Η εμπειρία της Δονούσας, το προσωπικό βίωμα, το κινηματογραφικό ταξίδι, αλλά και οι άνθρωποι του νησιού, το παρελθόν και το παρόν του, είναι όλα όσα συζητάμε με τον Γιάννη Κολόζη, τον σκηνοθέτη του πολύ συγκινητικού ντοκιμαντέρ «Ο Γιώργος του Κέδρου». Ένα ταξίδι που ξεκίνησε τη δεκαετία του '70 από τον κινηματογραφιστή πατέρα του, Γιώργο, για να συνεχιστεί και να ολοκληρωθεί πριν από πολύ λίγα χρόνια από τον ίδιο. Μια Δονούσα που έχει αλλάξει μαζί με τους ανθρώπους της, έχει υποδεχθεί ταξιδιώτες, βιοπορίζεται από τον τουρισμό, αλλά εξακολουθεί να διατηρεί την ομορφιά και την αυθεντικότητά της. Ειδικά όσο υπάρχουν ζεστές καλημέρες, όπως αυτή της κυρα-Ειρήνης στο Μερσήνι ή της κυρα-Φανής στην Καλοταρίτισσα.
Τι σημαίνει η Δονούσα για εσένα;
Η Δονούσα κουβαλάει πολλά συμβολικά νοήματα για μένα. Είναι η ηρεμία, ενδοσκόπηση, επαναπροσδιορισμός, παιδικότητα, η υποκειμενικότητα του χρόνου, η συλλογικότητα. Αλλά και η διαχείριση δυσκολιών, η μοναξιά, η απώλεια. Το νόημα κάθε τόπου εξαρτάται από το τι έχεις ζήσει εκεί, δεν έχει δηλαδή να κάνει τόσο με την ομορφιά των παραλιών και με τα γραφικά σοκάκια, αλλά με το πώς τα αντιλαμβάνεσαι όλα μέσα από αυτά που ζεις. Γι' αυτό και οι άνθρωποι που συναντάς σε έναν τόπο παίζουν πάντα μεγάλο ρόλο, γιατί συντελούν καθοριστικά στο πώς τον βιώνεις.
Πώς ήταν αυτό το κινηματογραφικό και συνάμα προσωπικό ταξίδι μέσα στα χρόνια;
Ήταν όπως θα έπρεπε να είναι κάθε ταξίδι, γεμάτο εκπλήξεις, απρόοπτα, όμορφες στιγμές, δυσκολίες, περιπέτεια, συναντήσεις. Το πρώτο ταξίδι με τον πατέρα μου το 2007 ήταν και το μοναδικό στο οποίο συνυπήρξαμε στα γυρίσματα του ντοκιμαντέρ. Τότε πρωτογνώρισα όλους αυτούς τους ανθρώπους και μοιραστήκαμε τις αναμνήσεις τους. Ήταν σίγουρα μοναδική εμπειρία. Όταν πια συνέχισα μόνος μου, αποφάσισα από την αρχή ότι δεν θα κάνω τα ταξίδια στη Δονούσα σε μια λογική γυρίσματος ενός ντοκιμαντέρ, αλλά σαν μια συνολική εμπειρία που μέσω της αναζήτησης και της τυχαιότητας θα με έβγαζε κάπου. Γι' αυτό και διάλεξα να πάω μόνος μου με μια σκηνή τον Απρίλη του 2010 χωρίς να ενημερώσω κάποιον από το νησί ότι πηγαίνω να κάνω γύρισμα ώστε να υπάρχει φυσικότητα και αυθορμητισμός στις συναντήσεις μου. Γι' αυτό και ξαναπήγα τον Απρίλη του 2012 για γύρισμα με σκηνή ή διάλεξα να πάω με την χειρότερη κακοκαιρία των τελευταίων χρόνων τον χειμώνα του 2016 και να καταλήξω να ταξιδεύω μετά από απαγορευτικό με τον Σκοπελίτη παραμονή Πρωτοχρονιάς, ενώ πριν μερικές μέρες είχαμε γυρίσει με τα πόδια από το Μερσήνι στον Σταυρό με καταιγίδα και 10 μποφόρ κάνοντας πλάνα στη διαδρομή. Όλα αυτά δεν προσθέτουν μόνο υλικό στο ντοκιμαντέρ, αλλά και εμπειρίες ζωής που μας μένουν αξέχαστες και μας διαμορφώνουν. Αυτό όμως που μου έμεινε περισσότερο μέσα στα χρόνια είναι οι άνθρωποι και ειδικά οι παλιοί που είναι πραγματικά βγαλμένοι από άλλες εποχές.
Πόσο έχει αλλάξει το νησί και οι άνθρωποί του από τότε που πρωτοπήγε ο πατέρας σου μέχρι τη χρονιά που έκλεισες εσύ τον κύκλο;
Ο πατέρας μου έφτασε μετά από 32 ώρες με ένα πλοίο άγονης γραμμής σε ένα νησί χωρίς λιμάνι, χωρίς ηλεκτρικό ρεύμα, τηλέφωνο και δρόμο. Σε ένα νησί που άργησαν να του μιλήσουν γιατί δεν ήξεραν τι σημαίνει τουρίστας και τι θα μπορούσε να κάνει αυτός ο τύπος στο νησί τους. Ταυτόχρονα όμως και σε ένα νησί που μόλις τον γνώρισαν τον αγάπησαν, τον φρόντισαν και περίμεναν κάθε φορά πότε θα ξανάρθει. Μόνο και μόνο η αλλαγή στις συνθήκες, σίγουρα αλλάζει και το νησί και τους ανθρώπους του. Σίγουρα η Δονούσα ειδικά το καλοκαίρι είναι αγνώριστη σε σχέση με τη Δονούσα της δεκαετίας του '70. Θα έλεγα όμως ότι ακόμα κρατάει κάτι από τον χαρακτήρα της και αυτό νομίζω έχει να κάνει με τη μόνιμη παρουσία νέων στο νησί οι οποίοι θέλουν να διατηρήσουν την παλιά της γοητεία. Κι ας μην ξεχνάμε ότι τα νησιά δεν υπάρχουν μόνο το καλοκαίρι. Το χειμώνα η Δονούσα είναι ένα άλλο νησί, πολύ πιο άγριο και δυσπρόσιτο πολλές φορές. Και αν ψάξεις θα βρεις παρόμοιους ανθρώπους με εκείνους τους παλιούς. Και τελικά οι ομοιότητες με το παρελθόν μπορεί να είναι πολύ περισσότερες από ό,τι νομίζουμε.
Πόσο αλλιώτικος ήσουν εσύ κάθε φορά που πήγαινες στο νησί;
Ήταν σίγουρα μια εμπειρία ενδοσκόπησης και διαχείρισης της απώλειας για μένα. Πήγα πρώτη φορά μόνος μου με μια σκηνή στην παραλία του Κέδρου τον Απρίλη του 2010, 6 μόνο μήνες μετά τον θάνατο του πατέρα μου. Έμεινα 10 μέρες και περισσότερο σκεφτόμουν παρά έκανα γύρισμα. Η αλήθεια είναι ότι ο θάνατος ενός κοντινού προσώπου έτσι κι αλλιώς σε αλλάζει, οπότε αυτή τη διαδικασία αλλαγής την έζησα παράλληλα με τις επισκέψεις μου για τα γυρίσματα του ντοκιμαντέρ. Κάθε φορά που πήγαινα είχα άλλη ιδέα για το πώς θα έπρεπε να είναι το ντοκιμαντέρ, αλλά και αισθανόμουν διαφορετικά σε σχέση με τον εαυτό μου. Αυτή η συνολική εμπειρία της απώλειας και του τρόπου με τον οποίο επέλεξα να τη διαχειριστώ πηγαίνοντας στη Δονούσα και κάνοντας το ντοκιμαντέρ, είναι αυτό που θεωρώ ότι με άλλαξε.
Επισκέφθηκες ξανά τη Δονούσα μετά από την τελευταία λήψη;
Την επισκέφτηκα όταν ολοκλήρωσα το μοντάζ του ντοκιμαντέρ τον Οκτώβριο του 2019 για μια κλειστή προβολή για τους κατοίκους. Ήταν από τις λίγες φορές που πήγα στη Δονούσα χωρίς να κάνω γύρισμα. Με το που κατέβηκα από το πλοίο κατάλαβα καλά ότι η προβολή ήταν το απόλυτο γεγονός για το νησί εκείνες τις μέρες, άκουγα να συζητούν γι' αυτό παντού και οι πάντες, από τους ντόπιους στο καφενείο μέχρι τυχαίους Γερμανούς τουρίστες στην παραλία. Είχα μεγάλη αγωνία για την προβολή γιατί ήθελα κατά κάποιον τρόπο να πάρω την έγκριση από τους ντόπιους γι' αυτό που έκανα. Θα ήθελα να ξαναπάω κάποια στιγμή μετά από μερικά χρόνια ίσως, ώστε όλη η εμπειρία του ντοκιμαντέρ να είναι περισσότερο μια ανάμνηση και να μην βλέπω τα πάντα υπό το πρίσμα της δημιουργίας του.
Έχεις feedback από τους ντόπιους;
Η προβολή ξεπέρασε κάθε προσδοκία μου, όποιος και όποια ήταν στο νησί εκείνη τη μέρα και δεν είχε κάποια σοβαρή υποχρέωση, ήρθε στην προβολή. Το πνευματικό κέντρο γέμισε από νωρίς από ντόπιους και τουρίστες και πολλοί έπιασαν θέση στα παράθυρα και στις πόρτες για να καταφέρουν να παρακολουθήσουν. Πριν την προβολή είχα ετοιμάσει ένα slideshow από παλιές φωτογραφίες το οποίο με προετοίμασε γι' αυτό που θα ακολουθούσε. Κάθε φορά που εμφανιζόταν σε μια φωτογραφία κάποιο πρόσωπο ιδιαίτερης σημασίας για το νησί, όλοι χειροκροτούσαν, αυτό συνέχισε και κατά την προβολή της ταινίας, που θα έλεγα ότι ήταν από τις λίγες προβολές που δεν με ενοχλούσαν καθόλου οι συζητήσεις κατά τη διάρκειά της. Οι άνθρωποι έβλεπαν τους παππούδες τους, του γονείς τους, σε σκηνές που δεν είχαν ξαναδεί ποτέ. Υπήρχε διάχυτη συγκίνηση, αλλά και χαρά, ενθουσιασμός. Αν ήξερα ότι οι αγκαλιές που θα δεχόμουν από τόσους αγνώστους εκείνη τη μέρα θα αργούσαν τόσο να ξανάρθουν, θα τις εκτιμούσα ακόμα περισσότερο.
Πώς είδαν τους εαυτούς τους τότε και τώρα – αφού ολοκληρώθηκε πια η ταινία;
Είναι πάντα περίεργο να βλέπεις τον εαυτό σου σε μια ταινία, ακόμα περισσότερο όταν έχουν περάσει τόσα χρόνια από όταν γυρίστηκε. Για κάποιους ήταν οι μοναδικές εικόνες που είχαν ποτέ δει από τους εαυτούς τους από όταν ήταν παιδιά, για άλλους ήταν οι μοναδικές που είχαν από τους παππούδες τους ή τους γονείς τους. Δεν νομίζω ότι μπορούμε εύκολα να αντιληφθούμε τη σημασία μιας τέτοιας εικόνας όσοι από εμάς έχουμε συνηθίσει στη σύγχρονη υπερπαραγωγή εικόνων. Είναι σαν να γίνεται ένα ξαφνικό άλμα στον χρόνο, σχεδόν σε μια άλλη ζωή. Αυτό που σίγουρα παρατήρησαν ήταν οι αλλαγές στο νησί. Η Δονούσα μπορεί να παραμένει ένα μικρό νησί με μικρή ανάπτυξη, αλλά οι αλλαγές από το '70 ως σήμερα είναι μεγάλες και εμφανείς. Για παράδειγμα ηλεκτρισμός και λιμάνι στο νησί ήρθαν μέσα στη δεκαετία του '80. Οπότε σίγουρα οι παλιοί θυμήθηκαν την τελείως διαφορετική ζωή που είχαν στο παρελθόν.
Ποια συνάντηση θυμάσαι περισσότερο;
Η συνάντηση με την κυρα Ειρήνη και τον κυρ Μήτσο από το Μερσήνι (ο οποίος δυστυχώς πέθανε πρόσφατα) ήταν μοναδική κάθε φορά που πήγαινα στο νησί. Ο αυθεντικός ενθουσιασμός τους που μας έβλεπαν, η πραγματική χαρά για τις φωτογραφίες που τους πηγαίναμε, πάντα με διάθεση για κουβέντα, να μας κεράσουν καφέ, η κυρα Ειρήνη να φτιάξει μια ομελέτα και πατάτες τηγανιτές και να μας δώσουν οπωσδήποτε κάτι να πάρουμε μαζί μας φεύγοντας. Βγαλμένοι πραγματικά από άλλη εποχή. Και μιλάμε για ανθρώπους που ζουν σε συνθήκες που στα μάτια τουλάχιστον των ανθρώπων της πόλης φαίνονται απίστευτα φτωχικές, αλλά τα συναισθήματα που μοιραζόμασταν ήταν πάντα πλούσια.
Τι σημαίνει τελικά τουρισμός για μέρη σαν κι αυτά;
Ο τουρισμός είναι πια κάτι αναπόφευκτο, όλοι γινόμαστε τουρίστες και κάποιοι από εμάς ψάχνουμε τα πιο ήσυχα, απομακρυσμένα και άγνωστα μέρη, τα οποία όμως είναι και τα πιο ευάλωτα στις επιδράσεις του τουρισμού. Ταυτόχρονα είναι λογικό από τους κατοίκους νησιών και χωριών να προσπαθούν να βιοποριστούν από τον τουρισμό. Το ζητούμενο είναι ο τουρισμός να μην γίνεται ο καθοριστικός παράγοντας αλλοίωσης του χαρακτήρα των τοποθεσιών, κάτι για το οποίο έχουν την ευθύνη τόσο οι ντόπιοι όσο και οι τουρίστες. Ποιος σήμερα θα είχε τη συνείδηση του πατέρα μου ώστε να πει «τώρα που φτιάχνεται ο δρόμος δεν ξανάρχομαι»; Κι αυτό όχι γιατί δεν αντιλαμβάνεται την αξία και χρησιμότητα ενός δρόμου για ένα μέρος σαν κι αυτό, αλλά γιατί δεν θέλει να γίνει ο ίδιος ο λόγος της αλλαγής. Είναι άλλο ο δρόμος να εξυπηρετεί τους ντόπιους και τις ανάγκες τους και διαφορετικό να εξυπηρετεί τις ανάγκες του τουρισμού. Πολλές φορές βέβαια είναι δύσκολο να γίνει η διάκριση ανάμεσα στα δύο. Δεν είναι δυνατόν να ζητάμε από τους κατοίκους ενός μέρους να ζουν σε «παραδοσιακές» πρωτόγονες συνθήκες μόνο και μόνο για να ικανοποιούνται οι εναλλακτικές μας τουριστικές ανάγκες και από την άλλη δεν γίνεται και οι ντόπιοι να αλλοιώνουν και να καταστρέφουν τον τόπο τους για να ικανοποιήσουν τον τουρισμό.
Ποια είναι η δική σου Δονούσα; Θα γίνεις ξεναγός μας για μια μέρα;
Το πρωί ξεκινά με ελληνικό καφέ από το καφενείο του Τσίφτη, τόπος συνάντησης των ντόπιων από παλιά, ύστερα τυρόπιτα από τον φούρνο, γρήγορη βουτιά στην παραλία του Σταυρού, που είναι από τις πιο όμορφες και καθαρές παραλίες που μπορεί να βρει κανείς σε λιμάνι. Στη συνέχεια μπορούμε να ακολουθήσουμε δύο εναλλακτικές διαδρομές. Με ένα εικοσάλεπτο περπάτημα είμαστε στην παραλία του Κέδρου. Τα νερά του Κέδρου είναι παγωμένα χειμώνα – καλοκαίρι, τι καλύτερο για τον καλοκαιρινό καύσωνα. Μετά τον απαραίτητο ανεφοδιασμό από το καφέ-μπαρ του Κέδρου ξεκινάμε με τα πόδια για το χωριό Μερσήνι. Το καλοκαίρι υπάρχει βέβαια και το λεωφορείο που κάνει αυτή τη διαδρομή ή ακόμα μπορεί κάποιος να πάρει το καραβάκι από τον Κέδρο για το Λιβάδι, την παραλία κάτω από το Μερσήνι. Στο Μερσήνι θα συναντήσουμε την κυρα Ειρήνη, πάντα με χαμόγελο και χαρά όταν συναντάει κόσμο και πάντα θα μας φιλέψει κάτι πριν κατηφορίσουμε στο Λιβάδι. Στην αρχή της διαδρομής συναντάμε την υπέροχη πηγή με τα πλατάνια και το δροσερό πόσιμο νερό, απαραίτητο για την παραλία, καθώς δεν θα βρούμε τίποτα άλλο εκεί παρά αραχτούς ελεύθερους κατασκηνωτές και υπέροχα νερά για κολύμπι. Όταν χορτάσουμε το μπάνιο, θα ανέβουμε πάλι στο χωριό για να φάμε σε μία από τις ταβέρνες του. Εναλλακτικά, μετά τη βουτιά στον Σταυρό παίρνουμε το μονοπάτι για Καλοταρίτισσα, γύρω στη μιάμιση ώρα περπάτημα. Φτάνοντας μπορεί να συναντήσουμε την κυρά Φανή, μοναδική κάτοικο του χωριού των χειμώνα, ύστερα βουτιά στα κρύα νερά της και για τέλος μπιφτέκι στην όμορφη ταβέρνα. Κι έχουμε γυρίσει σχεδόν όλο το νησί. Η μέρα φυσικά θα τελειώσει με ποτό σε ένα από τα λίγα μπαρ του νησιού.
«Ο Γιώργος του Κέδρου» βρίσκεται ανάμεσα στις τρεις υποψηφιότητες για καλύτερο ντοκιμαντέρ από την Ελληνική Ακαδημία Κινηματογράφου, 2021. Έχει αποσπάσει επίσης το πρώτο βραβείο στο Balkan New Film Festival (Σουηδία, 2020) και στα Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Χαλκίδας και Ιεράπετρας (2020). Μελλοντικές Προβολές: Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Πελοποννήσου (18/6 – 27/7/2021), Aegean Film Festival (9 – 25/7/2021), Bobritsa Film Festival, Ουκρανία (24 – 25/7/2021)
Από την Κική Βασάλου
