Η Νίσυρος, ένα μικρό και για πολλούς άγνωστο νησί στο Αιγαίο Πέλαγος, περιπλέκει αβίαστα την ενδιαφέρουσα ιστορία της με ένα από τα πιο γοητευτικά φυσικά θαύματα της Ελλάδας - το ηφαίστειο της. Αν και σε αδράνεια, οι ατμίζοντες κρατήρες του και το μυσταγωγικό τοπίο του θυμίζουν στους επισκέπτες το εκρηκτικό (διπλής) παρελθόν του νησιού. Προκειμένου να ανακαλύψουμε περισσότερα συνομιλήσαμε με τον ηφαιστειολόγο ΕΑΓΜΕ, Δρ Γεώργιο Βουγιουκλάκη, ο οποίος έχει περάσει χρόνια μελετώντας τη μοναδική γεωλογία του ηφαιστείου.
Τι κάνει το ηφαίστειο της Νισύρου μοναδικό από άποψη γεωλογικής δομής ή συμπεριφοράς σε σχέση με άλλα ηφαιστειακά νησιά;
Η μεγάλη ποικιλία της σύστασης και των μορφών των πετρωμάτων που οικοδομούν το νησί, οι εκτεταμένες και εύκολα προσβάσιμες φυσικές τομές, το θαυμάσιο κλίμα σε όλη τη διάρκεια του χρόνου, καθιστούν τη Νίσυρο ένα υπαίθριο γεωλογικό μουσείο. Ένα παράδεισο, όχι μόνο για τους ηφαιστειολόγους, αλλά για κάθε επισκέπτη που σέβεται και αγαπά τη φύση. Η Νίσυρος είναι ένα ηφαίστειο χωρίς ιστορική ηφαιστειακή δράση. Οι τελευταίες ηφαιστειακές εκρήξεις (οι λόφοι του Πρ. Ηλία, Νίφιου, Μποριάτικου κλπ) έχουν ηλικία μεταξύ 5-7.000 χρόνια. Επίσης, η Νίσυρος είναι το πιο πράσινο ηφαίστειο του Αιγαίου, ενώ η Σαντορίνη το πιο γυμνό. Τέλος η Νίσυρος είναι το λιγότερο "διαταραγμένο" και πιο "ισόρροπα" αναπτυγμένο μέρος του Αιγαίου, σε αντίθεση με τη Σαντορίνη όπου η τουριστική βιομηχανία και η άναρχη ανάπτυξη βρίσκεται στο ζενίθ.
Πώς έχει επηρεάσει η ηφαιστειακή δραστηριότητα στη Νίσυρο τη βιοποικιλότητα και τα οικοσυστήματα του νησιού, τόσο στην ξηρά όσο και στη θάλασσα; Ποια είναι τα πιο εμφανή "αποτυπώματα" αυτού του είδους που μπορεί να συναντήσει κανείς;
Όλη η Νίσυρος είναι ένα μεγάλο ηφαιστειακό οικοδόμημα. Δεν υπάρχει ούτε μια πέτρα πάνω στο νησί που να μην οφείλει τη γέννησή της στην ηφαιστειακή δράση, ούτε ένα από τα εκατοντάδες στρώματα των πετρωμάτων που σχηματίζουν το νησί που να μην αποτέθηκε από κάποια από τις πολλές ηφαιστειακές εκρήξεις. Πυκνή θαμνώδης βλάστηση και πάνω από 450 αυτοφυή είδη απαρτίζουν τη χλωρίδα της περιοχής. Το μεγάλο πλήθος των δέντρων είναι ένα άλλο ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της Νισύρου, όπου λίγα από αυτά είναι η εναπομείνασα αυτοφυής βλάστηση (βελανιδιά, πρίνος,αγραμυθιά και αγριελιά). Η αγριελιά είναι το δέντρο για το οποίο γνωρίζουμε πως βρισκόταν στη Νίσυρο τουλάχιστον πριν 50.000 χρόνια, καθώς απολιθωμένα φύλλα της έχουν εντοπιστεί σε αντίστοιχης ηλικίας στρώματα στάχτης. Αντίστοιχου εύρους και ποικιλότητας με τη χλωρίδα είναι και η πανίδα που αυτή φιλοξενεί.
Ακόμα και αν κάποιος είναι περαστικός από το νησί, αναμφίβολα θα επισκεφτεί το πιο εμβληματικό τοπόσημο του νησιού τον κρατήρα Στέφανο. Τι μπορεί να μας αφηγηθούν αυτοί οι ιδιόμορφοι βραχώδεις σχηματισμοί για την ιστορία του νησιού;
Δέκα εντυπωσιακοί κρατήρες υδροθερμικών εκρήξεων στολίζουν το νοτιοανατολικό τμήμα του πυθμένα της καλδέρας, με μεγαλύτερο αυτό του Στέφανου. Η τελευταία από αυτές εκδηλώθηκε το 1887. Πιο συγκεκριμένα, ο οικισμός του Εμπορειού δεσπόζει στο βόρειο χείλος της καλδέρας της Νισύρου. Μπροστά του απλώνεται ο πυθμένας του μεγάλου βυθίσματος από την έκρηξη των 45.000 χρόνων, αριστερά το ανατολικό χείλος της καλδέρας και δεξιά οι ενδοκαλδερικοί θόλοι, οι λάβες από τις τελευταίες ηφαιστειακές εκρήξεις της Νισύρου πριν 30-25.000 χρόνια. Στο βάθος, στην άκρη του πυθμένα της καλδέρας διακρίνεται ο μεγάλος προϊστορικός υδροθερμικός κρατήρας Στέφανος, ο οποίος είναι επισκέψιμος. Το υψηλότερο και κεντρικό τμήμα του οικισμού είναι το κάστρο της Παντονίκης, ένα από τα πέντε κάστρα στη Νίσυρο του Τάγματος των Ιπποτών του Αγίου Ιωάννου της Ιερουσαλήμ, ενώ στην αριστερή άκρη του οικισμού, το παλιό Δημοτικό σχολείο του οικισμού φιλοξενεί σήμερα το Ηφαιστειολογικό Παρατηρητήριο του νησιού.
Πώς τα εκθέματα του ηφαιστειολογικoύ Μουσείου στα Νικιά βοηθούν τους επισκέπτες να κατανοήσουν τις γεωλογικές δραστηριότητες που διαμόρφωσαν τη Νίσυρο;
Το ηφαιστειολογικό Μουσείο σχεδιάστηκε και δημιουργήθηκε με βασικό γνώμονα και στόχο οι επισκέπτες του, χωρίς ειδικές γνώσεις, να κατανοήσουν τι είναι τα ηφαιστειακά πετρώματα, τι μορφή έχουν, πως δημιουργούνται και πως αποτίθενται στη θέση που τα βλέπει ο κάθε παρατηρητής του χώρου. Να μπορούν δηλαδή τις "πέτρες και τα χώματα" που βλέπουν στη Νίσυρο, να ερμηνεύουν τι είναι και γιατί βρίσκονται εκεί. Πολλά ερωτήματα θα απαντηθούν όπως "γιατί έχει αυτό το χρώμα, αυτή τη σκληρότητα, αυτή τη δομή", "γιατί έχουμε "ελαφρόπετρες" άσπρες. μαύρες και κόκκινες", "γιατί οι πολλές κόκκινες είναι στη νότια Νίσυρο και οι άσπρες στη βόρεια", κλπ. Για να γίνουν αυτά κατανοητά, χρησιμοποιήσαμε τρισδιάστατα μοντέλα και κινούμενα σχέδια, αναπαριστώντας τη γένεση και εξέλιξη του ηφαιστείου στο χώρο και το χρόνο. Συνθέσαμε σε ένα βίντεο όλη τη γεωλογική ιστορία του νησιού. Παράλληλα δημιουργήθηκαν άλλες κινούμενες αναπαραστάσεις για να κατανοήσει ο επισκέπτης γιατί και πως γεννιούνται τα ηφαίστεια στον κόσμο, γιατί γεννήθηκαν τα ηφαίστεια στο Αιγαίο, γιατί βρίσκονται σε αυτές τις θέσεις, ποια είναι ενεργά και γιατί. Προσπαθήσαμε επίσης να δώσουμε με πολύ απλό τρόπο τη διάσταση τη σχέσης των ηφαιστείων με τη δημιουργία και την εξέλιξη της ζωής, το περιβάλλον και τις κλιματικές αλλαγές, το σημαίνοντα ρόλο τους στην εξέλιξη του ανθρώπινου είδους. Ο τελικός μας στόχος είναι ο επισκέπτης να αποδομήσει τη συνήθη οπτική των ηφαιστείων ως καταστροφικές δυνάμεις και να τα δει στην πραγματική διάστασή τους, ως την κύρια δημιουργική δύναμη της φύσης, τη ζωηφόρο δύναμη του πλανήτη μας.
Η Νίσυρος είναι το πιο πράσινο ηφαίστειο του Αιγαίου, εν αντιθέσει με την Σαντορίνη που είναι το πιο γυμνό. Ως κάτοικος του νησιού πως βιώνετε τις αλλαγές των εποχών, ποιες είναι οι πιο χαρακτηριστικές εικόνες της φύσης που σας έρχονται στο μυαλό;
Πράγματι, επειδή η τέφρα που καλύπτει μεγάλο τμήμα του νησιού είναι αρκετά μεγαλύτερης ηλικίας από ότι στη Σαντορίνη, στη Νίσυρο διαμορφώνεται ένα πολύ πιο γόνιμο έδαφος. Αυτό το υπόστρωμα φιλοξενεί μια πλούσια χλωρίδα και πανίδα κατά συνέπεια, με αποτέλεσμα ένα πράσινο ηφαίστειο, όπου κάθε εποχή του χρόνου αλλάζει πρόσωπο. Οι λίγοι κάμποι και οι πολλές "τάβλες" (αναβαθμίδες) που πλημυρίζουν λευκές μαργαρίτες και κόκκινες παπαρούνες την άνοιξη, το ανθισμένο λάβδανο με τα λευκά και ροζ λουλούδια, η γαλάζια καμπανούλα η Νισυριά που στολίζει τις πλαγιές με την ελαφρόπετρα, τα κόκκινα – μωβ φύλλα από τις εκατοντάδες αιωνόβιες αγραμυθιές το φθινόπωρο, είναι αυτά που καταγράφονται ανεξίτηλα τόσο στο μυαλό του εφήμερου επισκέπτη αλλά και σε εκείνο του μόνιμου κατοίκου. Βέβαια και το καλοκαίρι αφήνει τις έντονες αναμνήσεις του με το κίτρινο Van Gong χαλί του πυθμένα της καλδέρας να διακόπτεται από τα σκουρο-πράσινα bonsai νάνα ρείκια.
Πώς η μοναδική ομορφιά και ο πολιτισμός της Νισύρου διαμορφώνουν την καθημερινή σας εμπειρία ως ηφαιστειολόγος εδώ; Προσφέρει μια διαφορετική προοπτική για την εργασία σας σε σύγκριση με άλλες τοποθεσίες;
Τόσο το ένα, όσο και το άλλο, δημιουργούν ένα πλαίσιο αισθητικής και νοητικής εφορίας, που σε προτρέπει και σε βοηθά να επικοινωνείς καλύτερα με τη φύση και τα δημιουργήματά της (πετρώματα στην περίπτωσή μας), να κατανοείς και να εμβαθύνεις, να σέβεσαι και να προσπαθείς να το κοινωνήσεις και στους άλλους.
Μετά από τόση έρευνα στο πεδίο, αισθάνεστε ποτέ δέος για το ηφαιστειακό τοπίο του νησιού πέρα από την επιστημονική κατανόηση; Ίσως με μια πιο προσωπική ή πνευματική έννοια.
Η αίσθηση αυτή είναι έντονη και διαρκής, πέρα από το εύρος και το βάθος της επιστημονικής προσέγγισης και κατανόησης. Παρά το ότι κινούμαστε διαρκώς στην κατεύθυνση της λογικής – επιστημονικής προσέγγισης της πραγματικότητας και της εξέλιξής της, αυτό δεν είναι ποτέ αρκετά να εξαλείψει στην αίσθηση το χώρο για το δέος, την απορία, το θαυμασμό για το μοναδικό και ουσιαστικά ανεξήγητο γίγνεσθαι της φύσης, είτε στο στενό πλαίσιο της ηφαιστειακής δράσης, είτε στο ευρύτερο της σύνδεσης και αλληλοεπίδρασής της πολύ-ποικιλότητάς της. Σήμερα γνωρίζουμε πάρα πολλά για τα φυσικά φαινόμενα, αλλά διαρκώς μας εκπλήσσουν αυτά που πολύ συχνά συναντάμε ως ακατανόητα με βάση τις σημερινές γνώσεις μας. Αυτό δημιουργεί ντε φάκτο τα ίδια αισθήματα που νοιώθει και ένα μη ειδικός αλλά ευαίσθητος παρατηρητής της φύσης για το πώς καταφέρνει να δημιουργεί "όλα εν σοφία" και αισθητική ισορροπία.
Ποια ήταν η πιο αξιομνημόνευτη εμπειρία που είχατε κατά τη μελέτη του ηφαιστειακού συστήματος της Νισύρου; Τι νομίζετε ότι σας έχει διδάξει η Νίσυρος για την ηφαιστειολογία που ίσως δεν έχετε μάθει αλλού;
Δύο θέματα μπορώ να αναφέρω ως τα πλέον σημαντικά: Το πρώτο αφορά την αντίληψη που σε "αναγκάζει" να διαμορφώσεις η Νίσυρος ως ηφαιστειολόγος για τη δομή και την εξέλιξη των ηφαιστείων. Επειδή είναι ένας σχετικά μικρός και εύκολα προσβάσιμος χώρος, όπου συναντώνται όλα τα ηφαιστειακά προϊόντα, δομές και διεργασίες, η προσπάθειά σου να κατανοήσεις τη Νίσυρο σε βοηθά να δημιουργήσεις ένα γενικότερο συνθετικό μοντέλο δημιουργίας και εξέλιξης των ηφαιστείων, που μπορείς στη συνέχεια να επεκτείνεις στα άλλα ηφαιστειακά πεδία και οικοδομήματα.
Το δεύτερο αφορά την εμπειρία που έζησα προσωπικά κατά την εκτέλεση των βαθιών γεωθερμικών γεωτρήσεων στη Νίσυρο. Εμείς, μελετώντας τις μεγάλες εκρήξεις του νησιού, είχαμε διαμορφώσει μια εικόνα και μια υπόθεση για τη δομή και τη στρωμάτωση του υπεδάφους, σε βάθη πολλών εκατοντάδων μέτρων. Όταν λοιπόν ξεκινήσαμε να τρυπάμε και να έχουμε δείγματα των πετρωμάτων μέχρι τα βάθη των 1500 μέτρων, ήταν μια μοναδική ικανοποίηση να διαπιστώνουμε ότι η εικόνα που εμείς φτιάξαμε με τη βοήθεια της μελέτης των πετρωμάτων που τίναξε στην επιφάνεια η έκρηξη, συμπίπτει με εκείνη της πραγματικότητας των πετρωμάτων που συναντά το τρυπάνι. Αυτή η εμπειρία και γνώση οδήγησε στη δημιουργία ενός γενικότερου μοντέλου αξιοποίησης της μελέτης των πετρωμάτων που εκτοξεύουν οι μεγάλες εκρήξεις για την πρόβλεψη της δομής των πετρωμάτων του υπεδάφους των ηφαιστείων, μοντέλο πολύ χρήσιμο για την επιλογή επιτυχημένων θέσεων γεωτρήσεων με πολύ απλά και χαμηλού κόστους μέσα, όπως την ηφαιστειολογική έρευνα πεδίου.
Να προσθέσω και ένα τρίτο, που μας βοήθησε να εκτιμούμε και το τι δεν σχετίζεται με ενεργή ηφαιστειότητα στο χώρο των ενεργών ηφαιστείων. Το Δεκέμβρη του 2000 εκδηλώθηκαν ξαφνικά μεγάλες ρωγμές στον πυθμένα της καλδέρας και αξιόλογη βύθιση τρημάτων του. Η πρώτη σκέψη μας ήταν ότι το ηφαίστειο επαναδραστηριοποιείται. Ευτυχώς αυτό δεν ήταν σωστό. Η εξέλιξη του φαινομένου και η μελέτη του κατέληξε να το αποδίδει σε άλλα αίτια που δε σχετίζονται άμεσα με το ηφαίστειο. Μας δίδαξε λοιπόν η Νίσυρος πως απαιτείται ψύχραιμη και προσεκτική ματιά για την κατανόηση και ερμηνεία φαινομένων που σχεδόν αυτονόητα μπορούν να συσχετιστούν με ηφαιστειακή δράση.
Ηφαιστειολογικό Μουσείο Νικιά, Νίσυρος, 2242031400
