Στην καρδιά της Μπασιλικάτα στον Ιταλικό Νότο, στα σύνορα με την Απουλία, υπάρχει μια πόλη με λαξεμένες σπηλιές και βιβλική ατμόσφαιρα που παρασύρει σε ένα ταξίδι στο χρόνο όποιον διαβεί τα σοκάκια της. Η Ματέρα σε προκαλεί να κάνεις βουτιά στην Ιστορία της από το πρώτο λεπτό: σκαλοπάτι το σκαλοπάτι, πέτρα την πέτρα, σπηλιά τη σπηλιά. Αυτός ο τόπος απόκοσμης ομορφιάς είναι η Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης για το 2019. Η πολιτεία της πέτρας, άλλωστε, από το "Κατά Ματθαίον ευαγγέλιο" του Παζολίνι μέχρι τα "Πάθη του Χριστού" του Μελ Γκίμπσον, έχει συνηθίσει τους πρωταγωνιστικούς ρόλους!
Όταν το λεωφορείο μάς άφησε στη Ματέρα ήταν ήδη βράδυ. Τα φανάρια είχαν ανάψει στα λιθόστρωτα σοκάκια και τους χάριζαν μια ζεστή πορτοκαλί απόχρωση, ενώ η τρωγλοδυτική αρχιτεκτονική της ανέδιδε μια μυστηριώδη αύρα. Ένα τοπίο απόκοσμης ομορφιάς. Ένα ταξίδι στο χρόνο.
Εκείνο το γλυκό σεπτεμβριάτικο βράδυ, καθώς ανηφορίζαμε προς το ξενοδοχείο μας, κάναμε αρκετές στάσεις, όχι για να ξαποστάσουμε, αλλά επειδή ακούγαμε από παντού μουσική: τη μια στιγμή ήταν μια παρέα νεαρών που έπαιζαν ροκ κομμάτια σε μια αυλή και την άλλη μια συναυλία με σαξόφωνα, μπροστά στην εκκλησία San Domenico στην Piazza Vittorio Veneto, που έμοιαζε να αντηχεί από κάθε σπηλιά της πόλης! Η βιβλική φυσιογνωμία της Ματέρα προκαλεί τον επισκέπτη της να κάνει βουτιά στην Ιστορία από το πρώτο λεπτό: σκαλοπάτι το σκαλοπάτι, πέτρα την πέτρα, σπηλιά τη σπηλιά.
Ο καλύτερος τρόπος για να ξεκινήσει κάποιος το ταξίδι του στη Ματέρα είναι να μείνει του σε ένα cave hotel. Πρόκειται για σπηλιές που πρωτοκατοικήθηκαν πριν από 9.000 χρόνια, αναπαλαιώθηκαν με απόλυτο σεβασμό στην ιστορία τους και μετατράπηκαν σε boutique hotels – στην ίδια λογική με αυτά της Σαντορίνης και της Καππαδοκίας. Παρά τις σύγχρονες ανέσεις, προσφέρουν μια αυθεντική αίσθηση της τρωγλοδυτικής αρχιτεκτονικής και προκαλούν τη φαντασία να φτιάξει εικόνες και ιστορίες από το παρελθόν.
Στη δική μας περίπτωση βοήθησαν πολύ και οι αφηγήσεις του Federico, του οικοδεσπότη μας στο "Giardini di Pietra". Η ιδιαίτερη ξενάγησή του ξεκίνησε από το ιστορικό κτίριο με τα έξι δωμάτια-σπηλιές, που αποτέλεσε και κατοικία του αρχιτέκτονα Pietro Laureano, ο οποίος συνέταξε τις εκθέσεις που συμπεριέλαβαν τα λεγόμενα sassi di Matera (τα βράχια της Ματέρα) στον κατάλογο με τα Μνημεία Παγκόσμιας Κληρονομιάς της UNESCO το 1993, ως "εξαιρετικά δείγματα τρωγλοδυτικής εγκατάστασης στην ευρύτερη περιοχή της Μεσογείου, απόλυτα προσαρμοσμένης στο έδαφος και το οικοσύστημα".
Σοκάκια για να χαθείς
Η Ματέρα απλώνεται σε δύο συνοικίες, το Sasso Barisano και το Sasso Caveoso, ανάμεσα στις οποίες βρίσκεται ο καθεδρικός ναός της. Χτισμένη στο χείλος του φαραγγιού όπου κυλά ο ποταμός Gravina, η πολιτεία της πέτρας έχει θέα στο φυσικό τοπίο του Murgia Materana Park, ακριβώς απέναντι, σε μιαν απότομη πλαγιά με σπηλιές που χρονολογούνται από τα παλαιολιθικά χρόνια καθώς και χωριά από τη νεολιθική και τη χάλκινη εποχή. Στο πάρκο υπάρχουν επίσης 150 εκκλησίες, που χτίστηκαν σε σπήλαια κυρίως στα χρόνια του Μεσαίωνα, όταν στην περιοχή ζούσαν αρκετές μοναστικές κοινότητες. Η θέα των sassi, ιδιαίτερα την ώρα που η μελαγχολία του ηλιοβασιλέματος της Ματέρα ρίχνει επάνω τους τα πέπλα της, είναι καθηλωτική· τόσο που ενέπνευσε τον Θανάση Παπακωνσταντίνου να γράψει ένα τραγούδι για εκείνο το μέρος που "αέρας την αμμόπετρα σαν εραστής τη γλύφει".
Χρειάστηκαν περίπου είκοσι λεπτά και αρκετές λάθος στροφές μέχρι να καταλάβουμε ότι οι χάρτες είναι μόνο κατά το ήμισυ χρήσιμοι εδώ. Το να χαθούμε όμως στα καλντερίμια ήταν ο καλύτερος τρόπος για να γνωρίσουμε την πόλη και να εκτιμήσουμε κάθε καρτποσταλική γωνιά της. Ανεβήκαμε παλιές πέτρινες σκάλες για να απολαύσουμε την εκπληκτική θέα, τρυπώσαμε σε μικρές αυλές για να χαζέψουμε τους καταπράσινους κάκτους, περάσαμε κάτω από εντυπωσιακές καμάρες, περπατήσαμε δρομάκια που ήταν ταυτόχρονα και στέγες σπιτιών, ανακαλύψαμε όμορφες πλατείες, ιστορικές εκκλησίες και μικρά cafés, φωτογραφίσαμε ξύλινα παράθυρα, πέτρινες πόρτες κι εγκαταλειμμένες σπηλιές, ενώ δίπλα μας περνούσαν τα γραφικά tuk tuk που μετέφεραν επισκέπτες.
Περιηγηθήκαμε τα στενά σοκάκια για να συναντήσουμε έναν κόσμο μιας άλλης εποχής, καθώς η μυρωδιά του φρέσκου ψωμιού γαργαλούσε τη μύτη μας και διάσπαρτες ιταλικές λέξεις έφταναν τραγουδιστά στ' αφτιά μας· απόδειξη πως την τελευταία δεκαετία η Ματέρα είναι πολύ δημοφιλής στους Ιταλούς τουρίστες, αλλά παραμένει σχετικά άγνωστη στους επισκέπτες εκτός Μπότας. Οι μέρες στη Ματέρα γεμίζουν με επισκέψεις σε υπόσκαφες εκκλησίες με κίονες λαξευμένους στο βράχο, όπως η San Pietro Caveoso, αλλά και στο μουσείο Casa Noha, όπου θα δείτε αναπαραστάσεις από την καθημερινή ζωή των ανθρώπων στις υπόγειες κατοικίες τους, στο πολιτιστικό κέντρο-σπηλιά Casa Cava, στο Museo della Sculptura Contemporanea (Musma), το μοναδικό μουσείο στον κόσμο που στεγάζεται σε σπηλιά, καθώς και σε μικρά μαγαζάκια με χειροτεχνίες ντόπιων λαξευμένες σε πέτρα.
Τη νύχτα, πάλι, τα φώτα λάμπουν στην πλαγιά του λόφου και οι άνθρωποι γεμίζουν τα τραπέζια έξω από τις osterias, για antipasti με τυριά, αλλαντικά και peperoni cruschi di senise, ήτοι αποξηραμένες κόκκινες πιπεριές, καθώς περιμένουν να καταφθάσουν τα σούπερ νόστιμα ζυμαρικά cavatelli και orecchiette. Και, βέβαια, για τη χώνεψη επιβάλλεται μια περαντζάδα στις πλατείες με ένα gelato στο χέρι ή ένα limoncello σε κάποιο μπαρ, προτού επιστρέψετε στη… σπηλιά σας.
Αν διαθέτετε λίγες ημέρες παραπάνω, μπορείτε να συνδυάσετε το ταξίδι σας εδώ με τις μικρές, γραφικές πόλεις της Απουλίας, είτε κάνοντας road trip είτε χρησιμοποιώντας το τρένο. Ξεκινήστε από το "γαλάζιο διαμάντι" Polignano e Mare, το οποίο βρίσκεται σκαρφαλωμένο σε ένα βράχο ασβεστόλιθου, με θέα στην Αδριατική. Συνεχίστε στη γραφική Monopoli με το γοητευτικό λιμανάκι και τα λαβυρινθώδη σοκάκια. Επόμενη στάση το κατάλευκο Ostuni, πάνω σε λόφο, με τις μπαρόκ εκκλησίες και τα palazzi ιστορικών οικογενειών της περιοχής. Στη συνέχεια κινηθείτε προς το παραμυθένιο Alberobello με τα trulli του, τα σπιτάκια με τους λευκούς τρούλους, τα οποία συγκαταλέγονται στα Μνημεία Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς της UNESCO. Ολοκληρώστε αυτό το μαγευτικό road trip με άρωμα Ιταλίας στο Locorotondo, ένα από τα πιο όμορφα χωριά της χώρας, το οποίο καταφέρνει ακόμη να παραμείνει ανέγγιχτο από τις ορδές τουριστών.
Από το ζοφερό παραλθόν στο Σελιλοϊντ
Στο όχι και τόσο μακρινό παρελθόν, γύρω στα ’30s δηλαδή, η Ματέρα δεν ήταν τίποτα περισσότερο από μια πάμφτωχη, σκοτεινή πόλη. Οι 15.000 κάτοικοί της έμεναν κυριολεκτικά ο ένας πάνω στον άλλον, ακόμη και με τα ζώα τους, σε σπηλιές γεμάτες υγρασία, χωρίς αποχετευτικό σύστημα, ηλεκτρισμό και νερό κι έκαιγαν κοπριά για να ζεσταθούν. Η παιδική θνησιμότητα άγγιζε το 50%, ενώ τα κρούσματα τύφου, χολέρας, φυματίωσης κι ελονοσίας ήταν πάρα πολλά. Είναι άγνωστο για πόσο ακόμη θα συνεχιζόταν η δυστυχία αυτών των ανθρώπων, αν δεν τύχαινε το 1935 να εξοριστεί σε μια πόλη κοντά στη Ματέρα, από το καθεστώς του Μουσολίνι, ο συγγραφέας Κάρλο Λέβι. Οι άθλιες συνθήκες που επικρατούσαν εκεί προκάλεσαν το διεθνές ενδιαφέρον μόνο μετά την έκδοση του βιβλίου του "Ο Χριστός σταμάτησε στο Έμπολι" (1945), όπου περιέγραψε τη φρίκη που έβλεπε: "Σε αυτές τις σκοτεινές τρύπες είδα μερικά κομμάτια άθλιων επίπλων και λίγα κουρελιασμένα ρούχα κρεμασμένα για να στεγνώσουν. Οι περισσότερες οικογένειες έμεναν μέσα σε μια σπηλιά μαζί με σκύλους, πρόβατα, κατσίκια και γουρούνια. Παιδιά εμφανίζονταν από παντού μέσα στη σκόνη, γυμνά ή με κουρέλια, με βλέφαρα κόκκινα και πρησμένα, ενώ τα πρόσωπα των ηλικιωμένων ήταν κίτρινα και νικημένα από την ελονοσία, σώματα καχεκτικά από την πείνα, σκελετωμένα. Ποτέ δεν έχω δει σε όλη μου τη ζωή μια τέτοια εικόνα της φτώχειας".
Το συγκεκριμένο βιβλίο, μάλιστα, και οι διαμαρτυρίες που ξεσήκωσε έκαναν τον τότε πρωθυπουργό Αλτσίντε ντε Γκάσπερι να επισκεφθεί την πόλη, για να διαπιστώσει ιδίοις όμμασι την κατάσταση. Όταν επέστρεψε στη Ρώμη, σοκαρισμένος από όλα όσα είχε αντικρίσει στη Ματέρα, την αποκάλεσε "εθνική ντροπή της Ιταλίας" και το 1952 διέταξε την εκκένωση των sassi και την άρον-άρον μεταφορά των κατοίκων σε ειδικά κατασκευασμένες κατοικίες στην περιφέρεια της πόλης. Η Ματέρα έμεινε ένα άδειο κέλυφος, με μόνους κατοίκους τα φαντάσματα του παρελθόντος και τις ζοφερές αναμνήσεις, και έπεσε στα χέρια καταπατητών, εγκληματιών και λαθρεμπόρων.
Από εκεί και πέρα, η πόλη άρχισε να περνάει σιγά σιγά στη νέα της εποχή: το 1963 ο Παζολίνι γύρισε στα εδάφη της το "Κατά Ματθαίον Ευαγγέλιον", ο Ρίτσαρντ Γκιρ πρωταγωνίστησε στον "Βασιλιά Δαβίδ" του Μπρους Μπέρεσφορντ το 1985, ενώ αρκετοί Ιταλοί διανοούμενοι την υποστήριζαν μέσα από εκθέσεις σύγχρονης τέχνης. Μέχρι που το 1986 αποφασίστηκε η αποκατάσταση και η διατήρησή της και η ιταλική κυβέρνηση άρχισε να παραχωρεί τις σπηλιές της σε ιδιώτες για 99 χρόνια, επιδοτώντας μάλιστα την αναπαλαίωσή τους. Επίσης, συνεχίστηκαν και οι… πρωταγωνιστικοί της ρόλοι: το 2003 γυρίστηκαν εκεί τα "Πάθη του Χριστού" του Μελ Γκίμπσον και το 2016 το ριμέικ του "Μπεν Χουρ", διά χειρός Τιμούρ Μπεκμαμπέτοφ. Ο τουρισμός στην περιοχή, βέβαια, απογειώθηκε μόλις το 2014, όταν η πόλη κέρδισε το στοίχημα της Πολιτιστικής Πρωτεύουσας της Ευρώπης για το 2019, με τους επισκέπτες της να ξεπερνούν σήμερα τους 600.000 το χρόνο και το 25% των κατοικιών της να νοικιάζονται μέσω Airbnb (ποσοστό μεγαλύτερο από οποιασδήποτε άλλης πόλης στην Ιταλία). Επ' αυτού ο καθ' ύλην αρμόδιος για τον τουρισμό στην πόλη Enzo Acito έχει δηλώσει: "Δεν θέλουμε να γίνουμε σαν τη Βενετία και τη Φλωρεντία. Θέλουμε να διατηρήσουμε τον αριθμό των τουριστών μας σε βιώσιμα επίπεδα και την ποιότητά μας υψηλή". Να ένα στοίχημα που μένει να δούμε αν θα κερδίσει η Ματέρα.
Πολιτιστικά Highlights
Η Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης για το 2019 μπορεί να υπερηφανεύεται για τις πολλές και πολύ ενδιαφέρουσες εκδηλώσεις της, οι οποίες θα τρέχουν μέχρι τα τέλη του έτους. Τέσσερις είναι οι μεγάλες εκθέσεις που διαμορφώνουν το πρόγραμμα: "Ars Excavandi" (για τις πόλεις των σπηλαίων σε όλο τον κόσμο), "Αναγέννηση ιδωμένη από τον Νότο", "Η ποιητική των πρωταρχικών αριθμών" (για την επιστήμη και τα μαθηματικά, με έμφαση στον Πυθαγόρα) και "Στρωματογραφία. Ανθρωποκεντρικό παρατηρητήριο" (για τη νέα γεωλογική εποχή, που ορίζεται με βάση την ανθρώπινη δραστηριότητα).
Από το πλούσιο πρόγραμμα εκδηλώσεων επίσης ξεχωρίζουν η multimedia έκθεση "Salvador Dalí - The Persistence of the Opposites", η συναυλία ηλεκτρονικής μουσικής, σε σκηνοθεσία Brian Eno, για την αποστολή του "Apollo 11" στη Σελήνη (18/7), τα εργαστήρια και οι εκθέσεις που είναι αφιερωμένα στο ψωμί καθώς και η χρονοκάψουλα με το όνομα "Matera 3019", μέσω της οποίας θα δούμε πώς μπορεί να είναι η πόλη σε χίλια χρόνια. Δείτε όλες τις εκδηλώσεις αναλυτικά εδώ.
H Ματέρα και το ψωμί της
Το ψωμί (pane di Matera) είναι ο γευστικός πρωταγωνιστής της Ματέρα, και θα το αντιληφθείτε αμέσως από τους καταλόγους των εστιατορίων, αφού πολλές συνταγές τους είναι βασισμένες σε αυτό. Το σχήμα του θυμίζει κάπως το βραχώδες τοπίο της περιοχής, ενώ το βάρος του φτάνει τα δύο ή τρία κιλά. Ψήνεται περίπου δύο με τρεις ώρες σε φούρνους με ξύλα και μόνο εκπαιδευμένοι αρτοποιοί γνωρίζουν πώς να διπλώσουν τη ζύμη για να αποκτήσει αυτό το ιδιαίτερο σχήμα. Αυτή η μοναδική όψη του ψωμιού δεν είναι τυχαία, φυσικά, καθώς τον περασμένο αιώνα ψηνόταν σε κοινόχρηστους φούρνους, διότι τα περισσότερα σπίτια δεν είχαν δικό τους. Τα ψωμιά ζυμώνονταν εις ύψος για να χωρούν περισσότερα σε κάθε φουρνιά, ενώ η παχιά κρούστα επέτρεπε στο εσωτερικό τους να διατηρεί την υγρασία του, έτσι ώστε να παραμένουν φρέσκα για μεγαλύτερο χρονικό διάστημα (συνήθως εννιά ημέρες, ανάλογα με το μέγεθος της φρατζόλας). Πράγμα απαραίτητο για μια απλή αγροτική οικονομία, με βοσκούς και αγρότες που θα έμεναν μακριά από το σπίτι για μέρες και θα έπρεπε να έχουν μαζί τους φαγητά που δεν χαλάνε. Τέλος, κάθε σπίτι είχε επίσης τη δική του σφραγίδα, για να αναγνωρίζει το ψωμί του μετά το ψήσιμο.
3 παραδοσιακά πιάτα της Ματέρα
Must επιλογές για φαγητό αποτελεί το "Polpette di pane" (κεφτέδες ψωμιού με κόκκινη σάλτσα), που αν και είναι πολύ απλοί είναι γευστικότατοι, το "Peperoni cruschi di senise" που είναι αποξηραμένες γλυκές κόκκινες πιπεριές, που τρώγονται σαν τσιπς και τέλος το "Cialledda", μια πυκνή σούπα με ελιές, αβγά, ντομάτες και άλλα λαχανικά.
Matera Data
Το ID του προορισμού
Η Ματέρα προσφέρεται για εκείνους που αγαπούν τα ιστορικά μέρη, έξω από τα συνηθισμένα. Πρόκειται για έναν εναλλακτικό και οικονομικά προσιτό προορισμό σε σχέση με τα μπεστ σέλερ ιταλικά θέρετρα.
Πώς θα πάτε
Από την Αθήνα πετάτε για Μπάρι. Από το αεροδρόμιο υπάρχουν περίπου δέκα αναχωρήσεις λεωφορείων την ημέρα για τη Ματέρα, με το πρώτο να ξεκινάει στις 6.55 π.μ. και το τελευταίο στις 8 μ.μ. Η απόσταση είναι 74 χλμ. και το λεωφορείο κάνει μία ώρα και δέκα λεπτά για να φτάσει.
Που να μείνετε
Στο Giardini di Pietra με τα έξι δωμάτια-σπηλιές διατηρημένα σχεδόν όπως τα αναπαλαίωσε ο αρχιτέκτονας και σύμβουλος της UNESCO Pietro Laureano.
Στο Corte San Pietro με τη μοναδική διακόσμηση και το επισκέψιμο υπόγειο σύστημα δεξαμενών.
Στο Sextantio με τα 18 δωμάτια (μερικά εκ των οποίων πάνω από 160 τ.μ.) και τη θέα στο εντυπωσιακό Murgia Materana Park.
Που να φάτε
Στο Da Nico θα γευτείτε την αυθεντική τοπική κουζίνα κι ένα αξέχαστο μιλφέιγ που δεν περιγράφεται με λόγια. Στην Osteria Al Cascale, που ξεχωρίζει για τις πίτσες της και το ριζότο μανιταριών. Στο cave restaurant La Lopa, στο υπόγειο του οποίου μπορείτε να παρακολουθούσαμε αποσπάσματα από παλιές ταινίες που έχουν γυριστεί στη Ματέρα όσο περιμένετε να ετοιμαστεί το τραπέζι σας. Στο Dedalo ένα εστιατόριο-έργο τέχνης με δημιουργική τοπική κουζίνα.
Από την Πωλίνα Παρασκευοπούλου
