Το ραντεβού με τον καλλιτεχνικό διευθυντή της Πολιτιστικής Πρωτεύουσας 2023 ELEVSIS ορίστηκε αργά το βράδυ του Σαββάτου. Το πρόγραμμά του είναι ιδιαίτερα φορτωμένο, ο λόγος του όμως παραμένει νηφάλιος και βαθυς(τόχαστος) ισορροπώντας ανάμεσα στο καλλιτεχνικό όραμα και τον προβληματισμό για την παρακαταθήκη που οφείλει να αφήσει η Πολιτιστική Πρωτεύουσα στην Ελευσίνα. Δεν θέλει να ακουστεί υπερβολικά οραματιστής ούτε να κάνει προγραμματικές δηλώσεις («θεωρήστε το περισσότερο ως μια εποικοδομητική συζήτηση»), και ξεκαθαρίζει ότι πρέπει όλοι, των θεσμικών φορέων συμπεριλαμβανομένων, να ξεπεράσουν τα όριά τους, προκειμένου να μην παραμείνει η 2023 ELEVSIS μια αιχμηρή ουτοπία που θα μας εκθέσει όλους. Αντλώντας από την έννοια της κοινωνικής γλυπτικής προσεγγίζει την Ελευσίνα σαν ένα ωμό μουσείο, μια πόλη -έκθεμα με ιδιαίτερα πλούσιο και μοναδικό υλικό που αξίζει να αναδειχθεί ήπια έτσι ώστε να διεκδικήσει μια θέση στον πολιτιστικό χάρτη σε βάθος χρόνου. Βασικό στοιχείο άλλωστε της κοινωνικής γλυπτικής, όπως την αντιλαμβάνεται, είναι το να γίνουν οι παρεμβάσεις εκείνες που θα εξασφαλίσουν στο τοπικό πολιτιστικό δυναμικό τη βιωσιμότητα θέτοντας ως βασικό στόχο, την παρακαταθήκη, το μετά.
Μιλήστε μας για το όραμά σας για την Ελευσίνα και ειδικότερα την έννοια της κοινωνικής γλυπτικής, δεδομένου του ότι αρκετά έχουν αλλάξει ως προς τη δυνατότητα της τέχνης να παρεμβαίνει στο δημόσιο χώρο από την εποχή του Γιόζεφ Μπόις.
Η Πολιτιστική Πρωτεύουσα παρεμβαίνει εσωτερικά στις δυνατότητες της πόλης, την ανατάσσει. Γι αυτό και βρίσκω ότι η οραματική διατύπωση της κοινωνικής γλυπτικής από τον Μπόις είναι εξαιρετικής καιριότητας. Κοινωνική γλυπτική θα μπορούσε να είναι η επίμονη προσπάθεια του Περικλή να ξοδευτούν χρήματα για να χτιστεί ο Παρθενώνας. Για να γίνει κάτι απαιτούνται άοκνες προσπάθειες, συζητήσεις, συναντήσεις, κάποιες από τις οποίες αποδίδουν κι άλλες όχι. Η κοινωνική γλυπτική είναι μια αερογραφία, μια αερογλυπτική. Ακόμη όμως κι αν δεν οδηγήσει σε ένα απτό έργο, και μόνο οι προσπάθειες και οι συζητήσεις για να αλλάξει κάτι διαμορφώνουν ένα αόρατο γλυπτό κι ας χάνονται στον αιθέρα. Ένα γλυπτό που το καταλαβαίνουμε από τις μετά-επιδράσεις του. Ο πολιτισμός παρεμβαίνει. Το κύριο σώμα της παρέμβασης συνιστά την κοινωνική γλυπτική, με τη διευρυμένη έννοια της τέχνης που μπορεί να αφορά και το ευ ζην της πόλης.
Μπορείτε να μας αναφέρετε κάποια παραδείγματα δράσεων σε αυτήν την κατεύθυνση;
Σχεδιάζουμε δράσεις ή προτάσεις που θα αναδείξουν κάθε πτυχή της πόλης. Θέλουμε για παράδειγμα να ενεργοποιήσουμε τη θαλάσσια όψη της Ελευσίνας που συχνά ξεχνάμε ότι είναι παραθαλάσσια πόλη. Να αναδείξουμε τη θάλασσα της και όχι μόνο το θαλάσσιο μέτωπο. Με τον τρόπο αυτό διευρύνεται η συνείδηση του Ελευσίνιου αλλά και του επισκέπτη. Η τέχνη ούτως ή άλλως διαμορφώνει. Οι Ελευσίνιοι έχουν ιδιαίτερη πολιτιστική πείρα λόγω των Αισχυλείων. Η επαφή με την τέχνη διαμορφώνει εσωτερικά ένα κριτήριο, πέρα από την εσωτερική αγαλίαση, ένα γούστο, μια τάση προς το όμορφο.
Η Ελευσίνα, παρόλο που μπορεί να θεωρηθεί τολμηρή επιλογή για Πολιτιστική Πρωτεύουσα, έχει ένα εσωτερικό υλικό, μια αδιατύπωτη σχεδόν δραματουργία η οποία είναι ιδιαίτερα πλούσια και έχει έρθει η ώρα να βγει στην επιφάνεια, να υποσχεθεί το μέλλον της πόλης εντός ενός ειδικού και ιδιαίτερου πολιτιστικού χάρτη. Ελπίζουμε να βοηθήσουμε κι εμείς σε αυτήν την κατεύθυνση γιατί η Ελευσίνα έχει όλες τις δυνατότητες. Κοινωνική γλυπτική είναι, βέβαια, και η αλλαγή χρήσης κάποιων βιομηχανικών χώρων.
«Η Ελευσίνα, παρόλο που μπορεί να θεωρηθεί τολμηρή επιλογή για Πολιτιστική Πρωτεύουσα, έχει ένα εσωτερικό υλικό, μια αδιατύπωτη σχεδόν δραματουργία η οποία είναι ιδιαίτερα πλούσια και έχει έρθει η ώρα να βγει στην επιφάνεια, να υποσχεθεί το μέλλον της πόλης εντός ενός ειδικού και ιδιαίτερου πολιτιστικού χάρτη. Ελπίζουμε να βοηθήσουμε κι εμείς σε αυτήν την κατεύθυνση γιατί η Ελευσίνα έχει όλες τις δυνατότητες».
Η φιλοσοφία του θεσμού της Πολιτιστικής Πρωτεύουσας είναι ότι δεν αποτελεί ένα φεστιβάλ αλλά μια παρακαταθήκη για τον τόπο. Τι θα θέλατε να μείνει στην Ελευσίνα;
Αυτή η παρακαταθήκη είναι το σημαντικότερο. Καταρχήν είναι σημαντικό ο θεσμός να αφήσει πίσω του υλικές υποδομες που δεν διαθέτει η πόλη. Το Παλαιό Ελαιουργείο είναι ο μόνος θεσμοθετημένος χώρος πολιτιστικών εκδηλώσεων και ακόμη κι αυτόν δεν τον έχουμε πλέον στα χέρια μας γιατί έχει διατυπωθεί ότι έχει στατικά προβλήματα και, αν δεν παρέμβουν συνδυασμένες οι δυνάμεις του δήμου και της πολιτείας, θα υπάρχει μόνο στις αναμνησεις μας.
Εξίσου όμως σημαντικό με τις υλικές υποδομές, αν όχι σημαντικότερο, είναι η Πολιτιστική Πρωτεύουσα να αφήσει πίσω της ένα θεσμικό πρόσωπο που να μπορεί να ενεργοποιήσει αυτές τις δομές. Να συνεχίσει μια σειρά δράσεων που θα ξεκινήσουν τώρα και ειδικότερα καλλιτεχνικά έργα και εκπαιδευτικά προγράμματα που θα έχουν μια μοναδικότητα, θα τοποθετούν την Ελευσίνα στον δημιουργικό παραγωγικό χάρτη με τη λογική ότι θα πρέπει να πας μόνο εκεί για να τις ζήσεις.
Μια ιδιαιτερότητα των Αισχυλείων για παράδειγμα είναι τα πρωτότυπα εικαστικά έργα που δημιουργούνταν. Σε αυτήν την κατεύθυνση θα μπορούσαν να συμβαίνουν πρωτότυπες δημιουργίες που να έχουν να κάνουν με το γεγονός ότι η Ελευσίνα είναι ο χώρος καταγωγής του Αισχύλου, δημιουργίες που θα λαμβάνουν χώρα μόνο εκεί, θα προσδιορίζονται από τον χαρακτήρα και τα μοναδικά τοπόσημα της πόλης εφόσον αυτά αναδειχθούν έτσι ώστε να μπορούν να χρησιμοποιηθούν από το κοινό. Επίσης, εκπαιδευτικές δραστηριότητες που θα αναδείξουν το εξαιρετικό τοπικό δυναμικό των νέων και θα τους επιτρέψουν να πάρουν τα πολιτιστικά πράγματα στα χέρια τους. Όπως και δράσεις που στοχεύουν στην αποτύπωση της πλούσιας ιστορίας της Ελευσίνας και ειδικότερα της σύγχρονης ιστορίας.
«Εξίσου σημαντικό με τις υλικές υποδομές, αν όχι σημαντικότερο, είναι η Πολιτιστική Πρωτεύουσα να αφήσει πίσω της ένα θεσμικό πρόσωπο που να μπορεί να ενεργοποιήσει αυτές τις δομές. Να συνεχίσει μια σειρά δράσεων που θα ξεκινήσουν τώρα και ειδικότερα καλλιτεχνικά έργα και εκπαιδευτικά προγράμματα που θα έχουν μια μοναδικότητα, θα τοποθετούν την Ελευσίνα στον δημιουργικό παραγωγικό χάρτη με τη λογική ότι θα πρέπει να πας μόνο εκεί για να τις ζήσεις».
Έχετε κρατήσει κάποιες από τις προτάσεις της προηγούμενης καλλιτεχνικής διεύθυνσης;
Βέβαια, το πρόγραμμα αντλεί από τις τρεις δεξαμενές. Πρώτον, υπήρχαν ήδη κάποιες ενδιαφέρουσες σκέψεις και προτάσεις, από τις οποίες κάναμε μια επιλογή. Δεύτερον, προχωράμε σε δικές μας αναθέσεις δράσεων και, τέλος, κάνουμε ένα open call για δράσεις που αφορούν το 2022 και το 2023. Το 2020 λόγω της μετάθεσης της ημερομηνίας της Πολιτιστικής Πρωτεύουσας και του κορονοϊού ήταν μια επωαστική χρονιά με μικρές δράσεις σαν crash test. Ορισμένες δράσεις που ήταν covid-free έχουν συμβεί ήδη, όπως ένα γκράφιτι στο παραλιακό μέτωπο και κάποιες γλυπτικές παρεμβάσεις, ενώ άλλες αναβλήθηκαν λόγω του αυστηρού lockdown την Δυτική Αττική.
Θα ακολουθήσουν, όταν το επιτρέψουν οι συνθήκες, κι άλλες όπου η παρουσία του κοινού θα είναι πιο συνειδητή και όχι απλώς συμπτωματική. Το ευχάριστο είναι ότι υπάρχει ένα πραγματικά πολύτιμο ανθρώπινο δυναμικό, με συγκινητικό ενδιαφέρον και αγάπη, συνεργατικό, που εξασφαλίζει μια πολύ ωραία ατμόσφαιρα εργασίας ακόμη και στα δύσκολα, κάτι που δεν είναι αυτονόητο. Φυσικά δεν επαρκούν, προκειται για 20 περίπου άτομα ενώ άλλες χώρες που έχουν ήδη έτοιμες τις υποδομές έχουν πάνω από 40.
Η ομάδα αυτή προϋπήρχε;
Ωραία ερώτηση. Σε μεγάλο βαθμό προϋπήρχε. Δύο από τις πέντε διευθύνσεις στελεχώθηκαν τώρα και βέβαια είναι πολύ σημαντικό ότι έχουμε ένα διοικητικό συμβούλιο τόσο ουσιαστικό και συνεργατικό που θεωρώ τον εαυτό μου τυχερό και ευγνώμων. Ελπίζω να συνεχίσουμε έτσι, να το δικαιώνουμε και να μας δικαιώνει.
Μιλώντας για το διοικητικό συμβούλιο και με δεδομένο την πονεμένη ιστορία του θεσμού αλλά και γενικότερα τη δυσκαμψία του δημόσιου τομέα, όπου συχνά σκοντάφτει το καλλιτεχνικό όραμα και εκθέτονται πρόσωπα που έχουν αφήσει έργο, θεωρείτε ότι έχετε την κατάλληλη υποστήριξη για να φέρετε εις πέρας τα σχέδιά σας;
Δεν μπορώ ούτε να σας καθησυχάσω ούτε να σας διαβεβαιώσω. Οι δυσκολίες είναι πάρα πολλές. Εφαπτόμεθα του δημόσιου τομέα με έναν τρόπο που μπορεί να είναι συντριπτικός για την ευελιξία που απαιτείται όταν έχουμε μπροστά μας τέσσερα εξάμηνα και μάλλον σκάρτα. Δύο είναι οι πολύ μεγάλες δυσκολίες. Πρώτον είναι οι υποδομές γιατί εξαρτώνται σε αποτρόπαιο βαθμό από τον δημόσιο τομέα, ο οποίος πρέπει να αρθεί στο ύψος των περιστάσεων και να επιδείξει αντανακλαστικά ουσίας, νομιμότητας και ταχύτητα εκτέλεσης.
Ένα δεύτερο θεσμικό μειονέκτημα είναι ο ίδιος ο θεσμικός φορέας που πρέπει να ξεπεράσει τις αγκυλώσεις χρησιμοποιώντας την τεχνογνωσία φορέων όπως το Μέγαρο Μουσικής ή το Φεστιβάλ Αθηνών. Είμαστε ένας οργανισμός που πρέπει να κάνει τα πάντα μέσα σε τέσσερα εξάμηνα, αλλιώς θα εξαντληθεί σε μια αιχμηρή ουτοπία που μπορεί να εκθέσει τους πάντες Δεν είμαι εδώ για να εξωραΐσω τίποτε. Συν Αθηνά και χείρα κίνει... Δεν λέω ότι δεν κινείται τίποτε. Προφανώς και υπάρχει θεσμική βούληση τόσο από τον Δήμο που είναι ο θεσμικός προϊστάμενος όσο και από την Πολιτεία, η οποία έχεις τις δικές της εσωτερικές δυσκολίες. Θέλει εσωτερική τιμιότητα, οργάνωση και ευθυκρισία για να λύνονται τα προβλήματα. Πρέπει όλοι να έρθουμε πάνω από τα δικά μας όρια. Γίνεται; Ναι. Πάντα στις κρισεις είναι που αιρόμαστε πάνω από τα όρια του τυπικού μας δέρματος.
«Εφαπτόμεθα του δημόσιου τομέα με έναν τρόπο που μπορεί να είναι συντριπτικός για την ευελιξία που απαιτείται όταν έχουμε μπροστά μας τέσσερα εξάμηνα και μάλλον σκάρτα. Δεν είμαι εδώ για να εξωραΐσω τίποτε. Πρέπει όλοι να έρθουμε πάνω από τα δικά μας όρια. Γίνεται; Ναι. Πάντα στις κρισεις είναι που αιρόμαστε πάνω από τα όρια του τυπικού μας δέρματος».
Ως προς τις υποδομές ποιές είναι σημαντικό να έχετε στη διάθεσή σας;
Δεν θέλω να ακούγομαι υπερβολικά οραματιστής. Καταρχήν να έρθει στα χέρια μας το Παλαιό Ελαιουργείο με την ασφάλεια που χρειάζεται. Ένα εξαιρετικό αρχιτεκτονικό μνημείο είναι επίσης το Εργοστάσιο Ίρις, όπου βλέπεις την ιδιαίτερη φροντίδα με την οποία έφτιαχναν κάποτε ορισμένα εργοστάσια. Ο τρίτος μεγάλος στεγασμένος χώρος είναι η Ελαιουργική, όπου μπορούν να φιλοξενηθούν εικαστικά έργα και γεγονότα. Υπάρχουν κι άλλοι χώροι, ανοιχτοί που μας ενδιαφέρουν πολύ και βέβαια η άτυπη υποδομή, ο δημόσιος χώρος, το «θέατρο» της πόλης που δεν είναι αυτονόητος και έχει τις δικές του δυσκολίες προκειμένου να τον δραστηριοποιήσουμε σιγά σιγά και ήπια. Επίσης, ο Αρχαιολογικός χώρος για μια σειρά επίλεκτων και αυστηρά προσδιορισμένων δράσεων.
Μετά υπάρχουν ορισμένα τοπόσημα που δεν είναι γνωστά, όπως οι Κυνόδοντες, ένα μοναδικό θέατρο τοπίου στην Αττική, ένα βουνό φαγωμένο με δύο ίχνη στις άκρες σαν κυνόδοντες μυθικού θηρίου. Ένα τοπόσημο που ενεργοποιήθηκε ήδη είναι το Ρολόι της πόλης στην κορυφή του Αρχαιολογικού Χώρου με το «Μυστήριο 2 - Λόγια του ρολογιού» όπου η Καρυοφυλλιά Καραμπέτη απήγγειλε τον Οκτώβριο την «Περσεφόνη» του Γιάννη Ρίτσου. Θα ακολουθήσουν κι άλλοι ερμηνευτές ιδιαίτερης αξίας με επίλεκτα υλικά, κείμενα ή άλλα. Αυτή η δράση έφερε στην επιφάνεια και μερικά προβλήματα, επισφάλειες του κτίσματος, και έχει ήδη δρομολογηθεί η αποκατάστασή τους. Ο πολιτισμός βοηθάει να γίνει ένα επόμενο βήμα στον δημόσιο χώρο, κι αυτό είναι ένα πολύ μικρό παράδειγμα κοινωνικής γλυπτικής.
Πέρα από τον άνθρωπο και την κοινωνία, οι δύο βασικοί θεματικοί άξονες της πρότασής σας είναι το περιβάλλον και η εργασία. Μιλήστε μας γι αυτούς.
Η Ελευσίνα είναι ένα πάρκο τραυμάτων και πληγών του περιβάλλοντος, και πέρα από το ότι και το δικό μου παρελθόν περιλαμβάνει σπουδές βιολογίας, είναι μια πόλη πολύ ευαισθητοποιημένη ως προς το περιβάλλον με πολλά ερευνητικά και καλλιτεχνικά προγράμματα, ορισμένα από τα οποία διεθνή, όπως το Eco culture που περιλαμβάνει δράσεις για την ανάδειξη του περιβάλλοντος και της βιωσιμότητας. Η εργασία μάς ενδιαφέρει ως προς την καινοτομία στην εκπαίδευση και την επιμόρφωση για να μπορέσει η Ελευσίνα να μπει στον πολιτιστικό χάρτη μέσω ενός άλλου τύπου ανάπτυξης με στόχο την εξασφάλιση της βιωσιμότητας. Πρέπει να σκεφτούμε το μετά.
Ο βασικός στόχος του θεσμού της Πολιτιστικής Πρωτεύουσας είναι το μετά, κάτι που στην Ελλάδα είναι ακόμη σημαντικότερο γιατί έχουμε μια τάση να δημιουργούμε πράγματα και μετά να τα εγκαταλείπουμε. Αυτό το θέμα μας απασχολεί ιδιαίτερα, οργανώνουμε σχετικό συνέδριο και αναζητούμε την καλύτερη διάδοχη κατάσταση για να παραλάβει όσα δημιουργηθούν και να τα συνεχίσει. Λίγες Πολιτιστικές Πρωτεύουσες μπορούν να περηφανευτούν για το μετά. Εκεί θα είναι η μεγάλη επιτυχία της Ελευσίνας και υπάρχει ο στόχος και το πνεύμα να κινηθεί σε αυτήν την κατεύθυνση.
Έχετε κάποιο παράδειγμα Πολιτιστικής Πρωτεύουσας που να έχει πετύχει κάτι τέτοιο;
Ένα παράδειγμα είναι το Έσεν στη Γερμανία, μια πολύ βεβαρημένη πόλη με βιομηχανίες και ιστορία με αρκετές παραλληλίες με αυτήν την Ελευσίνας, όπου έχει γίνει τεράστια δουλειά στον τομέα του περιβάλλοντος και εξακολουθούν να γίνονται εκδηλώσεις 10 χρόνια μετά. Δυο-τρεις πόλεις είναι που μπορούν να αποτελέσουν οδηγό, και σε επίπεδο πολύ πρακτικό, ως προς το τι θεσμικό πρόσωπο έχουν μετά.
«Βασικό άξονα αποτελεί η καινοτομία στην εκπαίδευση και την επιμόρφωση για να μπορέσει η Ελευσίνα να μπει στον πολιτιστικό χάρτη μέσω ενός άλλου τύπου ανάπτυξης με στόχο την εξασφάλιση της βιωσιμότητας. Πρέπει να σκεφτούμε το μετά. Ο βασικός στόχος του θεσμού της Πολιτιστικής Πρωτεύουσας είναι το μετά, κάτι που στην Ελλάδα είναι ακόμη σημαντικότερο γιατί έχουμε μια τάση να δημιουργούμε πράγματα και μετά να τα εγκαταλείπουμε».
