες.

Δεν ξέρουμε αν η "Barbie" συγκαταλέγεται απαραίτητα σε αυτήν την κατηγορία ταινιών, γιατί προφανώς το πρώτο και κυρίαρχο ζήτημα ήταν να διαφημιστεί ένα από τα πιο γνωστά διεθνώς παιχνίδια. Σίγουρα όμως η Mattel και η Warner Bros προσπάθησαν - πέρα από την τρανταχτή νύξη στην πατριαρχία, τον φεμινισμό και την τοξική αρρενωπότητα - να θίξουν επίσης το ζήτημα της συμπερίληψης και του diversity στη νέα κινηματογραφική υπερπαραγωγή τους, η οποία φέρει τη σκηνοθετική υπογραφή της ταλαντούχας Γκρέτα Γκέργουιγκ.

Προφανώς μία ταινία για την Barbie θα έστρεφε το βλέμμα των θεατών στην "στερεοτυπική", όπως αυτοαποκαλείται ο χαρακτήρας της Μάργκο Ρόμπι, εκδοχή της κούκλας. Όμως, η κλασική μορφή της Barbie με την οποία πολλοί μεγαλώσαμε και αγαπήσαμε, έχει ανά διαστήματα κατακριθεί για την προώθηση μη ρεαλιστικών (και κατά κύριο λόγο λευκών) προτύπων ομορφιάς.

Η βραβευμένη σεναριογράφος Ντιάμπλο Κόντι ("Juno") που αρχικά είχε προσληφθεί για το σενάριο της "Barbie" και ήθελε την Έιμι Σούμερ στον πρωταγωνιστικό ρόλο, πρόσφατα αποκάλυψε ότι η πιο ευαίσθητη, στοργική εκδοχή της κούκλας που ήθελε να αναδείξει δεν ενθουσίασε, γιατί το στούντιο ήθελε να δώσει μια πιο φεμινιστική σκοπιά στην ταινία. 

Όσο σάλο και να προκάλεσε πριν καλά-καλά κυκλοφορήσει στις κινηματογραφικές αίθουσες, η "Barbie" ήταν αναμενόμενο ότι θα προβλημάτιζε κοινό και κριτικούς, αφού κανείς δεν μπορούσε να ξέρει στα σίγουρα πώς ήθελε να αυτοπροσδιοριστεί. Η προσμονή του κόσμου για την ταινία ξεπέρασε κάθε προσδοκία. Αναμφίβολα βοήθησε το εντυπωσιακό καστ της ταινίας, καθώς και το πολύ έξυπνο μάρκετινγκ της Mattel, η οποία συνεργάστηκε με trendy μουσικούς (Lizzo, Nicki Minaj),  εταιρείες ρούχων και μακιγιάζ για το λανσάρισμα νέων προϊόντων, μέχρι και Airbnb που σε προσκαλούν να μείνεις στο ονειρικό σπίτι της Barbie.

Βέβαια, μετά την πολυαναμενόμενη πρεμιέρα οι απόψεις φαίνεται να διχάζονται: ένα μεγάλο ποσοστό λάτρεψε τη "Barbie" και πολλοί μάλιστα έβγαιναν κλαίγοντας από το σινεμά (δείτε λίγο τι συμβαίνει στο TikTok και θα καταλάβετε), αλλά ορισμένοι τη θεώρησαν μία κάκιστη φεμινιστική προπαγάνδα, άλλη μια "επίθεση στο ανδρικό φύλο". Παρά τις παράλογες διαμαρτυρίες της δεύτερης κατηγορίας θεατών, η ταινία της Γκέργουιγκ κατάφερε να επιτύχει τον στόχο της, επαναφέροντας στη δημοσιότητα την πασίγνωστη κούκλα της Mattel. 

Στην ταινία, η ίδια η Mattel προσπάθησε να κάνει λίγο αυτοκριτική, αναφερόμενη στις λανθασμένες αποφάσεις της με παλιότερες κούκλες που είχε κυκλοφορήσει (π.χ. η Growing up Skipper του 1975 που αποσύρθηκε από την αγορά), ενώ παράλληλα με το καστ μάς κλείνει διακριτικά το μάτι, προσπαθώντας να δείξει πόσο πιο συμπεριληπτική (υποτίθεται) ότι είναι - στο σαιτ της έχει μέχρι και μία ολόκληρη σελίδα αφιερωμένη στο "diversity", δηλώνοντας ως "η πιο diverse σειρά κούκλας".

Ισχύουν όμως όλα αυτά που πλέον πρεσβεύει η Mattel μέσω της διάσημης κούκλας της ή γίνονται όλα επιφανειακά, με στόχο την έλξη μεγαλύτερου κοινού και την ψευδαίσθηση ότι είναι μέρος των αποπειρών για συμπερίληψη; Η απάντηση είναι κάπως αυτονόητη όταν γίνεται λόγος για τέτοιου είδους εταιρείες - δεν είναι εξάλλου η πρώτη φορά που μεγάλοι οργανισμοί επιχειρούν να πλασαριστούν ως συμπεριληπτικοί και diverse. Μιλήσαμε με τις σκηνοθέτριες Μαρία Χατζάκου και Ζακλίν Λέντζου, καθώς και με τον καλλιτέχνη, ακαδημαϊκό και ερευνητή γύρω από τις τέχνες και το φύλο Φιλ Ιερόπουλο, οι οποίοι μας έδωσαν τη δική τους οπτική περί συμπερίληψης και αν τελικά η Barbie μπορεί να θεωρείται φεμινιστικό σύμβολο, εν έτει 2023.

Έχουν υπάρξει διφορούμενες απόψεις για το αν τελικά η Barbie είναι μία φεμινιστική ταινία. Ορισμένοι υποστηρίζουν ότι η ηρωίδα πλασάρεται ως ένα πιο δυναμικό πρότυπο γυναίκας, ενώ άλλοι ότι προσπαθεί να διατηρήσει την κλασική, πιο "θηλυκή", σεξουαλική εικόνα της. Γιατί όμως η δεύτερη δεν συγκαταλέγεται στα σύγχρονα φεμινιστικά αρχέτυπα και θεωρείται πια ότι υποβιβάζει τη γυναίκα;

Μαρία Χατζάκου: Γιατί πια έχει περάσει στη συλλογική μνήμη. Σε όλη την ποπ κουλτούρα πάντα, ήταν η γυναίκα, ειδικά η ξανθιά, το σύμβολο του σεξ. Και αυτό έχει καθιερωθεί μέσα από την αντρική ματιά. Δεν θα ξεχάσω ποτέ στο πανεπιστήμιο, που κάναμε ανάλυση για τον Χίτσκοκ και το "Vertigo", που μας έλεγαν: "Η ξανθιά γυναίκα που ερωτεύεται ο πρωταγωνιστής, είναι το φάντασμα. Το ιδανικό. Η μελαχρινή εκδοχή της είναι η πιο γήινη, ορθολογιστική, αλλά όχι τόσο θελκτική εκδοχή της". Και αυτό φέρνει άσχημες μνήμες σε όλες μας. Τώρα πια, πιο δυναμικές καλλιτέχνιδες το επαναδιεκδικούν (δες Billie Eilish στη φωτογράφιση για τη Vogue). Σαν να λέμε ότι "είμαστε εδώ και  θα είμαστε όπως μας αρέσει”.

Ζακλίν Λέντζου: Δε γνωρίζω τι θα πει φεμινιστική ταινία, όπως και δεν γνωρίζω τα bullet points οτιδήποτε/οποιουδήποτε σύγχρονου - είτε αφορά χορό, είτε αφορά design, πόσο μάλλον σύγχρονες θεωρίες ή μεταθεωρίες. Η μόδα πάντα απομάκρυνε την ουσία, την αλήθεια και άλλες έννοιες καθαρτικές. Η μόδα είναι σαν στάχτη στα μάτια. Αυτό που γνωρίζω είναι ότι είχα την τύχη να μεγαλώσω (με) δυο γυναίκες. Πληγωμένες, θυμωμένες, με γραμμένο πόνο στο μεσόφρυδο, αλλά ταυτόχρονα τόσο δυναμικές και δυνατές, πάντοτε πανέμορφες, θελκτικές, με προσεγμένα άκρα ενώ φύτευαν ντοματιές στην αυλή ή άνοιγαν φύλλο για πρασόπιτα. Ο φεμινισμός έχει πολλά πρόσωπα - άλλα φοράνε κραγιόν, άλλα όχι. Εκεί θα κολλήσουμε;

Φιλ Ιερόπουλος: Νομίζω πως για τα δεδομένα της ταινίας, η οποία είναι μία επεκταμένη διαφήμιση της Mattel, η "Barbie" έχει αρκετή αυτοαναφορική περιπλοκότητα και παρωδεί φαινόμενα όπως τους ακτιβιστές για τα δικαιώματα των ανδρών, τους incels, το mansplaining και την alt-right ιδεολογία, αρκετά επιτυχημένα. Προφανώς όμως ανοίγει εδώ και μια γενικότερη κουβέντα που έχει να κάνει με το κατά πόσο πιστεύουμε στη συμπερίληψη ως κομμάτι μιας θεαματικής καπιταλιστικής καμπάνιας. Έχουμε δει το ίδιο και γύρω από τα κουίρ ζητήματα, ακόμα και στην Ελλάδα τελευταία - ένα έντονο ενδιαφέρον από διάφορες εταιρίες για συμπερίληψη ταυτοτήτων σε διαφημίσεις, τράπεζες και φαρμακευτικές εταιρίες να περπατούν στο Athens Pride κλπ, αλλά αυτό δεν έχει στην πραγματικότητα αντίκτυπο στο ποια άτομα π.χ. προσλαμβάνουν αυτές οι εταιρίες και ειδικά στις υψηλόμισθες θέσεις. Είναι δηλαδή και λίγο ξέπλυμα για μεγιστοποίηση του κοινού τους. Η ταινία αναφέρεται και σ’ αυτό το δυνάμει ξέπλυμα - αλλά αυτό δεν αλλάζει το ότι παραμένει ένα προϊόν.

Τα τελευταία χρόνια η Mattel έχει κάνει αρκετές προσπάθειες για να γίνουν τα προϊόντα της πιο diverse - μέχρι και στην ταινία προσπαθούν να δείξουν διαφορετικές εθνικότητες, σωματότυπα και μορφές της Barbie. Τα φώτα όμως πάλι πέφτουν στην περιβόητη λευκή, ξανθιά κούκλα και μάλιστα η ταινία σκηνοθετείται από μία δημιουργό που, παρά την πολύ μικρή φιλμογραφία της, έχει κατηγορηθεί για την προώθηση του λεγόμενου "λευκού" φεμινισμού μέσω των ταινιών της. Πιστεύετε ότι αυτά αναιρούν κάπως τις απόπειρες που έχουν γίνει για συμπερίληψη;

Μαρία Χατζάκου: Όχι ακριβώς. Το καταλαβαίνω αυτό που λες για την Γκρέτα, αλλά αν έβαζε στις ταινίες της μια πρωταγωνίστρια μαύρη π.χ., θα την κατηγορούσαν ότι εκμεταλλεύεται κάποια άλλη πολιτισμική σφαίρα. Και ίσως να είχαν δίκιο. Επίσης θεωρώ, για την συγκεκριμένη ταινία, ότι  ήθελε να κάνει challenge το αρχέτυπο της Barbie. Να καταρρίψει το στερεότυπο ότι μια γυναικά ξανθιά και όμορφη αποκλείεται από το ενδεχόμενο να είναι έξυπνη και επιτυχημένη.

Ζακλίν Λέντζου: Η ταινία δεν αφορά την Βarbie; Η Barbie δεν είναι μια ξανθιά πλαστική κούκλα που φοράει ταγιέρ και μόνιμο χαμόγελο; Πού αλλού να πέσουν τα φώτα και γιατί; Η Mattel, όπως και κάθε άλλη τιτανοεταιρεία, φοράει τη μάσκα της συμπερίληψης για να μη χάσει κέρδη. Είναι ψέμα στο ψέμα. Καμία ουσιαστική αλλαγή ιδεολογίας, στάσης, σκέψης. Κανένα συγγνώμη προς τα μέρη του πληθυσμού που για αιώνες ήταν κρυμμένοι, θαμμένοι. Νομίζω οι νέοι το λένε pinkwashing. Στην προκειμένη ταιριάζει γάντι. Ψηφίζω επίθεση στην Mattel, κι όχι στην Γκρέτα!

Ανεξαρτήτως του τι θέλει να περάσει η Greta Gerwig μέσα από την ταινία της, για εσάς είναι η Barbie ένα φεμινιστικό σύμβολο και γιατί;

Μαρία Χατζάκου: Όχι δεν είναι. Ποτέ δεν ήταν. Μια ψεύτικη βερσιόν μιας - και καλά - τέλειας γυναίκας που προορίζεται ως παιχνίδι για μικρά παιδιά; Ευελπιστώ να το αλλάξει αυτό η ταινία.

Ζακλίν Λέντζου: Για μένα η Barbie ήταν ένα παιχνίδι που δεν μου κέντρισε ποτέ το ενδιαφέρον. Τώρα είναι η νέα ταινία της Γκρέτα, που συμπαθώ πολύ. Περί συμβόλων και συμβολισμών - όλα είναι σύμβολα. Και η κούκλα και η σκηνοθέτης, ακόμη και αυτή η συνέντευξη.

Φιλ Ιερόπουλος: Θα προτιμούσα να ζούσαμε σε μια εποχή που φεμινιστικό σύμβολο είναι η Audrey Lorde, αλλά, όπως και να ’χει, υπάρχει πάντα χώρος και για τη Barbie, τη Lisa Simpson, τa Powerpuff Girls, τη Sailor Moon, τις Crystal Gems, τη Daria κλπ. Ευτυχώς ο κόσμος του animation και της παιδικής τηλεόρασης έχει υπάρξει αρκετά καλύτερος όσον αφορά το χώρο των γυναικών και της κουίρ εκπροσώπησης από ό,τι π.χ. το mainstream Χόλιγουντ. Ένα από τα πράγματα που μου φάνηκε φανταστικό στο "Barbie" είναι η στιγμή που ο Ken ανακαλύπτει την ιστορία της αντρίλας στην ποπ κουλτούρα και το Χόλιγουντ, ένα μοντάζ 10 δευτερολέπτων που δείχνει πόσο φαιδρό έχει υπάρξει το κινηματογραφικό mainstream σε ό,τι αφορά το φύλο.

Τι προσδοκίες έχετε από μια τέτοια ταινία και πώς πιστεύετε ότι θα αντιδράσει το ελληνικό κοινό βλέποντας την, όταν πολύ πιο σοβαρά ζητήματα που αφορούν τη γυναίκα  (#Metoo, γυναικοκτονίες) συχνά τα αντιμετωπίζει με χλευασμό και απαξίωση;

Μαρία Χατζάκου: Ανυπομονώ πολύ να δω την ταινία. Τώρα για το ελληνικό κοινό; Πιστεύω ότι δεν θα αλλάξουν τα μυαλά. Η πατριαρχία είναι πολύ βαθιά ριζωμένη ό,τι και να πούμε. Το βλέπω και το αντιμετωπίζω καθημερινά ως δημιουργός αλλά και πιο έντονα ως μέλος της μπάντας μου, τις Someone Who Isn’t Me. Το πολεμάμε καθημερινά με τις ταινίες μας, τη μουσική μας και τον λόγο μας.

Ζακλίν Λέντζου: Δεν έχω προσδοκίες γενικά και ειδικά, πόσο μάλλον από μια ταινία. Γιατί να της το κάνω αυτό;

Φιλ Ιερόπουλος: Σε μια χώρα τόσο δομικά φασιστική όπως η Ελλάδα, οτιδήποτε κοιτάει προς μια πιο κοινωνικά ανοιχτή κατεύθυνση, και ειδικά σε σχέση με τα παιδιά, είναι απαραίτητο, οπότε και η περίπτωση της Barbie, που μάλιστα είναι μια ταινία που έχει διάφορα επίπεδα ανάγνωσης, είναι χρήσιμη. Πρέπει να περάσει πολύς χρόνος για να φύγει ο ματσισμός από την Ελλάδα. Οι παρούσες γενιές ειδικά από μια ηλικία και πάνω είναι καμένες, οπότε προφανώς θα κοροϊδέψουν και υποβιβάσουν και την "Barbie". Εδώ κοροϊδεύει η ελληνική κοινωνία τους νεκρούς μας (όπως πρόσφατα τη δολοφονημένη Ana Ivankova), στο "Barbie" θα κολλήσει; Ο ματσισμός μάλιστα διαπερνά όλες τις τάξεις και πολιτικές τοποθετήσεις στην Ελλάδα, οπότε το Barbie πιθανώς θα φάει κράξιμο όχι μόνο από συντηρητικούς κάγκουρες, αλλά και από ταρκοφσκικούς σινεφίλ, που θα πουν ότι είναι trash και κινηματογραφικά φτωχό, πράγμα που δεν ισχύει. Προσωπικά αυτοί οι αντροεξυπνάκηδες τεχνο/φιλμο/μουσικοκριτικοί (το Barbie τους σκιαγραφεί κάπως) μου γυρνάνε τα άντερα όσο κι οι ακροδεξιοί.