Με αφορμή τη νέα παράσταση της Έλλης Παπακωνσταντίνου "Alkestis" που έκανε πρεμιέρα στις 2 Δεκεμβρίου στο Βασιλικό Θέατρο της Σουηδίας μιλήσαμε με την καλλιτέχνιδα που διαπρέπει διεθνώς για τη δική της οπτική πάνω στην ηρωίδα του Ευριπίδη, τη συμμετοχή της στο Φεστιβάλ της Αβινιόν (Festival OFF d'Avignon), τα μεγάλα κοινωνικά ζητήματα της εποχής μας και το μέλλον του θεάτρου. Επίσης, μοιράζεται τα επόμενα σχέδια της για την παρουσίαση της παράστασης "Ίχνη της Αντιγόνης" στην Αθήνα αλλά και το νέο της έργο με τίτλο "Eros", εμπνευσμένο από το Πλατωνικό "Συμπόσιο" σε μορφή σύγχρονης όπερας, που θα δούμε στην Ελλάδα το 2022.
Γιατί επιλέξατε την "Άλκηστη";
Γιατί θέλησα να κατανοήσω μέσα από τον αρχαίο μύθο τη σχέση μου με την έμφυλη βία και την ιδέα της γυναικείας αυτοθυσίας.
Ποιο είναι το μανιφέστο της ηρωίδας σας;
Δεν έχει μανιφέστο η ηρωίδα μου. Η γλώσσα βρίσκεται στο κέντρο του έργου ως ένα ζητούμενο, ένα becoming. Η δική μου Άλκηστη αναζητά μια νέα γλώσσα που να περιέχει την θηλυκότητα. Εκεί που η Ευριπίδεια "Άλκηστη" τελειώνει με την τρομακτική σιωπή της, εγώ αναζητώ μια νέα αμφίσημη γλώσσα. Και αυτή σε καμιά περίπτωση δε θα μπορούσε να είναι η γλώσσα ενός μανιφέστου.
Άλλωστε δεν αφορά το συγκεκριμένο κείμενο σε βιασμούς ή ποινικά αδικήματα. Το λέω, γιατί είναι σημαντικό να σκεφτούμε πόσο γρήγορα το ελληνικό #MeToo ποινικοποιήθηκε και εργαλειοποιήθηκε από την κυρίαρχη πολιτική, από τα κόμματα, κι αυτό δεν μας επέτρεψε πραγματικά να περάσουμε σε μια άλλη περιοχή, εκεί δηλαδή όπου τα πράγματα δεν ορίζονται ως μαύρο-άσπρο, δεν είναι ποινικά κολάσιμα, δεν κάνουν και τους νεκρούς να αναστηθούν! Το έργο μου αφορά στην βία που δεν φαίνεται. Ένα τέτοιο είναι το τρίπτυχο "αγάπη- θηλυκότητα-αυτοθυσία". Μας έμαθαν οι γυναίκες πριν από εμάς -με το παράδειγμά τους- να χάνουμε την αυταξία μας μέσα στην ανδρική δύναμη. Μάθαμε τους άντρες μας να σκέφτονται "όσο περισσότερο διεισδύω τόσο περισσότερο με αγαπούν" κι εμείς να λέμε "όσο περισσότερο αγαπώ τόσο πιο πολύ χάνομαι μέσα σου". Παρατηρώ την παθητική βία, την αόριστη που σε κάνει αόρατη ή πολύ μόνη.
Στην Ευριπίδεια "Άλκηστη" -έργο γραμμένο από άντρα όπου συμμετείχαν και παρακολουθούσαν αποκλειστικά άντρες- η ηρωίδα επιλέγει να θανατώσει τον εαυτό της προκειμένου να ζήσει ο Άδμητος. Δεν βλέπω τίποτε το ρομαντικό σε αυτό. Διαβάζω μόνο την πατριαρχία και την βία. Αλλά το έργο μου δεν καταγγέλλει επιθετικά όπως είπα. Στέκεται με απορία απέναντι στην ανθρώπινη αδυναμία. Μα πώς αλλιώς; Είμαι κι εγώ η κόρη μιας Άλκηστης και αγαπούσα πολύ την μητέρα μου.
Ποιος είναι ο λόγος που επιλέξατε γυναίκα ηθοποιό για το ρόλο του Ηρακλή;
Γιατί στο έργο θέλω να ξεπεράσω το φύλλο. Μιλώ για την έμφυλη βία αλλά και για έναν κόσμο που έρχεται. Εκεί οι έμφυλες κατασκευές δε θα υπάρχουν, οι διαχωρισμοί θα έχουν εκλείψει. Τον Ηρακλή υποδύεται η Γκούνελ Φρεντ που την είδαμε πρόσφατα στην ταινία "Μεσοκαλόκαιρο" ("Midsommar").
Πως είναι η εμπειρία του να σκηνοθετείτε ηθοποιούς του Ίνγκμαρ Μπέργκμαν όπως ο Περ Μάτσον και η Κικί Μπράμπεργκ; Πιστεύετε ότι ξεχωρίζουν για τις γνώσεις και την ικανότητα τους;
Μου μαθαίνουν τόσο πολλά με τον τρόπο τους. Ο Περ Μάτσον-με τον οποίο μοιραζόμαστε στα διαλείμματα τα τσιγαράκια μας αφού είμαστε οι μοναδικοί καπνιστές του θιάσου- είναι ένας απλός άνθρωπος. Με συγκινεί τρομερά η υποστηρικτικότητα και αυτή του η ταπεινότητα. Είναι ένας σπουδαίος ηθοποιός που γνωρίζει απόλυτα τα σύγχρονα αισθητικά ρεύματα, είναι πρόθυμος να δοκιμάσει το οτιδήποτε.
"Φυσικά με ενδιαφέρει η κριτική. Μιλώ και για την "επαγγελματική" κριτική και για τα σχόλια των θεατών. Το έργο μου είναι η προέκταση του εαυτού μου. Στην κριτική καταλαβαίνω την δύναμη μου, αλλά και τον κόσμο γύρω μου. Τι θα ήμουν χωρίς αυτή;".
Ποια είναι η μορφή της παράστασης "Άλκηστις";
Είναι ένα πολυφωνικό έργο, η πρώτη φορά που συνεργάζεται το Εθνικό με τη Βασιλική Όπερα της Σουδίας. Συμμετέχουν συνολικά εννέα λυρικοί τραγουδιστές που ενώνονται με τους έντεκα ηθοποιούς του Εθνικού. Την μουσική συνθέτει η στενή συνεργάτης μου Julia Kent - γνωστή στην Ελλάδα ως μέλος των Antony & the Johnsons-. Το εικαστικό είναι πολύ σημαντικό εργαλείο για να δημιουργήσω τον οπτικό κόσμο της Άλκηστης τα υποκειμενικά της πλάνα, εικόνες εσωτερικά γυναικείες. Η δράση πότε μας οδηγεί σε κόσμους κρυφούς, εσώτερους πότε μας πάει ‘έξω από το σπίτι". Το εικαστικό επιμελούνται η Μαρία Πανουργιά (σκηνικά-κοστούμια) και ο Παντελής Μάκκας (live video).
Ποια ήταν η εμπειρία που αποκομίσατε με το "The Kindly Ones" από το στρατόπεδο συγκέντρωσης Μαουτχάουζεν της Αυστρίας το οποίο άνοιξε μετά από πολλά χρόνια και από το φετινό φεστιβάλ off Avignon και το Camp Des Milles;
Είναι σημαντικό να μιλάμε για τον πόνο και συλλογικά, ακριβώς επειδή έχουμε καλύψει αυτές τις περιοχές, τις έχουμε καπακώσει, έχουμε χτίσει πόλεις πάνω στα στρατόπεδα συγκέντρωσης ή στο συλλογικό τραύμα του εγκλεισμού που ακόμη βιώνουμε, τον φόβου του θανάτου. Είναι ο μόνος τρόπος που γνωρίζω για να αντισταθώ στα νεοφασιστικά ψευτο-ιδεολογήματα. Η Ευρώπη θρηνεί. Τοποθετώ τον πόνο στο κέντρο του έργου μου πια απροκάλυπτα.
Θα παρουσιαστεί και σε άλλα στρατόπεδα συγκέντρωσης της Ευρώπης;
Ελπίζω στο Στρατόπεδο του Άουσβιτς.
"Είναι σημαντικό να σκεφτούμε πόσο γρήγορα το ελληνικό #MeToo ποινικοποιήθηκε και εργαλειοποιήθηκε από την κυρίαρχη πολιτική, από τα κόμματα, κι αυτό δεν μας επέτρεψε πραγματικά να περάσουμε σε μια άλλη περιοχή".
Πώς νιώθετε για την κριτική που δεχτήκατε από την Τζούντιθ Μπάτλερ για την παράσταση "Ίχνη της Αντιγόνης"; Δεχτήκατε και αρνητικές κριτικές; Πώς αντιμετωπίζετε γενικότερα την κριτική;
Δεν πίστευα ότι υπήρχε ποτέ τέτοια περίπτωση να γνωρίσω την φιλόσοφο που με το έργο της άλλαξε τη ζωή μου. Αρνητικές κριτικές έχω πάντοτε. Σε ό, τι έχω κάνει στη ζωή μου αρνητικές κριτικές ακούω. Με αυτές πορεύομαι. Κάποιες φορές δυο τρεις κουβέντες όπως αυτή της Μπάτλερ με σηκώνουν. Φυσικά με ενδιαφέρει η κριτική. Μιλώ και για την "επαγγελματική" κριτική και για τα σχόλια των θεατών. Το έργο μου είναι η προέκταση του εαυτού μου. Στην κριτική καταλαβαίνω την δύναμη μου, αλλά και τον κόσμο γύρω μου. Τι θα ήμουν χωρίς αυτή;
Θα μπορούσαν τα "Ίχνη της Αντιγόνης" να είναι ένα σχόλιο πάνω στο πλήθος γυναικοκτονιών για τις οποίες ακούμε τελευταία πιο έντονα στην Ελλάδα;
Ναι, ένα τραγικό σχόλιο. Ποτέ ξανά! Φτάνει. Με ξαφνιάζει (και το περιλαμβάνω αυτόν τον προβληματισμό στο έργο) που το political correctness δεν έχει μειώσει τα νούμερα των γυναικτονιών. Δηλαδή την πατήσαμε αν απλώς βάλουμε υπό αυστηρό έλεγχο και καταστείλουμε την συμπεριφορά. Αυτό συζητάμε με τους Σουηδούς ηθοποιούς. Η καταστολή της ορθότητας τελικά μειώνει την βία;
Πιστεύετε ότι είναι η αρχή για μια πιο ευαισθητοποιημένη κοινωνία, αν αναλογιστούμε και τις καταγγελίες στο χώρο του θεάτρου;
Βεβαίως. Θα αλλάξουν όλα. Ήδη αλλάζουν και τι μεγάλη τύχη να ζούμε αυτές τις τρομερές αλλαγές! Σκεφτείτε πόσες γυναίκες πριν από εμάς ούτε που θα τολμούσαν να το φανταστούν.
Είστε από τους λίγους που ανταποκρίθηκαν άμεσα στο κλείσιμο των θεάτρων μεταφέροντας το έργο σας διαδικτυακά αλλά και από τους λίγους που το αντιμετώπισαν ως ένα νέο παράλληλο δρόμο. Φαίνεται να αντιμετωπίζετε με αισιοδοξία τα πράγματα. Ισχύει αυτό;
Δεν είναι θέμα αισιοδοξίας. Είναι μάλλον θέμα αντίληψης. Είχα μια εξοικείωση με την τεχνολογία αλλά και οι συνεργάτες μου ήξεραν ακόμα περισσότερα. Παίξαμε στα όρια της αναρχίας γιατί ο κόσμος μας πλήγωνε και δεν είχαμε τίποτα να χάσουμε. Ούτε να κερδίσουμε είχαμε. Μόνο το παίζειν είχαμε. Με αυτό και με την ανάγκη μας για επικοινωνία πορευτήκαμε.
Η εξοικείωση σας με τα τεχνολογικά μέσα απέβη χρήσιμη για εσάς όταν έκλεισαν όλα τα θέατρα λόγω της πανδημίας;
Ναι, σίγουρα.
Θα συνεχίσετε να αξιοποιείτε το διαδικτυακό περιβάλλον για την προβολή των παραστάσεων παράλληλα με τις διά ζώσης παραστάσεις;
Στο βαθμό που η νέα πραγματικότητα μου το επιβάλει. Θα περάσει καιρός. Προς το παρόν η μεγαλύτερη χαρά μου είναι να δουλεύω σωματικά με τους ηθοποιούς μου στην πρόβα. Μου έχει λείψει αφόρητα η σωματικότητα. Δε θέλω να σκέφτομαι τίποτα άλλο. Όμως θα χρησιμοποιήσω ό,τι έμαθα στον ψηφιακό χώρο (ειδικά σε ό,τι έχει να κάνει με την εικόνα) στις παραστάσεις μου και ήδη υπήρξε ιδιαίτερα χρήσιμη αυτή η εμπειρία για τις εξ αποστάσεως πρόβες που χρειάστηκε να κάνω για το έργο της Σουηδίας και για μελλοντικές συνεργασίες. Είναι ένα εργαλείο για τις διεθνείς συμπαραγωγές.
Πώς βλέπετε τώρα το μέλλον του θεάτρου;
Στη Σουηδία τα θέατρα είναι ανοιχτά με 100% πληρότητα και χωρίς μάσκες. Το κοινό γεμίζει τα θέατρα. Στην Ολλανδία το καλοκαίρι παίξαμε επίσης με τις ίδιες συνθήκες. Πιστεύω τα πράγματα θα ομαλοποιηθούν. Θα πάρει κάποιο χρόνο, αλλά σίγουρα δε θα πεθάνει το θέατρο από κορονοϊό. Αν κινδυνεύει από κάτι είναι από τις νεκρές παραστάσεις.
Αποτελεί για εσάς το θέατρο μια τέχνη επιβίωσης;
Υπήρξα πολύ τυχερή και μπορώ πλέον να επιλέγω, έχω αυτή την πολυτέλεια.
Τι σημαίνει για εσάς ο όρος avant garde;
Σημαίνει να θέτεις εαυτόν σου στη μάχη, να πας οικειοθελώς εκεί που κινδυνεύεις. Να αντιπαρατίθεσαι με προκαταλήψεις και οικείες φόρμες, αν και πολλές φορές το παλαιό είναι πιο πρωτοποριακό.
Η παρουσία σας με παραστάσεις στην Ελλάδα δεν είναι πλέον συχνή. Σε τι οφείλεται αυτό;
Πιστεύω οφείλεται στην έλλειψη πολιτικής και σχεδιασμού αναθέσεων εκ μέρους των ελληνικών πολιτιστικών οργανισμών και αυτό αφορά γενικότερα στους Έλληνες καλλιτέχνες. Ο φυσικός μου χώρος θα έλεγα πως είναι η Λυρική, αλλά να ας πούμε τώρα μου έγινε μια νέα ανάθεση από την Βασιλική Όπερα της Σουηδίας για τον επόμενο χρόνο. Είναι ένα ζήτημα το τι πολιτική θα ακολουθήσουν οι φορείς στην Ελλάδα και κατά πόσο θα ευνοηθούν η σύζευξη νέων μέσων με το θέατρο ή οι πιο ερευνητικές μορφές που υπηρετώ εγώ. Προσωπικά είμαι στη διάθεση των φορέων και θα χαρώ να προσφέρω στη χώρα μου. Ζω στην Αθήνα. Άλλωστε, αντλώ από τον μύθο και την ελληνική παράδοση και πάντα δημιουργώ με άξονα και αναφορά την Ελλάδα. Δεν μπορώ αλλιώς. Είμαι πολύ τοπική και για αυτό είμαι διεθνής.
Πρόκειται να δούμε σύντομα στην Αθήνα παράστασή σας;
Την "Αντιγόνη" που έγινε μέσα στην καραντίνα ως ψηφιακή παράσταση και αργότερα με ανάθεση του ιταλικού Romaeuropa Festival ως φυσική παράσταση. Αφορά στις μαμάδες, τις γιαγιάδες μας τις γυναίκες μέσα μας.
Ετοιμάζετε κάτι καινούργιο;
Το Πλατωνικό "Συμπόσιο" με τίτλο "Eros" σε μορφή σύγχρονης όπερας που υπογράφει ο συνθέτης Maxim Shalygin. Είναι μια συνεργασία της ODC με το ουκρανικό Nova Opera Ensemble. Η παράσταση θα ανοίξει στην Ολλανδία (Ο. Festival) και στην Ουκρανία (Ukrainian National Opera Theater και στο Kyiv Opera) και θα παιχτεί μετά στην Ελλάδα με την υποστήριξη του ΥΠΠΟΑ.
