Zωή και... ηφαίστειο
Αν η κοσμική ζωή της Μυκόνου δεν σου λέει τίποτα, αν τα τουριστικά πακέτα των μεγάλων ξενοδοχειακών μονάδων σε αφήνουν παγερά αδιάφορο, αν η πισίνα δίπλα στο αιγαιοπελαγίτικο κύμα σού γεννά υπαρξιακά ερωτήματα..., αν για σένα πολυτέλεια είναι μια ντομάτα-ζάχαρη χωρίς «παρεμβάσεις» κομμένη από το περιβόλι, είναι σίγουρο: στη Νίσυρο θα κολλήσεις!
Πριν από πολλά χρόνια, τότε που αγνοούσα εντελώς τα μυστήρια της ελληνικής γεωγραφίας, τότε που ακόμη ο Έλληνας τουρίστας από τα νησιά γνώριζε μόνο την Πάρο, τη Ρόδο και την Κρήτη, κάποιος φίλος μού είχε μιλήσει για τη Νίσυρο. Μου είχε πει για το ηφαίστειο που δεν λέει να κοιμηθεί, για κάποια παράξενα τεράστια έντομα, ξεχασμένα λες από την εποχή των δεινοσαύρων, για τις αναθυμιάσεις του υδρόθειου, για τους ανθρώπους στα Νικιά, πάνω στο χείλος του κρατήρα, που πεθαίνουν από καρκίνο, θυσία στο πιο τρομακτικό, το πιο μυστήριο από τα μυστήρια της φύσης.
Μύθος ή πραγματικότητα, το απόκοσμο αυτό mixing, στοίχειωσε μέσα μου για τα καλά. Ώσπου, χρόνια μετά, βρέθηκα στην πρωινή πτήση της Ολυμπιακής για Κω, να περιμένω την αβέβαιη στιγμή της αναχώρησης, με την άδεια των πλάγιων ανέμων που μας ακινητοποίησαν στο «Ελ. Βενιζέλος». Όλα καλά… Από τα Καρδάμαινα της Κω, το πλοιαράκι σε περνάει απέναντι, στο νησί. Ένα ταξίδι λιγότερο από μία ώρα, πέρασμα από την κόλαση του μαζικού, πακεταρισμένου, τουρισμού στη μαγεία της μοναξιάς, εκεί όπου ο συνωστισμός αποκλείεται, ακόμη και τις δύσκολες μέρες του Δεκαπενταύγουστου. Μια γαλάζια διαδρομή στο Καρπάθιο, από τις πιο μαγικές του Αιγαίου, ιδιαίτερα όταν την κάνεις με το πρώτο φως της ανατολής, στο ταξίδι της επιστροφής. Περνώντας δίπλα από το σεληνιακό τοπίο στο Γυαλί, το νησάκι που προετοιμάζει την είσοδό σου στη Νίσυρο, το μυαλό σταματά σε εικόνες διαστημικές, που σε πείθουν ότι τα νησιά του Αιγαίου, τελικά, δεν μοιάζουν και τόσο μεταξύ τους. Στο λιμάνι ακουμπάμε τα μπαγκάζια και αυτόματα μπαίνουμε στο ρυθμό του σταματημένου χρόνου. Να ψάξουμε δωμάτιο, να τακτοποιηθούμε. Καλά, άσ’ το για αργότερα. Ο καφές της άφιξης γίνεται, δίχως να το καταλάβουμε, χάζεμα στη θάλασσα, μπίρα και μεζές...
Συνήθως, η πρώτη εικόνα του λιμανιού δεν είναι ό,τι ομορφότερο σ’ ένα νησί, που κρατά κρυμμένες τις ομορφιές του στα απόκρυφα της ενδοχώρας. Στη Νίσυρο η ομορφιά της αγνότητας, της μη καταστροφής, είναι η ίδια παντού. Παρθένα αίσθηση, καμιά ενοχλητική μοντερνιτέ αμφιβόλου γούστου που να χαλά τη συνοχή της ιστορικότητας του τοπίου. Εκτός ίσως από την πλαστική αισθητική σε κάποιες καφετέριες στην παραλία της πρωτεύουσας, στο Μανδράκι.
Mια κοσμίως κοσμική πρωτεύουσα
Το Μανδράκι είναι ένας αλλοπρόσαλλος λαβύρινθος από στενά σοκάκια, βοτσαλωτά δάπεδα, ένα αμφιθεατρικό χωριό κλεισμένο ανάμεσα στο Μεσαιωνικό Φρούριο και την Παναγία τη Σπηλιανή. Όσες βόλτες και να κάνεις, ποτέ δεν θα νοιώσεις ότι το κατέχεις, ότι έχεις τελειώσει μαζί του. Ασπρόσμενα σκαλοπάτια κάτω από ροδιές, δίπλα από φραγκοσυκιές και βασιλικά, κατεβαίνεις τρία σκαλιά και χωρίς να το καταλάβεις βρίσκεσαι στην ασπρισμένη μικρή αυλή κάποιου ουζερί με τις ορτανσίες του και, αν προσπεράσεις, τα βήματά σου θα σε οδηγήσουν στα πιτσιρίκια που παίζουν σε κάποια ιδιωτική αυλή. Δυο λευκά εκκλησάκια, μικρά σαν κουκλόσπιτα, χωμένα σχεδόν μες το χώμα. Ο λαβύρινθος σταματά σε κάποιο απρόβλεπτο μπαξέ με ντοματιές και λεμονιές. Και κει που νομίζεις ότι έχεις ξεστρατίσει, έχεις χαθεί, διασχίζοντας μετά βίας ένα στενό σοκάκι που δυο μαζί δεν τους χωρά, να σου και προβάλλει μπροστά σου η καρδιά του νησιού, το κοσμικό κέντρο, η πλατεία της Ηλικιωμένης με το γιγάντιο φύκο. Εδώ το βράδυ θα μαζευτεί όλο το νησί για σουμάδα, γαλακτομπούρεκο και άλλα θεϊκά γλυκά στο Ραντεβού, για ποτό σε τιμή αμετάφραστη για τα δεδομένα της Αθήνας, στο διπλανό μπαράκι, για χάζι, κουτσομπολιό, να δώσουν ραντεβού εκείνοι που χάθηκαν στις περιηγήσεις της ημέρας για το μπάνιο της αυριανής, να ανταλλάξουν εικόνες και πορείες. Κάθε δραστηριότητα του νησιού ξεκινά και τελειώνει στην Ηλικιωμένη. Τα καλωσορίσματα και οι αποχαιρετισμοί, τα πρωινά τηγανητά αβγά και το τελευταίο ποτό μετά τη Βίσση στο γειτονικό μπαράκι. Αν μπορέσεις να ξεφύγεις από τον ασφυκτικό κλοιό της, θα κατηφορίσεις στην παραλία με τα μαύρα βράχια της λάβας που χύθηκε να πετρώσει στο νερό. Θα συνεχίσεις με τεκίλες στα παραλιακά μπαράκια, ξαπλωμένος στο πεζούλι πάνω από το νερό, κάτω ακριβώς από την ανορθόδοξη για τέτοιου είδους δραστηριότητες, ορθόδοξη, επιβλητική σκιά της Παναγίας της Σπηλιανής. Το δειλινό θα ανηφορίσεις τα 130 σκαλοπάτια της, να δεις τον ήλιο να βάφει κόκκινους τους τοίχους της σπηλιάς που έγινε μοναστήρι σύριζα στο κύμα, το ξυλόγλυπτο τέμπλο του 1725, μια γλαστρούλα με βασιλικό σε ένα μικροσκοπικό πρεβάζι κι από κάτω ακριβώς ο παφλασμός των κυμάτων. Η Παναγία αυτή, «τα Μετέωρα» της Δωδεκανήσου, μοναστήρι από τον 14ο αιώνα, είναι σύμβολο για το νησί. Στο υπόγειο εκκλησάκι που φιλοξενεί την εικόνα, οι «νιαμερίτισσες» γυναίκες του χωριού, εκτελούν καθημερινά 300 μετάνοιες για 9 ολόκληρες μέρες στη γιορτή της Κοίμησης, από τις 6 ως τις 15 Αυγούστου. Μετά, σειρά έχει ένα από τα ωραιότερα πανηγύρια του Αιγαίου, πού αλλού; Στην πλατεία της Ηλικιωμένης. Πανηγύρι που μαζεύει από τα τέσσερα σημεία του πλανήτη τα ξενιτεμένα παιδιά του νησιού, που ανάμεσα σε δυο μπάλλους ανακοινώνουν από μικροφώνου τις δωρεές τους για το τελείωμα κάπου ξωκλησιού για το άνοιγμα κάποιου δρόμου, φόρο τιμής από την ξενιτιά στη νέα –καλύτερη– εποχή του νησιού.
Για ψάρι στους πάλους
Το παραλιακό οδικό δίκτυο της Νισύρου είναι στην ουσία μια πορεία εννέα μόνο χιλιομέτρων στο βόρειο και ανατολικό κομμάτι του νησιού, από το Μανδράκι στις Λυές. Στο τέλος της, θα αφήσεις το όχημά σου και θα κάνεις μια στάση στην Όαση, που θυμίζει μεξικάνικη χασιέντα, για τέλεια ομελέτα με τηγανητές πατάτες και το μαγειρευτό της ημέρας, θα πάρεις το νερό σου και θα συνεχίσεις για δέκα λεπτά το γραφικό μονοπάτι που θα σε οδηγήσει στην ομορφότερη, και μοναδική στην ουσία, πραγματική παραλία του νησιού, την Παχιά Άμμο. Στην αρχή θα σε ξενίσει το σκούρο χρώμα της, όντως, παχιάς άμμου. Μην ξεχνάς ότι για τη χρωματική παλέτα του νησιού, υπεύθυνο είναι μόνο το ηφαίστειο. Η Παχιά Άμμος είναι, εκτός από το τέλος του κόσμου, και μια από τις πιο μαγικές παραλίες του Αιγαίου, το καταφύγιο των free campers που στήνουν τις σκηνές τους διακριτικά ανάμεσα στους θάμνους, πίσω από τους αμμόλοφους. Επιστρέφοντας τον δρόμο στην αντίστροφη πορεία του στα δεξιά σου θα παρελάσουν οι, λιγότερο επιβλητικές, αλλεπάληλες παραλίες της ηφαιστειακής τέφρας στις Λυές. Βόδια που έρχονται ξαφνικά να ταράξουν με την απρόσμενη παρουσία τους τη μοναχική σου ηλιοθεραπεία, σμέρνες που καιροφυλακτούν κάτω από τις πέτρες, απόκοσμο τοπίο, στην παρένθεση του Αιγαίου. Κι ύστερα το ψαροχώρι των Πάλων, για φρέσκο ψάρι και ψαρομεζέδες δίπλα στο κύμα. Οι Πάλοι είναι το επίνειο του Μανδρακίου, κι αν δεν έχεις τσακωθεί με το περπάτημα, ο καλύτερος τρόπος για να το ανακαλύψεις είναι να κατέβεις ως εδώ με τα πόδια. Λίγο πριν από το Μανδράκι, θα σε ξενίσει ο τεράστιος για τα δεδομένα του νησιού όγκος ενός κομψού, πέτρινου κτιρίου. Τα Λουτρά του Παντελίδη, τα οποία κάποτε ετέλεσαν χρέη κοσμικού θερέτρου και σήμερα ανακαινίζονται με δαπάνες της οικογένειας για να γνωρίσουν, νέες, μελλοντικές δόξες. Στην ίδια φάση εκσυγχρονισμού βρίσκονται και τα Δημοτικά Ιαματικά Λουτρά, λίγο πιο κοντά στο Μανδράκι.
Στο στόμα του στέφανου
Ο δρόμος που ανηφορίζει στο βουνό περνάει μέσα από βελανιδιές, αμυγδαλιές, ελιές, αγραμυθιές, σπάρτα και θάμνους, μια κοιλάδα καταπράσινη και ευωδιαστή, που καταργεί τον άγονο μύθο του Αιγαίου. Περνάμε το Εμπορειό και κάπου ξαφνικά, το τοπίο αλλάζει δραματικά, σαν αίφνης ένα κομμάτι της Σελήνης να ήρθε επίσκεψη στη γη. Κάτω από το ανελέητο φως προβάλλει μέσα σε όλους τους τόνους της ώχρας ο κρατήρας Στέφανος. Καθώς κατηφορίζουμε την κοιλάδα, από τα παράθυρα του αυτοκινήτου εισχωρεί η μυρωδιά του θειαφιού, το ίδιο θειάφι που έχει χρωματίσει με υπέροχα φαιά και κίτρινα χρώματα τις φαλακρές πλαγιές ολόγυρά μας. Και στο μέσο του σκηνικού που θα μπορούσε να στεγάσει τον «Πόλεμο των Άστρων», παρκάρουμε δίπλα στα τουριστικά λεωφορεία και σταματάμε για έναν καφέ στην πανέμορφη καντίνα του Λευτέρη Κοντογιάννη. Γύρω μας η σιωπή του διαστήματος. Μα πού πήγαν οι επιβάτες των λεωφορείων; Με τις πολύτιμες πληροφορίες του Λευτέρη προσπαθούμε να αναβάλλουμε τη μοναδική εμπειρία, να την κάνουμε να διαρκέσει περισσότερο. Λίγο μετά, προχωρώντας στο χείλος του κρατήρα, λύνουμε το μυστήριο: η επίσκεψη του κρατήρα είναι μια σταδιακή κάθοδος από τα τοιχώματά του στο δάπεδο. Όσο κατεβαίνουμε η θερμοκρασία ανεβαίνει, η μυρωδιά του θειαφιού γίνεται υπνωτιστική, ζαλιστική, εντείνοντας το απόκοσμο της εμπειρίας. Το έδαφος στον κρατήρα καίει. Από τις οπές του αναδύονται δύσοσμα καυτά αέρια. Η πρώτη γνωριμία με τα αθέατα έγκατα του πλανήτη. Η παρθενική συνομιλία με το μυστήριο κάτω από τα πόδια μας. Ατμός, υδρόθειο, διοξείδιο του άνθρακα... Χανόμαστε στη μαγική δύναμη των καυτών εγκάτων με δέος και θαυμασμό, και μ’ ένα μικρό φόβο, γιατί ποτέ δεν ξέρεις ποια θα είναι η επόμενη φορά που το ηφαίστειο θα θυμηθεί τους ανθρώπους.
Το ηφαίστειο αυτό αναδύθηκε από τη θάλασσα 150.000 εκατομμύρια χρόνια πριν. Τα επόμενα 100.000 χρόνια η δράση του θα δημιουργήσει ένα μεγάλο ηφαιστειακό κώνο πάνω από τη στάθμη της θάλασσας: τον κώνο της Νισύρου. Η πρώτη μεγάλη καταστροφική έκρηξη εκδηλώνεται 25.000 χρόνια πριν και η δεύτερη, στην οποία χρωστάμε τη δημιουργία της Καλντέρας και τη λευκή ελαφρόπετρα και στάχτη που σκεπάζει σήμερα το βόρειο τμήμα του νησιού, 15.000 χρόνια πριν. Όσο για τα καυτά αέρια του κρατήρα, αυτά οφείλονται στο θαλασσινό νερό και το νερό της βροχής, που εισχωρούν στα πετρώματα, συγκεντρώνονται σε τεράστια βάθη, όπου θερμαίνονται από τα καυτά αέρια που διαφεύγουν από το μάγμα και μετατρέπονται σε υπέρθερμο ατμό, 40 και 50 βαθμών Κελσίου. Όταν η πίεση του ατμού διαπεράσει τα πετρώματα, εμείς βιώνουμε, καλή ώρα, την επικοινωνία μας με τα καυτά σπλάχνα της γης.
Tο εμπορειό και τα νικιά
Η αμφιθεατρική άνοδος στο «Νημποριό» σταματά μπροστά στην είσοδο του χωριού, στην πινακίδα: Natural Sauna. Πρόκληση που αποκλείεται να αποφύγεις. Ένα χτιστό άνοιγμα που θυμίζει είσοδο σπηλιάς και μετά βίας χωρά ένα άτομο. Περνάς την είσοδο και βρίσκεσαι στο μισοσκότεινο κλειστοφοβικό εσωτερικό. Από τα τοιχώματα της σπηλιάς σε τυλίγει ένα ρεύμα θερμού αέρα, κηλίδες ιδρώτα τυλίγουν το κορμί σου, η πανταχού παρούσα στο νησί παρουσία των αερίων.
Λευκά περιποιημένα σπιτάκια, ένα γραφικό στενό δρομάκι, η είσοδος στο Εμπορειό. Λίγα μέτρα πιο κάτω τα σπιτάκια γίνονται γκρίζα, χωρίς πόρτες, παράθυρα και στέγες. Οι ανθρώπινες φωνές σβήνουν, η μέγγενη της εγκατάλειψης, το Εμπορειό φάντασμα. Μερικές μόνο δεκάδες κάτοικοι, και μπαίνουμε στο ιστορικό καφενείο του Ξανθού, με το μικρό μπαλκονάκι που βλέπει όλο το γκρεμό μέχρι το ηφαίστειο, το πιο μαγικό μαγαζί του νησιού. Σε μια συμπλοκή ανάμεσα σε Έλληνες, Γερμανούς και Άγγλους κομάντο το 1945, μια σφαίρα τρύπησε τον καθρέφτη που στέκει μπροστά μας στο «Μπαλκόνι του Εμπορειού». Τρώμε εξαιρετικά κεφτεδάκια, πατάτες και τις πεντανόστιμες χοιρινές μπριζόλες, «τόσο νόστιμες που σε ξεγελούν και νομίζεις πως τρως μοσχάρι». Η νύχτα πέφτει πάνω στο ηφαίστειο και μεις έχουμε βιώσει την πιο απόκοσμη εμπειρία της ζωής μας.
Δέκα λεπτά πιο πέρα τα Νικιά, ένα πανέμορφο χωριό, με τις χαρακτηριστικές επικλινείς κεραμιδοσκεπές του. Η μικρή κουκλίστικη πλατεία με το βοτσαλωτό, η Πόρτα, φιλοξενεί μια νόστιμη ταβέρνα, ένα μπαράκι και την εκκλησία των Εισοδίων. Τόπος επιβλητικός, εξώστης στο ηφαίστειο, κι απέναντι ακριβώς το περίγραμμα της Τήλου.
Eκδρομή στο γυαλί
Το Γυαλί είναι μια εξίσου απόκοσμη εμπειρία. Το πλοιάριο της εταιρίας ΛΑΒΑ, που μεταφέρει τους εργάτες με το πρώτο φως του ήλιου, μας αποβιβάζει στο νησί. Κατάφυτο με πεύκα στη βόρεια πλευρά του, που σκιάζουν έναν κλειστό όρμο με καταπράσινα νερά, αλλάζει ριζικά όψη στην πλευρά του απέναντι από τη Νίσυρο. Εδώ βρίσκονται οι μοναδικές στην Ελλάδα εγκαταστάσεις εξόρυξης ελαφρόπετρας. Η ανθρώπινη δραστηριότητα των τελευταίων πενήντα χρόνων έχει δημιουργήσει στις απόκρημνες, κατάλευκες πλαγιές, σχήματα εξωπραγματικά, γλυπτά απίστευτης, αφηρημένης ομορφιάς. Και μπροστά στο προϊστορικό τοπίο, η παραφωνία των μηχανολογικών εγκαταστάσεων, των τούνελ, το σιλό, οι φορτωτές, το πλοίο που θα μεταφέρει την ελαφρόπετρα. Το Γυαλί είναι μια υπέροχη ιδέα για μπάνιο και περιήγηση στο κέντρο του νησιού, που αξίζει οπωσδήποτε το βάρβαρο ξύπνημα, αφού μόνο το φως της αυγής απογειώνει το σουρεαλιστικό ντεκόρ, αρκεί να μην ξεχάσεις να πάρεις μαζί σου νερό, κάτι για φαγητό και κυρίως, τη φωτογραφική σου μηχανή.
Πυξίδα
διαμονή
Αν αναζητάς την πολυτέλεια, άλλαξε επειγόντως προορισμό. Τα κοσμιότερα ξενοδοχεία του νησιού είναι το Πορφυρίς στο Μανδράκι, με θέα στη θάλασσα και πισίνα με θαλασσινό νερό (31176, 31376, € 46-66) και ο Πολυβιώτης, το Δημοτικό Ξενοδοχείο στο Μανδράκι (31011, 31012). Συμπαθητικό και απλό είναι και το White Beach, μπροστά σε παραλία με ψιλή άμμο κρεμασμένο στο βράχο και με θέα στο πέλαγος. (31497-8, € 46-60).
φαγητόΑν εξαιρέσεις μερικά στέκια στο λιμάνι, που τα «κόβεις» και με το μάτι ότι δεν πρόκειται να σου προσφέρουν καυτές εμπειρίες, στη Νίσυρο γενικά τρως πάρα πολύ νόστιμα σχεδόν παντού. Δεν είναι πάντως το νησί με το άφθονο ψάρι, μια που ο βυθός του, λόγω της ηφαιστιακής δράσης, είναι ιδιαίτερα φτωχός. Ωστόσο, στις ταβέρνες θα βρεις καθαρές, σπιτικές, προσεγμένες γεύσεις και ανέλπιστα καταπληκτικά γλυκά στην πλατεία της Ηλικιωμένης.
Στη Στεβαστή θα δοκιμάσεις όλη τη γκάμα της τοπικής παράδοσης, στην πιο νοικοκυρεμένη της εκδοχή: μπουκουνιές (τηγανητό χοιρινό με μυρωδικά), πιτιές (ρεβιθοκεφτέδες), πικάντικη τυροσαλάτα και έξοχα μαγειρευτά. (Μανδράκι, 31185) Στη Νίσυρο θα έρθεις για χοιρινό σουβλάκι μαριναρισμένο όλη νύχτα σε ξίδι και κύμινο. Και για την όμορφη κληματαριά. (Μανδράκι)
Στον Πέτρο για το πιο φρέσκο ψάρι του νησιού. (Πάλοι)
Η Χρυσάνθη φτιάχνει τέλεια μαγειρευτά και καταπληκτική κρέμα καραμελέ. (Πάλοι)
Στο Μπαλκόνι θα φας υπέροχα ψημένο χοιρινό μπριζολάκι, κεφτέδες, σαλάτες από τον κήπο τους και «αληθινές» τηγανητές πατάτες. (Εμπορειό)
Στην Όαση θα πας για ομελέτα με πατάτες και μαγειρευτό ημέρας. (Λυές)
Στη Γωγώ, τέλος, θα βρεις υπέροχους ουζομεζέδες, σαρδέλα που την παστώνει μόνη της και νόστιμα ντολμαδάκια. (Λουτρά)
10 πράγματα που αξίζουν το ταξίδι στη νίσυρο• Το ηλιοβασίλεμα στο σιωπηλό Παλαιόκαστρο. Ν’ ανέβεις στα τείχη και να αγναντέψεις τη θέα. Στο κατέβασμα, να κόψεις σύκα-μέλι από τις συκιές της διαδρομής προς τον κεντρικό δρόμο.
• Η θέα στο Μανδράκι το δειλινό, από την αρχαία ακρόπολη.
• Να δεις την περίφημη, γιγάντια τερεβινθιά μπροστά στη Μονή της Ευαγγελίστριας: 15 μέτρα διάμετρος, 5,5 μέτρα περίμετρος κορμού και 15 μέτρα ύψος.
• Να επισκεφτείς ένα σπηλάδι. Το σπηλάδι είναι ένα μικρό υπόσκαφο ή λιθόκτιστο οίκημα άρτιας αρχιτεκτονικής, που φιλοξενεί τους αγρότες την περίοδο του θερισμού.
• Να μαζέψεις λεία στρογγυλά βότσαλα από τους Χοχλάκους, την παραλία του Μανδρακίου και αυτή που προτιμούν οι ντόπιοι.
• Να κάνεις μια βόλτα στον περίεργο ναΐσκο της Παναγίας της Θερμιανής που είναι χτισμένη κάτω από τον θόλο των ρωμαϊκών λουτρών.
• Να κάνεις με φουσκωτό το γύρο του νησιού για να μη χάσεις τους απίστευτους γεωλογικούς σχηματισμούς της λάβας στις νότιες ακτές.
• Να ζητήσεις από κάποιον ντόπιο στο Εμπορειό να σε πάει στο απόκρημνο σπήλαιο της Αγίας Τριάδας της Ληστηριώτισσας, με την τοιχογραφία της Παναγίας του 14ου αιώνα. Πάνω της θα διακρίνεις το τραύμα από το μαχαίρι των ληστοπειρατών.
• Να περπατήσεις. Πολύ και ξανά. Το νησί διαθέτει μερικές από τις πιο μαγικές διαδρομές της Ελλάδας.
• Να αγοράσεις εξαιρετική κάππαρη, σουμάδα, από το εργαστήρι της Ειρήνης Σάκκαλη στο Μανδράκι, τυρί κρασάτο διατηρημένο σε κόκκινο κρασί, γλυκό κουταλιού ντοματάκι και ψιλοκούλουρα.
