Προσκεκλημένη του Υπουργείο Εξωτερικών της Γερμανίας και του Ινστιτούτου Goethe, βρέθηκα στη γενέτειρα της φημισμένης διεθνούς έκθεσης που φέτος, για πρώτη φορά στην ιστορία της, μοιράζει τις εκδηλώσεις της 14ης διοργάνωσής της μεταξύ Αθήνας και Κάσελ, ένα μήνα πριν τα γερμανικά της εγκαίνια (στις 10/6). Πήρα τουλάχιστον δέκα εντατικά «μαθήματα» για το τι σημαίνει documenta κι εδώ τα μοιράζομαι μαζί σας.
1.Η «τρέλα» με την Αθήνα
«Σταματήστε αυτήν την τρέλα! Μην μας παίρνετε την documenta μας! Πάψτε να δίνετε τα χρήματά μας στην Ελλάδα της κρίσης!» εκλιπαρούσαν οι κάτοικοι του Κάσελ το δήμαρχο της γερμανικής πόλης. Ήταν ένα είδος σοκ για την κοινότητα (κυρίως επιχειρηματίες, εμπόρους, ξενοδοχειάρχες κ.α.) της γερμανικής πόλης-γενέτειρας της documenta η ανακοίνωση του καλλιτεχνικού διευθυντή Άνταμ Σίμτσικ για την από κοινού «φιλοξενία» της φετινής, 14ης διοργάνωσης της εξίσου στο Κάσελ και την Αθήνα, για πρώτη μάλιστα φορά στην ιστορία της. Λογικό ως ένα βαθμό: από το 1955, κάθε πέντε χρόνια, το Κάσελ ζει στους ρυθμούς της μεγάλης αυτής έκθεσης σύγχρονης τέχνης, με τον πληθυσμό του να τριπλασιάζεται για περίπου 100 μέρες και την documenta να προσδίδει διεθνή ακτινοβολία όσο και κέρδη στην τοπική κοινωνία.
Με ποιά λογική, λοιπόν, ξαφνικά «εκπατρίζεται» ένας κατεξοχήν τοπικός θεσμός, με το γερμανικό δημόσιο να επωμίζεται μάλιστα εξολοκλήρου το κόστος της διτοπικής διοργάνωσης, το οποίο ανέρχεται στα 34 εκατομμύρια ευρώ; Υπενθυμίζω την ειρωνεία του πράγματος: η καχυποψία για το concept του Σίμτσικ, το οποίο δηλωνόταν και μέσω του τίτλου εργασίας της φετινής διοργάνωσης «Μαθαίνοντας από την Αθήνα», ήταν (και ακόμα είναι) διάχυτη (και) στην Αθήνα. Πολλές φωνές του εγχώριου Τύπου αλλά και της καλλιτεχνικής κοινότητας, με ρητό ή άρρητο μότο το «φοβού τους Δαναούς και δώρα φέροντας», έχουν κατηγορήσει την documenta14 για πολιτισμικό ιμπεριαλισμό ή εξωτική, οριενταλιστική αντιμετώπιση της Αθήνας. Συμπέρασμα; Αποικιοκρατική ματιά για εμάς, κλοπή εθνικής ιδιοκτησίας για τους Γερμανούς, …κάθε γάμος έχει τα προβλήματά του! Σε κάθε περίπτωση, όμως, η πρόκληση δύσκολων ερωτημάτων είναι σύμφυτη με το DNA της documenta ήδη από την ίδρυσή της, όταν έκανε τους Γερμανούς των 50’s να αναρωτιούνται, κοιτώντας τα έργα σύγχρονης τέχνης, «μα είναι αυτό τώρα τέχνη;»
2.Γιόζεφ Μπόις VS sex-shop
Όπως κάθε χρόνο, ο κύριος πόλος της documenta14 είναι η περίφημη κεντρική πλατεία του Κάσελ, με τοπόσημο το πρώτο μουσείο της Κεντρικής Ευρώπης, με έτος θεμελίωσης το 1779, το Fridericianum (Φριντεριτσιάνουμ) με το νεοκλασικό μεγαλείο, στολισμένο φέτος με το πανό που αναγράφει «ATHEN-KASSEL». Τι πλατεία των αντιφάσεων όμως είναι αυτή; Διακρίνει κανείς κάποιες από τις 7.000 βελανιδιές που ζήτησε να φυτευτούν στο Κάσελ με έναν βασάλτη στο πλάι τους ο μέγας Γιόζεφ Μπόις στο πλαίσιο της documenta του 1972 αλλά και το sex-shop με τα ογκώδη banner που διαφημίζει την πραμάτεια του. Οι –ανοιχτοί σε ερμηνείες- συμβολισμοί δεν σταματούν εδώ.
3.Λευκός καπνός εκεί, σκουπιδοβιβλία εδώ
Λευκός καπνός βγαίνει από την καμινάδα του –ενωμένου με το μουσείο- μεσαιωνικού πύργου Zwehrenturm και πνίγει τους περαστικούς, κάνοντάς τους να απορούν για την αιφνιδιαστική αυτή εισβολή αιθαλομίχλης. Όπως μάθαμε, όμως, ο καπνός είναι απολύτως ασφαλής και, για την ακρίβεια, είναι έργο του Ρουμάνου καλλιτέχνη Daniel Knorr (Ντάνιελ Νορ) με τίτλο «Expiration Movement». Ο καπνός πρωτοεμφανίστηκε στο Κάσελ εν είδει Habemus Papam την ημέρα των αθηναϊκών εγκαινίων της documenta14 και θα πνέει ούριος (και) τις 163 ημέρες της διοργάνωσης. Εκτός από το νοερό διάλογο που αναπτύσσεται ανάμεσα στις δύο πόλεις με αφορμή το καπνογόνο αυτό έργο, ο Knorr δηλώνει ότι χρηματοδοτεί το μηχανισμό παραγωγής καπνού στο Κάσελ με τα έσοδα που παίρνει από το έργο που έχει στήσει στο Ωδείο Αθηνών με τίτλο «The Artist book», δηλαδή από την πώληση των …σκουπιδο-βιβλίων που δημιουργεί περνώντας σε πρέσα διάφορα πεταμένα αντικείμενα που βρήκε στους αθηναϊκούς δρόμους κι έπειτα κολλώντας τα σε συλλεκτικούς τόμους. Ποια είναι η τιμή πώλησης τους; Τα 80€.
4.Ο Παρθενώνας που κοιτάζει τους σωλήνες
Στο κέντρο της πλατείας, εκεί όπου το 1933 παραδόθηκαν στην πυρά από τους Ναζί περίπου 2.000 «αντιγερμανικά» βιβλία, ορθώνεται τώρα ο ογκώδης, μεταλλικός σκελετός του «Παρθενώνα των Βιβλίων» της αργεντινής Μάρτα Μινουχίν. Εμβληματικό έργο του 1983, σύμβολο τότε κατά της αργεντινής λογοκρισίας, ανασυστήνεται στη φετινή documenta, με περίπου 60.000 βιβλία που είναι ή υπήρξαν «απαγορευμένα» να ενσωματώνονται στις κολώνες του. Ιδιώτες αλλά και εκδοτικοί οίκοι έδωσαν μέρος των βιβλίων, τα οποία, στο τέλος της έκθεσης, θα μοιραστούν στο κοινό. Τις ημέρες που βρεθήκαμε στο Κάσελ, εργάτες πάνω σε γερανούς κάλυπταν με βιβλία τις κολώνες του ιδιότυπου αυτού ομοιώματος του Παρθενώνα.
Λίγο πιο κάτω, συναντήσαμε τον Hiwa K, Ιρακινό κουρδικής καταγωγής, να στήνει ένα δικό του αντι-μνημείο: τέσσερις ορόφους από μεγάλους σωλήνες αποχέτευσης, τον ένα πάνω στον άλλο. Σύμφωνα με τον ίδιο, πρόκειται για είκοσι διαμερίσματα-υπνωτήρια, ανάλογα με εκείνα στα οποία κατέλυε όταν, πλάνητας και άστεγος, εγκατέλειψε την πατρίδα του τη δεκαετία του ’90 για να φτάσει στη Γερμανία μέσω Ιράν, Τουρκίας, Ελλάδας και Ιταλίας. Μαζί του, μάλιστα, ήταν και κάποιοι από τους σπουδαστές της Σχολής Καλών Τεχνών του Κάσελ που θα διανυκτερεύουν εκεί τις ημέρες της documenta14, προφανώς για να νιώσουν πώς είναι να είσαι -για λίγο και εκ του ασφαλούς- πρόσφυγας. Σημειώστε πως, στο πλαίσιο του ανοιχτού διαλόγου Αθήνας-Κάσελ, ο Hiwa K έχει στήσει ένα παρεμφερούς λογικής έργο στο Μουσείο Μπενάκη της οδού Πειραιώς. Η πλατεία του Κάσελ επιμένει να παράγει σύνθετες αφηγήσεις με τα δύο αυτά έργα να μνημονεύουν εξίσου το αρχαίο ελληνικό κλέος όσο και τον άδοξο εκπατρισμό εν μέσω των σημερινών ιμπεριαλιστικών συμφερόντων.
5.Οι Έλληνες της documenta
Τις ημέρες που ήμασταν εκεί οι νταλίκες είχαν μόλις αρχίσει να ξεφορτώνουν στο –εντελώς άδειο και φρεσκοβαμμένο- Fridericianum τα 150 έργα της μόνιμης συλλογής του δικού μας Εθνικού Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης, τα οποία, για πρώτη μάλιστα φορά, θα εκτίθενται στο πλαίσιο ενός τόσο προβεβλημένου θεσμού (τι ειρωνεία όμως να μην έχουν ήδη εκτεθεί για το ελληνικό κοινό, λόγω εγχώριας δυστοκίας, στο ολοκαίνουριο κτίριο του μουσείου στη Λεωφόρο Συγγρού…). Προλάβαμε και ρίξαμε μια κλεφτή ματιά στη λίστα των Ελλήνων καλλιτεχνών που θα μας εκπροσωπήσουν: Κωστής Βελώνης, Βλάσσης Κανιάρης, Γιώργος Λάππας, Μπία Ντάβου, ενώ μπορέσαμε να κρυφοκοιτάξουμε το προστήσιμο των –ντυμένων με ύφασμα στρατιωτικής παραλλαγής- μπλοκ του Ανδρέα Αγγελιδάκη στον πρώτο όροφο. Παρεμπιπτόντως, στο παρελθόν έχουν περάσει από την documenta οι διεθνούς φήμης Έλληνες Στήβεν Αντωνάκος, Γιάννης Κουνέλλης, Χρύσα, Γιώργος Χατζημιχάλης.
6.Το ειδικό βάρος του Κάσελ
Μακριά από κάθε μητροπολιτικό κέντρο, σε απόσταση περίπου τριών ωρών από την Φρανκφούρτη και άλλων τόσων από την Κολωνία, το Κάσελ δεν είναι μια ακόμη επαρχιακή κωμόπολη της Έσσης. Πατρογονική γη των περίφημων παραμυθάδων αδερφών Γκριμ και αλλοτινή πρωτεύουσα της Βεστφαλίας, το Κάσελ είναι σήμερα μια πόλη 200.000 κατοίκων που έμελλε να ξαναζήσει δόξες μεταπολεμικά χάρη στην –άκρως εμπνευσμένη, όπως αποδείχτηκε- φαεινή ιδέα ενός φιλότεχνου διανοούμενου των ‘50s, του Άρνολντ Μπόντε, να στήσει εκεί, το 1955, την πρώτη documenta.
Όλα ξεκίνησαν στο πλαίσιο της αποναζιστικοποίησης του –ισοπεδωμένου από τους συμμαχικούς βομβαρδισμούς λόγω της στρατιωτικής του σημασίας- Κάσελ, γνωστού μέχρι τότε για την παραγωγή αρμάτων μάχης και πολεμικού εξοπλισμού- δύο από εκείνα τα εργοστάσια συνεχίζουν μάλιστα τη λειτουργία τους. Ήταν, άραγε, η «εφεύρεση» της documenta μια πράξη επίδειξης (πολιτιστικής) ισχύος της αναγεννημένης από τις στάχτες της Δυτικής Γερμανίας στο Κάσελ, το τελευταίο -γεωγραφικά και ιδεολογικά- οχυρό της Δύσης στην Ανατολική Ευρώπη; Ιδρύθηκε η documenta ως ένα αντίπαλο δέος στην Μπιενάλε της Βενετίας; Υποκινήθηκε από την επιθυμία παρουσίασης της μοντέρνας τέχνης, απαγορευμένης ως «εκφυλισμένης» από τους ναζιστές κατά το διάστημα 1933-1945; Όλα ισχύουν, όπως και το ότι κανένας δεν περίμενε την επιτυχία που θα είχε η πρώτη εκείνη διοργάνωση.
7.Μυστικοπάθεια & art market πάνε μαζί
Παροιμιώδης είναι η μυστικοπάθεια που τυλίγει κάθε διοργάνωση της documenta: μέχρι την τελευταία στιγμή οι επιμελητές της κρατούν επτασφράγιστο μυστικό τη λίστα με τους καλλιτέχνες και τα έργα που θα παρουσιαστούν, αν και στη φετινή διοργάνωση, όπως έχει πει και η διευθύντρια επικοινωνίας Henriette Gallus στη συνέντευξή της στο «α», αρκετοί καλλιτέχνες είχαν ανακοινωθεί έμεσα αρκετά νωρίς μέσω των αφιερωμάτων του περιοδικού South. Στην ιστορία του θεσμού, έχουν σημειωθεί ακόμη και περιστατικά απόπειρας χρηματισμού των επιμελητών από συλλέκτες προκειμένου να τους προδώσουν έστω ένα-δυο «γερά» ονόματα της λίστας για να αγοράσουν πρώτοι τα έργα τους! Το πρωτόκολλο εχεμύθειας πρέπει να κρατείται για όσο γίνεται μεγαλύτερο διάστημα τόσο για τη διατήρηση του σασπένς όσο και για πιο πρακτικούς και δη καθαρά οικονομικούς λόγους. Κάθε καλλιτέχνης που παρελαύνει από τη documenta είθισται να βλέπει την αξία του να ανεβαίνει κατακόρυφα στο χρηματιστήριο της τέχνης και τα έργα του να πωλούνται σε δυσθεώρητες τιμές. Γιατί, απλούστατα, «η documenta δεν είναι μόνο μια έκθεση τέχνης αλλά κι ένα σημαντικό κομμάτι του εμπορίου της τέχνης», όπως επιγραμματικά μας είπε ο ραδιοφωνικός παραγωγός του Deutschlandfunk, Στέφαν Κόλντεχοφ.
8.Κοινή η διοργάνωση, κοινή και η αμηχανία
«Πλήρη εικόνα της φετινής documenta αποκτά μάλλον όποιος επισκεφτεί εξίσου την Αθήνα όσο και το Κάσελ και όποιος στοχαστεί πάνω στις ευρύτερες ιστορικές αναφορές που εγείρει η φετινή διοργάνωση» διευκρινίζει ένας από τους επιμελητές της, ο Ολλανδός Χέντρικ Φόλκερτς. Αναφερόμενος στη μακρά και σύνθετη σχέση Γερμανίας και Ελλάδας από τον 18ο αιώνα μέχρι σήμερα αποσαφηνίζει πως «η επιλογή της Αθήνας δεν ήταν μια διπλωματική κίνηση για να επανορθώσει τις σχέσεις των δύο χωρών. Θέλει, όμως, να θέσει σε δημόσια διαβούλευση δύσκολες ερωτήσεις, όπως το ‘γιατί οι σχέσεις αυτές έγιναν τόσο προβληματικές;, ‘τι συμβαίνει όταν μεταφέρεις έναν κατεξοχήν γερμανικό θεσμό-πολιτισμικό σύμβολο σε ένα άλλο πλαίσιο’, ‘τι γίνεται όταν αυτό το νέο πλαίσιο είναι τόσο αμφίσημο;’ και, εν τέλει, ‘σε ποιόν ανήκει, σε ποιόν απευθύνεται και ποιόν αφορά σήμερα η documenta;"».
Πράγματι, το Κάσελ και δη η πλατεία με το μουσείο, φαντάζουν ως ο στέρεος πυρήνας της φετινής διοργάνωσης, με την Αθήνα και τα εκατοντάδες σημεία στα οποία διαχέονται οι δράσεις της documenta14 να λειτουργούν σαν την περίμετρο του. Πάνω σε αυτό, όμως, ο Στέφαν Κόλντεχοφ του Deutshlandfunk διερωτάται: «Μήπως από μια έκθεση για τον καθένα (με τους συλλέκτες αλλά και τους οικογενειάρχες, τους επιμελητές αλλά ακόμη και τα μικρά παιδιά να περνούν χρόνο στο Κάσελ) η φετινή, διτοπική documenta μετατρέπεται σε μια έκθεση μόνο για τους ειδικούς και τους δημοσιογράφους καθώς και για όσους έχουν την οικονομική άνεση να επισκεφτούν και τα δύο μέρη της διοργάνωσης;».
Διάχυτος είναι, λοιπόν, ο σκεπτικισμός γύρω τόσο από τον τίτλο εργασίας («Μαθαίνοντας από την Αθήνα») όσο και από την ουσία του διτοπικού χαρακτήρα της φετινής documenta. Την καθιστά «πολιτική» ή απλώς «εικονογραφική» αυτός ο χαρακτήρας; Μήπως η διασπορά των καλλιτεχνών και των έργων στις δύο ευρωπαϊκές πόλεις ανοίγει μεν τη «γεωγραφία» του θεσμού αλλά αποφεύγει τη «γεώτρηση», δεν ευνοεί δηλαδή την εμβάθυνση πάνω στα σύγχρονα ερωτήματα για τη σχέση τέχνης και κοινωνίας εν μέσω παγκοσμιοποίησης και νεοφιλελευθερισμού;
9.Πουθενά χωρίς τα ντοκουμέντα
Αναπόσπαστο κομμάτι της documenta αποτελούν τα αρχεία της, τα οποία ιδρύθηκαν το 1961, λίγο πριν την τρίτη διοργάνωση της έκθεσης, από τον ιδρυτή της, Άρνολντ Μποντέ με το σκεπτικό ότι δεν είναι λογικό «να αυτοσχεδιάζουμε» όταν έχει προϋπάρξει η εμπειρία και η τεχνογνωσία των δύο προηγούμενων διοργανώσεων. Η καταγραφή και η τεκμηρίωση –ναι, τα ντοκουμέντα- τίθενται προ πάντων, επικυρώνοντας πρακτικά τον τίτλο της documenta και διαφοροποιώντας την, ήδη από τα πρώτα της χρόνια, από άλλες διεθνείς εκθέσεις. Όπως κάθε επιμελητική ομάδα, έτσι και η τωρινή, με επικεφαλής τον Άνταμ Σίμτσικ, πέρασε αρκετό χρόνο μελετώντας τα ιστορικά αρχεία του documenta archiv με τα 100.000 βιβλία και μονογραφίες καλλιτεχνών και τα εκατομμύρια άρθρα και δημοσιεύματα, σλάιντ και φωτογραφίες.
Όπως, μάλιστα, μάθαμε από τον υπεύθυνο του αρχείου, Μάρτιν Γκροχ, περίπου 500 νέες εκδόσεις εμπλουτίζουν την –ανεπαρκούς πλέον χωρητικότητας βιβλιοθήκη- κάθε χρόνο, ενώ ερευνητές από όλον τον κόσμο επισκέπτονται το Κάσελ αποκλειστικά και μόνο για τις ανάγκες των διδακτορικών τους. Ο ίδιος μας έδωσε μια ακόμη -ιστορικής σημασίας- πληροφορία: ο Σίμτσικ δεν είναι ο πρώτος διευθυντής που εμπνεύστηκε τη μεταφορά της documenta εκτός Κάσελ. Το 1976 υπήρχε η σκέψη να πραγματοποιηθεί στη Φιλαδέλφεια των ΗΠΑ, αλλά το σχέδιο ματαιώθηκε την τελευταία στιγμή λόγω της αστάθειας που είχε προκαλέσει η πετρελαϊκή κρίση! Επίσης, όπως δήλωσε πρόσφατα η επιμελήτρια της documenta 10 Catherine David στο συνέδριο για τα 60 χρόνια του θεσμού και η ίδια είχε προτείνει να στεγαστεί η έκθεση στην Τεχεράνη, για να την επαναφέρουν από τη διοργάνωση θυμίζοντάς της ότι το συμβόλαιό της αφορούσε έκθεση στο Κάσελ.
10.Μιλώντας με αριθμούς
Περίπου 10.000 επισκέπτες είχε, σε καθημερινή βάση, η documenta13, γεγονός που μας κάνει να μιλάμε για μια επισκεψιμότητα που ξεπερνά τα 900.000 άτομα στις 100 ημέρες της διάρκειάς της. Ανάλογο περίπου αριθμό επισκεπτών περιμένει και η φετινή διοργάνωση, με το ημερήσιο εισιτήριο να κοστίζει € 22. Περίπου 6.000 συλλέκτες, επιμελητές, ιστορικοί τέχνης και δημοσιογράφοι από όλο τον κόσμο αναμένονται μόνο στα εγκαίνια, στις 10 Ιουνίου. Στην Αθήνα, πάλι, περίπου 120.000 επισκέπτες σημειώθηκαν μέσα στις τρεις πρώτες εβδομάδες της «ελληνικής» εκδοχής της documenta, όπου πολλές δράσεις πραγματοποιούνται δίχως εισιτήριο, ενώ δεν λείπουν και οι ημέρες όπου όλοι οι χώροι έχουν δωρεάν είσοδο.
Σημειώστε ότι η documenta14 συνεχίζεται στην Αθήνα μέχρι και τις 16 Ιουλίου ενώ του Κάσελ θα διαρκέσει μέχρι και τις 17 Σεπτεμβρίου.
